Analiza słowotwórcza. Słowotwórstwo. Powtórzenie

Wyrazy podstawowe i pochodne

Liczba wyrazów w języku nie jest stała. Ciągle dokonujemy odkryć naukowych, doskonalimy narzędzia pracy, tworzymy nowe maszyny. W związku z tym coraz bardziej powiększa się liczba wyrazów. Natomiast nadajemy ciągle nazwy nowym przedmiotom, ich cechom, czynnościom. Jest parę możliwości tworzenia nowych wyrazów. Możemy je zapożyczać z innych języków, np. angielskiego, francuskiego, niemieckiego (autobus, toaleta, szlauch).

Znacznie częściej jednak tworzymy nowe wyrazy, opierając się na wyrazach już istniejących w naszym języku, tzw. neologizmy. Nauka, która zajmuje się budową wyrazów i wyjaśnia ich pochodzenie, nazywa się słowotwórstwem. Maszynę służącą do kopania ziemi nazwaliśmy koparką, maszynę, za pomocą której wiercimy otwory w metalu lub w ścianie - wiertarką, człowieka pracującego na kolei - kolejarzem.

Zestawiając te wyrazy: koparka, wiertarka, kolejarz z tymi, od których one pochodzą, otrzymamy następujące pary:
kopać - koparka,
wiercić - wiertarka,
kolej - kolejarz.

Wyrazy, od których tworzy się inne wyrazy, nazywamy wyrazami podstawowymi. W tym przypadku są to: kopać, wiercić, kolej.
Wyrazy, które zostały utworzone od innych wyrazów, nazywamy wyrazami pochodnymi. Są nimi: koparka, wiertarka, kolejarz.

Wszystkie słowa, które znajdziemy w słowniku języka polskiego, można podzielić na trzy grupy:
1. Te, które są niepodzielne, rdzenne i stanowią podstawę słowotwórczą dla nowych wyrazów,
2. Wyrazy, które pochodzą od wyrazów podstawowych, można w nich wyróżnić podstawę słowotwórczą i formant,
3. Złożenia, zestawienia, zrosty, czyli wyrazy złożone.

Budowa słowotwórcza wyrazu

Wyrazy pochodne są związane z wyrazami podstawowymi nie tylko znaczeniem, ale także formą, np.
dom - dom-ek,
mówić - mów-ca,
metal - metal-owy,
robić - z-robić,
czytać - prze-czytać.

W wyrazach pochodnych występują dwa człony. Jeden z nich to wyraz podstawowy lub jego część, zazwyczaj temat, np. dom-, mów-, metal-, -robić, -czytać. Ten człon wyrazu pochodnego nazywamy podstawą słowotwórczą. Za pomocą drugiego członu wyrazu pochodnego (-ek, -ca, -owy, z-, prze-) tworzymy, czyli formujemy ten wyraz. Nazywamy go formantem.

Rdzeń, przyrostek, przedrostek

Niektóre wyrazy podstawowe, np. robota, pochodzą od innych wyrazów, są więc zarazem wyrazami pochodnymi. Takim wyrazem jest np. rzeczownik dziennikarz. Jest on wyrazem podstawowym w stosunku do rzeczownika dziennikarstwo, ale pochodnym w stosunku do rzeczownika dziennik. Z kolei dziennik pochodzi od wyrazu dzienny, ten zaś od wyrazu dzień.

Wygląda to następująco:
dziennikar-stwo,
dziennik-arz,
dzienn-ik,
dzien-ny,
dzień.

Wyraz dzień nie da się już podzielić na części słowotwórcze, bo nie jest wyrazem pochodnym. Taką najmniejszą, niepodzielną podstawę słowotwórczą nazywamy rdzeniem. Wyrazy te ze względu na pokrewieństwo znaczeniowe i wspólne elementy formy nazywamy wyrazami pokrewnymi. Zespół wyrazów pokrewnych nazywamy rodziną wyrazów.

Niepodzielne pod względem słowotwórczym są natomiast wyrazy altana, sprzątać, rzewny, ponieważ nie znajdziemy takich wyrazów używanych we współczesnej polszczyźnie, które byłyby od tamtych prostsze zarówno pod względem znaczeniowym, jak i formalnym.

Jeżeli chcemy wyjaśnić np. dziecku, jakie czynności wykonuje piekarz, nauczyciel czy murarz, co to jest domisko czy lustereczko, opisujemy to za pomocą peryfrazy, w której zawsze znajduje się wyraz podstawowy, np.
- piekarz - to ten, który piecze,
- lekarz - to ten, który leczy ludzi,
- nauczyciel - to ten, który naucza,
- murarz - to ten, który muruje,
- domisko - to wielki dom,
- lustereczko - to małe lusterko.

Każdy z tych wyrazów składa się z podstawy słowotwórczej i formantu, np. pies- (podstawa słowotwórcza), -ek (formant).

Trzeba jednak pamiętać o tym, że w podstawach słowotwórczych mogą występować w stosunku do podstawy różne oboczności głoskowe. Na przykład wyraz stoliczek - podstawę słowotwórczą tego wyrazu stanowi rzeczownik stolik. Tematem słowotwórczym wyrazu stoliczek jest cząstka stolicz-. Głoska k zostaje wymieniona na głoskę cz (k:cz). Formantem słowotwórczym w tym wyrazie jest -ek.

Wśród formantów wyróżniamy:
- sufiksy (przyrostki), czyli cząstki dołączane za podstawą słowotwórczą, np. dziennikarz, nauczyciel, domisko, murarski, mędrzec,
- prefiksy (przedrostki), czyli cząstki dołączane przed podstawą słowotwórczą, np. przechodzić, wyrzucać, rozpylacz, nieśmiały,
- interfiksy (wrostki), czyli cząstki, które łączą dwie podstawy słowotwórcze w złożeniach, np. parowóz, prostokąt, łamigłówka, snopowiązałka, lodołamacz, liczykrupa, listonosz, noworodek.

Dzięki formantom wzbogaca się słownictwo języka polskiego, ponieważ ich podstawową funkcją jest tworzenie nowych wyrazów na podstawie już istniejących.

Wyrazy złożone

Wyrazy pochodne, które powstały od co najmniej dwóch wyrazów podstawowych i zawierają dwie podstawy słowotwórcze, nazywamy wyrazami złożonymi. Są to:
- złożenia - wyrazy oparte na dwóch tematach wyrazowych połączone interfiksem -o-, -i-, -y-, np. samolot, zlewozmywak, samochód, grzybobranie, łamigłówka, wyrwidąb, męczydusza, dwukropek, dusigrosz, cudzysłów,
- zestawienia - składają się z dwóch wyrazów, np. Stare Miasto, Nowy Targ, Zielona Góra, Boże Ciało,
- zrosty - formacje, które powstały w wyniku złączenia w jedną całość dwóch lub trzech wyrazów, np. dobranoc, Wielkanoc, Bogumiła, Białystok, wiarygodny, małomówny, rzeczpospolita, maminsynek.

Tutaj jeden z członów: dobra, wielka, pospolita, Bogu - jest zależny składniowo od drugiego, z którym łączy się w związek zgody (np. Białystok), rządu (np. wiarygodny) lub przynależności (np. małomówny).