1.Cechy szczególne Europy:
Położenie geogr. Europy.
Europa leży w całości na półkuli północnej i w większości na półkuli wschodniej. Najdalej na pn wysuniętym punktem lądu jest przyl. Nordkinn 71o08?N. Najdalej na południe wysunięty jest przyl. Marrogui na Płw. Iberyjskim 35o58?N i wyspa Gardos 9o30?W. Najdalej na wsch.-ujście rzeki Bajderaty, a na zach.-przyl.Roca. Największa rozciągłość pd Europy, mierzona od północnego wybrzeża Płw. Skandynawskiego do pd. skraju Peloponezu wynosi około 3,8 tys.km. Rozciągłość równoleżnikowa między wyb. Oceanu Atlantyckiego na Płw. Iberyjskim, a wsch. podnóżem Uralu sięga 5,5 tys.km. Pow. Europy-10,5 mln. km2 . Punktem sr.Europy jest Wyszków
Granice:
Zasięg E. od wschodu wyznacza umowna granica lądowa, biegnąca wzdłuż wschodniego wybrzeża Nowej Ziemi, wschodnich stoków Uralu, następnie rzekąEmbą, brzegami M. Kaspijskiego i obniżeniem Kumko-Manyckim do M. Czarnego.
Od W, S, i N kontynent Europy oblewany jest wodami oceanicznymi:
-Półwyspy: Konin, Kolski, Skandynawski, Jutlandzki, Kornwalijski, Bretoński, Normandzki, Iberyjski, Apeniński, Bałkański, Salentyński, Krym
-Wyspy: Nowa Ziemia, Sołowieckie, Kołgujew, Vesteralen, Lofoty, Alandzkie, Hiuma, Sarema, Gotlandia, Holandia, Bornholm, Rugia, Lolland, Falster, Zelandia, Fonia, Helgoland, Fryzyjskie, Brytyjskie, Man, Idandia, Owcze, Szetlandy, orkady, Hebrydy, Rockall, Scilly, Normandzkie, (Formentera, Ibiza, Majorka, Minorka)-Baleary, Elba, Korsyka, Sardynia, Pontelleria, Pelagijskie, Malta, Sycylia, Liporyjskie, Jońskie, Peloponez, Kreta, Cyklan, Sporady, Rodos, Sporady pn.
-Przylądki: Konin Nos, Północny, Wrath, Mizen, Św. Mateusza, Roca, Św. Wincentego, Pasera, Matapan,
-Zatoki: Peczorska, Czoska, Mezeńska, Dwińska, Oneska, Kandałaksza, Skagerrak, Kattegat, Kolońska, Makleburska, Pomorska, Gdańska, Ryska, Fińska, Botnicka, Saint Malo, Biskajska, Lwia, Genueńska, Tarencka, Termajska, Karkinicka, Taganroska, Breida(Islandia)
-Cieśniny: Karskie Wrota, Wlk. Bełt, Mł. Bełt, Sund, Bornholmska, Kaletańska, Gibraltarska, Św. Bonifacego, Maltańska, Sycylijska, Mesyńska, Toronto, Dardanele, Bosfor, Kerczeńska
-Kanały: Północny, Św. Jerzego, La Manche
-Morza: Barentsa, Białe, Norweskie, Północne, Bałtyckie, Irlandzkie, Celtyckie, Śródziemne, Liguryjskie, Tyrreńskie, Jońskie, Adriatyckie, Egejskie, Marmara, Czarne, Azowskie
Typy wybrzeży Europy.
Klifowe- W.Wolin, Jastrzębia Góra, Przyl. Pn., Portugalia, pd.część Skandynawi.
Mierzejowe- Płw. Helski, M. Wiślana, wyb. oddzielające jeziora Łebsko, Gardno, Jamno.
Lagunowe- zat. Wenecka, zach. wyb. Włoch.
Marszowe- Holandia, Niemcy.
Deltowe- delta Wisły i Dunaju.
Estuariowe- ujście Sekwany i Tamizy.
Fiordowe- Islandia, Pn. Norwegia.
Szkierowe- Pn Europa.
Lobowe- zat. Gdańska.
Riasowe- Portugalia, Krym, Islandia, Hiszpania.
