Życie i twórczość Jana Kochanowskiego

Z nagrobka Jana Kochanowskiego znajdującego się w kościele parafialnym w Zwoleniu, opatrzonego Korwinem - herbem rodziny Kochanowskich, przedstawiającym kruka z pierścieniem w dziobie, wynika, że zmarł w roku 1584 w wieku 54 lat, co pozwala przypuszczać, iż urodził się w roku 1530. W biografii, pieczołowicie rekonstruowanej przez kilka pokoleń badaczy, nadal więcej jest białych plam i hipotez niż faktów, niemniej sporo informacji udało się ustalić. Kochanowski urodził się w Sycynie. Nie znamy jednak początków edukacji poety. Można jedynie przypuszczać, iż była ona domowa. Matka poety, Anna z Białaczowskich, cieszyła się opinią inteligentnej i obdarzonej dużym poczuciem humoru kobiety. Trudno mówić, czy były to cechy wrodzone czy nabyte i ugruntowane przez wykształcenie. Miała jednak poczucie wartości wykształcenia, gdyż wszyscy jej synowie, z wyjątkiem najstarszego Kaspra, posiadali wykształcenie uniwersyteckie. Wiadomo, iż w 1544 roku Kochanowski został wpisany do metryki Akademii Krakowskiej. Nie wiemy, co studiował oraz kiedy i z jakim dyplomem ukończył uczelnię. W 1547 roku umarł ojciec poety. Z Krakowa udał się Kochanowski do Królewca, dokąd przyciągnęła go chęć nauki w Akademii Królewieckiej oraz prawdopodobnie poszukiwanie mecenasa w osobie księcia Albrechta Hohenzollerna. W roku 1552 poeta udał się do Włoch, a dokładniej na Uniwersytet w Padwie, gdzie studiował na Wydziale Nauk Wyzwolonych pod kierunkiem wybitnego profesora retoryki, a zarazem wydawcy Poetyki Arystotelesa, Francesca Robortello. Kochanowski przebywał w Padwie trzykrotnie w latach 1552-155, 1556-1557 i 1558-1559. Pobyt, przerywany ze względu na sprawy rodzinne i problemy finansowe, był czasem formowania się osobowości artystycznej i intelektualnej poety. Wykłady, lektury, dyskusje, udział w życiu towarzyskim i artystycznym Padwy oraz Wenecji, poznanie kraju ? kolebki europejskiego renesansu ukształtowało Kochanowskiego i uczyniło z niego twórcę dojrzałego. Warto w tym miejscu powiedzieć o gronie Polaków, którzy w ciągu studiów towarzyszyli w różnym czasie Kochanowskiemu. Byli wśród nich znakomity filolog polski doby renesansu Andrzej Patrycy Nidecki, Stanisław Fogelweder i Łukasz Górnicki. Wśród humanistów spoza Polski warto zwrócić uwagę na Karola Utenhove z Gandawy, któremu Kochanowski zawdzięczał spotkanie z Ronsardem, , który dla ówczesnych był ikoną wielkiego poety. Przybywając do Włoch Kochanowski był początkującym poetą, wracając, był już twórcą ukształtowanym i znanym, choć nie wydrukował jeszcze żadnego wiersza. Z pewnością w okresie padewskim powstało wiele elegii łacińskich zgromadzonych następnie przez poetę w dwóch księgach, w rękopisie zatytułowanym Elegiarum libri duo. Wśród nich uwagę zwracają wiersze, których bohaterką jest Lidia, postać zapewne wyimaginowana, choć niektórzy badacze domyślają się w niej nieznanej młodzieńczej miłości z czasów włoskich studiów. Sporo utworów łacińskich związanych z pobytem w Padwie znalazło się wśród epigramatów zebranych w zbiorze Foricoeniów. Przypuszcza się, że do wczesnych utworów należą te z nich, które są parafrazami lub przekładami z epigramatyki greckiej, co