Jednostki tektoniczne Europy.
-prekambryjska platf. wschodnioeuropejska- powstała pod koniec prekambru; utworzona ze skał osadowych paleozoiku.
-paleozoiczna plato. zach. i środkowej Europy.
-strefa fałdowań alpejskich- powstała w orogenezie alpejskiej od środkowej kredy po miocen.
2.Budowa geologiczna.
Orogenezy:
Kaledońska ?G. skandynawskie, G. Irlandii i Szkocji, Grampion, W. Brytania, G. Timan.
Hercyńska -Masyw Centralny, Czeski, Armorykański, Koldyriera Centralna, G. Świętokrzyskie, Ural, Ardeny, Wogezy, Sardynia, Korsyka, Sudety, G. Kantabryjskie, G. Iberyjskie, Sierra Morena, Swarzwald, Harz, G. Łupkowskie, G. pd. Irlandii.
Alpejska ?G. Betyckie, Dynarskie, Krymskie, Greckie, Pindos, Pireneje, Bałkany, Alpy, Karpaty, Kaukaz.
Surowce mineralne:
Ropa naftowa- 1)Rosja, 2)Norwegia, 3)Wlk. Brytania,- Zagłębie Zachodniosyberyjskie, Zagł. Wołżańsko-Uralskie, Kaukaz, Zagł. Peczorskie i Morze Północne(Ekofisk, Forties, Magnus)
Gaz ziemny- 1)Rosja, 2)Wlk. Brytania, 3)Holandia, -Morze Północne(Esmond, Dan, Leman), Zagł. Peczorskie, Zagł. Wołżańsko-Uralskie, Zagł. Zachodniosyberyjskie, Kaukaz
Węgiel kamienny- 1)Rosja, 2)Polska, 3)Ukraina, -Zagł. Rury, GOP, Zagł. Donieckie, Zagł. Peczorskie
Węgiel brunatny- 1)Niemcy, 2)Rosja, 3)Grecja, -Zagł. Rury, Drezno, Bełchatów, Zagł. Podmoskiewskie, Płw. Bałkański.
Rudy żelaza- Zagł. Wołżańsko-Uralskie, Szwecja( Kiruna, Gallivare), Ukraina(Krzywy Róg).
Rudy miedzi- Zagł. Wołżańsko-Uralskie, Portugalia, Polska (Polkowice, Lubin, Rudna).
Rudy cynku i ołowiu- Zagł. Olkusko-Zawierciańskie, Szwecja, Irlandia.
Siarka- Zagł. Wołżańsko-Uralskie, Zagł. Tarnobrzeskie.
Sól potasowa- Zagł. Wołżańsko-Uralskie, Niemcy
Ukształtowanie powierzchni:
Poziome:
Europa jest jednym z najbardziej rozczłonkowanych kontynentów kuli ziemskiej, o czym świadczy dł. Linii brzegowej (ok. 38 tys. km bez l. brzeg. wysp). Zwarty trzon lądowy zajmuje około 70% powierzchni kontynentu(6,9mln km2). Na płw. przypada około 23% tj. 2,8 mln km2, a wyspy zajmują pozostałe 7%(0,8 mln km2).
Największe płw.:
1)Skandynawski, 2)Iberyjski, 3)Bałkański
Największe wyspy:
1)Wlk. Brytania, 2)Islandia, 3)Nowa Ziemia
Pionowe:
Europa jest najniższym z kontynentów. Śr. wysokość -292 m n.p.m. ? zajmują niziny poniżej 300 m n.p.m. ? -wyżyny i góry. Najwyższym punktem jest Mont Blanc 4807m n.p.m. w Alpach Zach. Najniżej znajduje się linia brzegowa M Kaspijskiego(ok. 27m p.p.m.)
a) Graickie- Gran Paradiso 4061m
b) Berneńskie- Finsteraarhrn 4274 m
c) Glarneńskie- Todi 3614
d) Bawarskie- Zugspitze 2963
e) Retyckie- Piz Bernina 4049
f) Wys. Taury- Grossglockner 3797
g) Salzburdzkie- Hoche Dochstein 2995
h Julijskie- Triglav 2863
i) Komnickie- Hoche Warte 2780
j) Dolomity- Marmolada 3342
k) Kotyjskie- Monte Viso 3841
l) Sabaudzkie- Haute Cime 3257
3.Ośrodki baryczne:
Do E. napływają masy powietrza arktycznego, polarnego i zwrotnikowego. Eur. Zach. Jest zwykle pod wpływem mas powietrza polarno-morskiego. Eur. Wsch. ?powietrza polarno-kontynentalnego, a S część Eur. Powietrza zwrotnikowego. W zimie Europa jest pod wpływem Wyżu Azorskiego i Wyżu Azjatyckiego.