byłoby wynikiem szczególnych zainteresowań młodego poety grecką literaturą antyczną. Wzorem wielu twórców renesansu włoskiego Kochanowski szukał w dziedzictwie starożytnej Grecji źródeł wielkiej literatury, a towarzyszyła temu wyniesiona ze studiów włoskich pasja filologiczna, którą mógł rozwinąć w Polsce, zajmując się Fenomenami Aratosa oraz eksperymentując z formą greckiej tragedii, czego efektem była Odprawa posłów greckich. Nie przypadkiem głównym bohaterem Odprawy jest Antenor, uważany za protoplastę i założyciela Padwy. Badacze literatury renesansu ostatnio coraz częściej skłaniają się ku tezie, że tragedia ta powstała w latach 60, niedługo po powrocie z zagranicznych studiów. Wśród dzieł powstałych również w latach 60 należałoby wymienić epicedium O śmierci Jana Tarnowskiego oraz osnutą wokół biblijnej opowieści Zuzannę, wydaną drukiem w roku 1562 wraz z hymnem ?Czego chcesz od nas Panie, za twe hojne dary? oraz Szachy będące przeróbką poematu heroikomicznego włoskiego humanisty Marca Girolama Vidy. Pieśń ?Czego chcesz od nas Panie? jest utworem Kochanowskiego, który żyjąc w tradycji na prawach pieśni kościelnej, cieszy się popularnością już prawie od pół tysiąca lat. Przypatrując się adresatom tych dzieł, jak też adresatom pisanych w owym czasie elegii i utworów drobniejszych, można dostrzec, że poeta poszukiwał osób i miejsca, które dawałyby mu poczucie życiowej stabilizacji. Utrzymywał bliskie kontakty z Janem Krzysztofem Tarnowskim, Mikołajem Radziwiłłem Czarnym, Janem Firlejem, podkanclerzem koronnym i biskupem krakowskim Filipem Padniewskim oraz jego następcą Piotrem Myszkowskim. Będąc w kręgu ich mecenatu, zaliczał się w poczet królewskich dworzan, a prawdopodobnie od roku 1563 nosił tytuł sekretarza królewskiego. Przełom nastąpił pod koniec dekady. W wierszach Kochanowskiego wręcz manifestacyjnie zaczynają brzmieć pochwały wiejskiego bytowania, związane z decyzją porzucenia światowej kariery na rzecz życia ziemiańskiego. W roku 1570 poeta porzucił dwór, na stałe osiadając w Czarnolesie, majątku odziedziczonym po rodzicach. Tam ożenił się z Dorotą Podlodowską. Z dala od tętniącego życiem miasta Kochanowski pragnął wcielić w życie filozofię stoików i epikurejczyków, których był początkowo gorącym zwolennikiem. Wieś miała z jednej strony pozwolić poecie na odnalezienie spokoju, na pełną realizację artystycznych zamierzeń, z drugiej zaś na stworzenie szczęśliwej rodziny, odnalezienie się w roli gospodarza, męża i ojca. Motywy decyzji osiedlenia się w Czarnolesie wyjaśnia poeta w krótkim poemacie zatytułowanym Marszałek oraz w elegii do Myszkowskiego: ?Uprawiam łan ojczysty. Żegnaj złudny dworze?. Z okresu czarnoleskiego wywodzą się utwory zapewniające Kochanowskiemu jego miejsce w kulturze polskiej i europejskiej. Tu powstała Pieśń świętojańska o Sobótce, będąca bardzo głęboką refleksją nad szczęściem człowieka, jego kondycją, wolnością i godnością. Tu zrodziła się także największa praca Kochanowskiego Psałterz Dawidów, w którym wyraźnie widoczna jest inspiracja horacjańska oraz Pieśni, będące najdojrzalszą i najbardziej świadomą realizacją projektu stworzenia liryki wysokiej, w pełni klasycznej. Pieśni wydane