Temperatura powietrza i opady:
Najniższa temp. ? 55oC Ust-Szczutgor (Rosja)
Najwyższa temp. 50oC Sewilla (Hiszpania)
Najniższe opady 163mm Astrachań (Rosja)
Najwyższe opady 4643mm Cerkwice (Chorwacja)
Typy klimatów:
1,Okołobiegunowy:
-polarny- pn PN. Ziemia, Ziemia F. Józefa i Spitzbergen
-subpolarny- Płw. Kolski, Konin, W-y Kołgujew, pn wybrzeża pn-wsch. Europy
2,Umiarkowany:
-ciepły morski- pd-zach. Islandia, W. Brytania, Francja, Belgia, pd-zach. Szwecja
-kontynentalny ciepły- Nizina Panońska oraz śr. częśc Niżu śr.-europejskiego
-suchy ciepły- pd. część Niżu Wsch-europ. i tereny Nadkaspijskie
-morski chłodny- zach. wyb. Norwegii
-chłodny kontynentalny- pn-wsch. płw.Skandynawski i część Niżu wsch.-europ.
3,Podzwrotnikowy:
-wilgotny morski- wybrz. Płw. Iberyjskiego, Płw. Apeniński, Peloponez, W-y Morza Śródziemnego, G. Dynarskie, Płw. Bałkański
-suchy- środkowa część płw. Iberyjskiego
4.Wody lądowe Europy:
Zlewiska:
M. Barentsa- Peczora
M. Białe- Dwina
Zatoka Botnicka- Ume, Lule, Kemi, Torne, Dal,Glomma
M. Bałtyckie- Dźwina, Wisła, Odra, Niemen
M. Północne- Łaba, Ren, Moza, Wezera, Tamiza,
O. Atlantycki- Sekwana, Loara, Garonna, Duero, Tag, Gwadalkiwir
M. Śródziemne- Ebro, Jucar, Rodan,
M. Adriatyckie- Pad, Ofanto
M. Tyrreńskie- Tyber, Volturno
M. Czarne- Dunaj(Sawa, Drawa, Cisa), Dniestr, Dniepr, Boh
M. Azowskie- Don(Doniec)
M. Kaspijskie- Wołga, Ural, Emba
Rzeki i ich typy; reżim:
-atlantycki- Loara, Sekwana, Tamiza
-alpejski- Ren, Garonna, Dunaj, Pad
-śródziemnomorski- Tag, Tyber, Gwadalkiwir, Gwardiana, Rodan, Ebro
-wschodnio-europejski- Wołga, Dniepr, Don, Ural, Niemen, Peczora, Dwina, Dźwina
-pn-europejski- Ume, Dal, Glomma, Lule, alv
-przejściowy- Wezera, Łaba, Odra, Wisła
Najdłuższe rzeki:
1) Wołga (Rosja) ? M.Kaspijskie
2) Dunaj (Niemcy, Aust., Słowacja, Węgry, Jugosławia, Rum., Bułg., Mołdawia, Ukraina)-M.Czarne
3) Ural (Rosja, Kazachstan)- M. Kaspijskie
Jeziora:
Największe: poch. tektonicznego:
1.Ładoga 2.Onega 3.Wener
polodowcowe: występują na pojezierzach
krasowe: w rejonie M. Śródziemnego
cyrkowe: Karpaty, Apeniny, Pireneje
wulkaniczne: na łw. Apenińskim
Najgłębsze jeziora:
1.Como 410m, 2.Garda 346m, 3.Genewskie 310m
Lodowce:
-Spitsbergen Zach. (Norwegia)
-Ziemia NE (Norwegia)
-Vatnajakull (Islandia)
5.Gleby:
a)Tundrowe gleby kriogeniczne- Svalbard, Ziemia Fr. Józefa, Nowa Ziemia, Wyspa Niedźwiedzia, W. Kołgujew, pas lądu wzdłuż M. Barentsa
b)gleby tundrowo-glejowe i torfowo-glejowe- występują na równinach na, pn- wschodzie
c)gleby bielicowe- występują na pn i wsch. Europie (tajga)
d)rankery bielicowe- Płw. skandynawski i Kolski
e)bielice iluwialno-żelaziste- obszar Międzymorza (Masywu Fińsko- Korelskiego
f)torfowo-glejowe- na obszarach podmokłych Masywu F-Korel.
g)piaski, utwory pylasto-piaszczyste- wsch. część Europy
h)glejobielice przechodzące w g. darniowo-bielicowe- pn część kontynentu (wsch. wyb. M. Bałtyckiego po Ural)
i)g. płowe i brunatne- niziny środk. i zach. Europy, od Nizin Środkowopolskich po Nizinę Francuską, także na płw. Jutlandzkim i na Wyspach Brytyjskich.
j)brunatne kwaśne- środ. i zach. Europa
k)stepowe; czarnoziemy- Nizina Węgierska, w Kotlinie Czeskiej, na Wyż. Małopolskiej, Lubelskiej, Mołdawskiej, u podnóży Sudetów i pn. Karpat sż do podnóża Uralu Południowego
l)kasztanowe- Nizina Nadkaspijska, nad dolnym Donem i środkowym biegiem Uralu
m)brązowe(cynamonowe)- w pd. Europie (Płw. Iberyjski, Apeniński, Bałkański)
6.Roślinność i świat zwierzęcy Europy:
Roślinność:
Europa leży w obrębie państwa holarktycznego, obejmującego 4 obszary geobotaniczne.
a) Obszar arktyczny-pn krańce Europy
Zbiorowiska roślin zielnych , mchów, porostów, traw oraz brzozy, wierzby, jałowca. Latem zakwitają jaskry, pełnik i skalnica, dębik 8-płatkowy. Na obszarze Irlandii i w pn. Skandynawii występuje rośl. zbliżona do tundrowej; obszar M. Barentsa- rośl. tundry z wieczną zmarzliną.
b) Obszar eurosyberyjski- rozciąga się od pn. granicy występ. lasu po obszar śródziemnomorski i irano-turański.
- pn. część zajmuje prowincja tajgi (borealna): bory świerkowe i sosnowe
- od pd. graniczy ze środk.-europ. prowincją lasów mieszanych i liściastych: dęby, grab, lipa drobnolistna, klony a w iglastych: sosna i świerk.
- zachodnia część Europy, od Hiszpanii przez Francję, W-y Brytyjskie po Danię, Norwegię- należy do prowincji atlantyckiej. W łagodnym klimacie przeważają lasy dębowe i dębowo-brzozowe. Od pd. Ukrainy i Podola, w kierunku Niziny Węgierskiej, Dolnej Austrii, pd. Słowacji występuje rośl. prowincji pontyjsko- panońskiej.
c) Obszar irańsko-turański- ciągnie się od Niziny Nadkaspijskiej w głąb Azji Środk. Na obszarze tym stepy przechodzą w półpustynie i pustynie.
d) Obszar śródziemnomorski- należą do niego Wybrzeża M. Środkowego wraz z wyspami oraz niemal cały Płw. Iberyjski. W zw. z przewagą gór, występuje tu piętrowość roślinna.
- od 500-600 m npm- wiecznie zielone (lasy dębowe, zarośla twardo listnych krzewów)
- 1000-2000 m npm- strefa górskich lasów mezofitycznych z udziałem buka, kasztana, klonu, dębu i olchy
-pow. 2000 m npm- las zanika, wyst. górska roślinność, łąki wysokogórskie.