zostały już po śmierci poety, jako całość ujęta w dwie księgi, z których pierwsza liczyła 25 utworów, druga zaś 24. Wśród dodatków znalazł się między innymi hymn: ?Czego chcesz od nas Panie?, który we współczesnych edycjach czasem niesłusznie jest traktowany jako 25 utwór Ksiąg Wtórych. W Pieśniach występuje bardzo rozległa skala uczuciowa, od radosnej pochwały życia rodzinnego, pochwały małżeńskiej miłości, która stabilizuje, wprowadza ład i harmonię (Pieśń I 7), przez refleksję filozoficzną o konieczności wyboru (Pieśń II 19) do patetycznej, przerażającej obrazem upodlenia, ironicznej wypowiedzi politycznej (Pieśń II 5). W Czarnolesie powstały także fraszki, na pozór najbardziej oczywiste z utworów Kochanowskiego, wykorzystujące autobiografię twórcy, będące prawdziwym królestwem skomplikowanej, nieraz przewrotnej autorskiej gry z czytelnikiem. Setki postaci i zdarzeń tu wykreowanych stwarzają iluzję wielobarwnego teatru świata. Pojawiają się niezliczone ? wymienione z imienia Hanny, Kachny, Stanisławowie, Pawłowie, często określeni również z nazwiska, rzadziej przez sprawowany urząd czy godność, żywi lub martwi. Najwięcej jest jednak tych, którzy charakteryzowani są jako określony typ ludzki, a więc niesłowna, nabożna, frasowny, łakomy, ksiądz, pijanica, szlachcic, doktor i setki innych. Między nimi trafiają się alegorie: Śmierć, Miłość, Starość, Fortuna, a rozbrzmiewający niemal w całym zbiorze śmiech jest bezinteresowny i pozbawiony ostrza satyry. W 1579 roku spokojne życie Kochanowskiego zostało zakłócone i zburzone dramatycznym wydarzeniem - śmiercią jego małej córeczki Orszulki. Przeżycie to wstrząsnęło wydumanymi koncepcjami życia, zakwestionowało wartość uznawanych bezdyskusyjnie autorytetów, pokazało niesprawdzalność systemów etycznych, w obliczu nieszczęścia. W cyklu Trenów Kochanowski przedstawił obraz ojcowskiego bólu i żalu po stracie ukochanej córki. Jednak przypuszcza się, że nie powstały one od razu. Jako pierwsze zostały napisane treny środkowe zbioru, najbardziej wzruszające i tragiczne w odbiorze jako bezpośrednia reakcja na śmierć ukochanego dziecka. Śmierć Orszuli i wydane rok później Treny wpłynęły na twórczość Kochanowskiego. Wielu badaczy dopatrywało się jeśli nie kryzysu poety, to przemiany zarówno w sferze światopoglądowej, jak i w obrębie preferencji estetycznych. Czas nie sprzyjał powstawaniu nowych utworów. W liście do Zamoyskiego pisanym w początkach 1580 roku wyraźnie brzmi chęć usunięcia się, poczucie niemocy twórczej. List został dołączony do dedykowanego kanclerzowi tomiku, czterokartkowego zaledwie druczku, zatytułowanego Pieśni Trzy. W 1583 Kochanowski napisał dedykowany hetmanowi polnemu litewskiemu Krzysztofowi Radziwiłłowi Piorunowi poemat Jezda do Moskwy, opisujący jego brawurową wyprawę na Rosję w czasie wojny moskiewskiej Stefana Batorego. Jan Kochanowski zmarł nagle w Lublinie 22 sierpnia 1584. Przyczyny śmierci nie są dokładnie znane. Wszystko wskazuje na to, że przyczyną śmierci poety był udar mózgu. Inne źródła podają, że poeta zmarł na zawał serca. Pochowany został w Zwoleniu, w pobliżu którego leży Czarnolas. Jego śmierć głęboko poruszyła szerokie grono miłośników jego twórczości.