Piętra roślinności w górach:
- regiel dolny (lasy liściaste, buk, klon, świerk, jodła
- regiel górny (bory świerkowe)
- subalpejskie (kosodrzewina)
- alpejskie (rośliny wysokogórskie, hale)
Zwierzęta:
Europa należy do krainy palearktycznej obejmującej znaczną część pn. Azji i Afryki. Ze względu na pokrewieństwo fauny śr. i pn. Europy oraz Syberii Zachodniej obszary te zostały podzielone w jedną dzielnicę EUROPEJSKO-ZACHODNIOSYBERYJSKĄ. Południowa Europa należy do dzielnicy ŚRÓDZIEMNOMORSKIEJ. Rozmieszczenie fauny jest związane ze strefami klimatycznymi.
W strefie tundry: występuje renifer, niedźwiedź biały, bielak, lemingi i ptaki: pardwy, ryby łososiowate.
W strefie tajgi: rosomak, łoś, wilk, kuna, ptaki: głuszec, cietrzew, jarząbek, krzyżodzioby, orzechówka
Strefa lasów liściastych: jeleń, sarna, dzik, żbik, popielica, koszatka, jeż kret, dzięcioły, jaszczurka zwinka, żółw błotny, zaskroniec, ryby karpiowate
Strefa stepów: tchórz stepowy, susły, chomiki, orlik, błotniak stepowy, sowa błotna, jaszczurka stepowa, żaba śmieszka i ropucha zielona
Strefa śródziemnomorska: muflon(Sardynia, Korsyka), szakal(Płw. Bałkański), jeżozwierz, a na skałach Gibraltaru żyje Nogat. Ptaków: czerwonaki i pelikany, z gadów- węże, żółwie jaszczurki
Strefa lasów (w górach): poza granicami lasów- przedstawiciele zwierząt arktycznych. W niskich partiach gór: niedźwiedź brunatny, orzechówka, głuszec, jarząbek, koziorożec, kozica, świstak, orzeł przedni, wrończyk alpejski,
7.Cechy szczególne Azji:
Położenie geograficzne:
Na pn.- przyl. Czeluskin 77o43? N
Na pd- przyl. Piai (na płw. Malajskim) 1o16? N
Na zach.- przyl. Baba (Azja Mniejsza) 26o03?E
Na wsch.- przyl. Dnieżniewa (Płw. Czukocki) 169o40? W
Skrajne punkty przy uwzględnieniu przybrzeżnych wysp:
N- wyspa Szmidła (arch. Ziemi Pn.) 81o28? N
S- wyspa Roti (arch. Malajski) 11o00? S
W- brzeg wyspy Lesbos 25o50? W
E- wyspa Ratanowa (cieśn.. Beringa) 169o01?E
Powierzchnia ok. 44, 5 mln. km2
Rozciągłość południkowa ( M. Arktyczne- Płw. Malajski) ? 8500 km
Rozciągłość równoleżnikowa ok. ? 8500 km
Średnia wysokość 990m
Granice:
Azja- Europa: Zat. Bajderacka(M. Karskie)- Ural(wzdłuż E podnóża)- dolina rz. Emba- pn. brzeg M. Kaspijskiego- rz. Kuma- dol. rz. Mantycz (obniżenie Kumko- Manyckie)- do Donu- M. Azowskie
Azja- Afryka: wzdłuż Kanału Sueskiego, M. Czerwonego, Cieś. Bab al-Mandab i Zatoki Adeńskiej
Azja- Ameryka Pn.: Cieśnina Beringa
Azja z Oceanią: między Nową Gwineą i Archipelagiem Malajskim, (Moluki, Seram, Halmahera, Tanimbar należą do Azji)
Typy wybrzeży Azji:
Wybrzeże arktyczne- między Zatoką Bajderacką a Cieś. Beringa, (ujścia rzek: zatoki : Obska, Jenisejska, Oleniocka, Jańska, Chatańska i półwyspami: Jamał, Tajmy i delta Leny i Indygirki)
Wybrzeża fiordowe- lokalnie na półwyspie Tajmyr i w Archipelagu Ziemi Północnej, na Półwyspie Czukockim
Klifowe- nad Cieś. Łaptiewa łącząca Morze Łaptiewów z Morzem Wschodnio-syberyjskim i nad M. Czukockim,
Riasowe- wschodnie wyb. Azji na południe od Zatoki Anadyrskiej poł. Półw. Kamczatka, wybrzeże M. Ochockiego, Japońskiego, wybrzeże półwyspu Koreańskiego od strony M. Żółtego oraz nad M. Wschodniochińskim, M. Południowochińskim, między Zatoką Hangczou a półwyspem Lejczou.
Akumulacyjne- nad zatokami: Pohai, Lejczou do zatoki Hangczou
Koralowy- od Zatoki Sueskiej po Cieś. Bab al-Mandab, Zat. Perskiej, arch. Filipińskim, Malajskim, Wyspy Andamańskie, w Nikobarach, Maledywach, Lokkadiwy
Mangowe (namorzynowe)- Pół. Indyjski, Indochiński(Borneo, Sumatra)
Tektonika Azji:
Granice płyty euroazjatyckiej:
- wsch. płyta filipińska i pacyficzna
- pn-wsch. płyta północnoamerykańska
- pd-zach płyta arabska i dekarska
W skład płyty euroazjatyckiej wchodzi:
1) Platforma syberyjska- między Jenisejem, Leną, G. Stanowymi i Bajkałem oraz M. Arktycznym
-tarczy angarskiej -tarczy anabarskiej -tarczy ałdańskiej
2) Platforma chińska-obejmuje M. Żółte i Płw. Koreański
Ze względu na rozczłonkowanie i zróżnicowaną bud. geol. Często jest oddzielona na 2 odrebne części:
- plato. południowo-chińską - plato. chińsko-koreańską
3) Platforma dekarska- obejmuje Płw. Indyjski i Cejlon
4) Platforma arabska- Płw. Arabski
5) Strefa fałdowań uralsko-ochocka- w jej obrębie wyróżnia się kilka mniejszych jednostek geolog.
-góry Ural
-Tien-Szan
-Sajany
-Ałtaj
-Kunlum
-platformy zach.syb. i turańska które są zapadliskami
6) Strefa fałdowań mezozoicznych- obejmuje Azję Pn-wsch tzw. Pasmo wierchojańskie, w których skład wchodzą:
-G. Wierchojańskie
-G. Czerskiego
-G. Czukockiego
-G. Kotymskie
-Dżugdzur
-Sichote Alin
-G. Sino-Tybetańskie
-G. Południowochińskie
-G. Płw. Indochińskiego
7) Alpejska strefa fałdowa- południowa część Azji. W jej skład wchodzą:
-wyżyny: Anatolijska, Armeńska, Irońska, Tybetańska
-góry: Pontyjskie, Kaukaz, Elburs, Kopen-Tag, Paropamis, Hindukusz, Pamir, Taurus, Zagroź, Makron, Sulejmańskie
8) pacyficzna strefa fałdowa- ciągnie się od G. Koriackich, Kamczatki przez Kuryle, Sachalin, Wyspy Japońskie po Archipelag Filipiński i Malajski
8.Budowa geologiczna:
Obszar fałdowań paleozoicznych:
1) Fałdowanie kaledońskie:
-Sejan Wschodni
-Góry Jabłonowe
-G. Bajkalskie
- Jenisejskie
-Kuźnickiego Ałtaj
-G. Byrranga
-pn. część G. Tien-Szan
-G. Czerskiego
- Niż. Kołyska
-Basen Kużnicki
2) Fałdowanie hercyńskie
-G. półwyspu Tajmy
-Platforma Zachodnio-Syberyjska
-Płaskowyż Kazachski
- G. Ałtaj
-Tien Szan
-Wyżyna Mongolska
-Wielki Chingan
-Nanszan
-Cing-Szan
- Kunlum
3) Fałdowanie pacyficzne:
-G. Wierchojańskie
-G. Czerskiego
-G. Kołymskie
-Sichote- Alin
-Mały Chingan
-G. Południowej Japoni i Korei
-G. Wschodnich Chin
-G. Indochin
-G. Półwyspu Malajskiego
- wsch. część Sumatry i Borneo
4) Obniżenia
- Platforma Zachodnio-Syberyjska
- Nizina Turańska
- Kotlina Dzungarska
Surowce mineralne:
Węgiel kamienny- 1)Chiny, 2)Indie, 3)Rosja; Zagł. Kuźnieckie, Zagł. Kanagandzkie, Zagł. Kai Luan, poł.-wsch. część Chin, na Pół. Koreańskim, na skraju Wyż Dekan
Węgiel brunatny- 1)Rosja, 2)Chiny, 3)Turcja
Ropa naftowa- 1)Arabia Saudyjska, 2)Rosja, 3)Iran; Pół. Arabski, Zatoka Perska, basen M. Kaspijskiego
Gaz ziemny- 1)Rosja, 2)Uzbekistan, 3)Iran
Sól kamienna- 1)Chiny, 2)Indie
Rudy miedzi- 1)Indonezja, 2)Rosja, 3)Chiny
Rudy żelaza- 1)Chiny, 2)Rosja, 3) Indie; Mandżuria, Japonia
Poziome ukształtowanie pow. Azji:
- kontynent mocno rozczłonkowany,
- średnia odległość od morza wynosi 750 km,
- większość wysp Azji wchodzi w skład archipelagów; największe należą do Arch. Malajskiego(1,9mln km2)
Największe półwyspy Azji:
1)Arabski 2730,0 tys km
2) Indochiński 2174,0
3) Indyjski 2088,0
Największe wyspy Azji:
1) Borneo 746,0 tys. km
2) Sumatra 427,4
3) Celebes 227,4
Największe jezioro: Morze Kaspijskie-374m
Najgłębsze jezioro: Bajkał-1620m
Pionowe ukszt. pow. Azji:
- średnia wysokość 990m
- 2/3 powirzchni to góry i wyzyny
- największy punkt Mount Everest 8848m npm
- najniższy punkt to linia brzegowa M. Martwego ? 394 m ppm
- dominującym rysem ukszt. pow. Azji jest wyst. 2 rozległych zmiennych szerokości systemów górskich:
* południowy- ma charakter strefy górskiej od M. Śródziemnego do O. Spokojnego
* północny- szeroki pas górski od środ. Azji(Pamir) do Płw. Czukockiego. Obejmuje gł. góry uformowane w starszych orogenezach (kaledońska, hercyńska)
- zwrotniki- ciągi górskie, które łączą się w węzły górskie.
Himalaje:
a) Mount Everest- 8848m
b) Kanczendzonga- 8586
c) Lhotse- 8516
d) Makalu- 8463
e) Cho-Oyu- 8201
f) Dhaulagiri- 8167
g) Manaslu- 8156
h) Nanga Parbat- 8126
i) Annapurna- 8091
j) Shisha Pangma- 8013
Karakorum:
a) K2 (Czogori)- 8611
b) Gasherbrum I ? 8068
c) Broad Peak- 8047
d) Gasherbrum- 8035
Sagamatcha- Lhotse, Cho-Oyu, Mount Everest
9.Klimat:
1) Strefa okołobiegunowa:
a) polarny- wybrzeże M. Arktycznego
b) subpolarny- północna część Azji z Płw. Czukockim
2) Strefa klimatów umiarkowanych
a) chłodny kontynentalny- Syberia, pn część Niziny Zachodniosyberyjskiej i Wyż. Środ.-Syberyjska, Kamczatka
b) chłodny monsunowy- wybrzeże M. Ochockiego, wyspa Sachalin i Mandżuria
c) ciepły, wybitnie suchy i kontynentalny- pd część Niziny Zachod.- Syberyj.,u podnóża Tien-Szanu i w Kotlinie Dżungarskiej
d) ciepły skrajnie suchy i kontynentalny- Pogóże Kazachstanu, Nizina Turańska, Kotlina Kaszgarska, Wyżyna Mongolska z Gobi i Ałszanem
3) Strefa klimatów podzwrotnikowych
a) wilgotny- wybrzeże Morza Śródziemnego, Śródziemnego. Czarnego
b) kontynentalnie skrajnie suchy- śr. część Płw. Azji Mniejszej, Wyżyny Irańskiej
c) morski- Środkowe Chiny, Pn. część wysp Tajwan i na południu wysp Japońskich
4) Strefa klimatów zwrotnikowych
a) kontynentalny suchy- Nizina Mezopotamii, wybrzeże Morza Czerwonego, Czerwonego. Arabskiego, śr. część Płw. Indyjskiego, Omen
b) skrajnie suchy pustynny- śr. część Płw. Arabskiego, pustynia Thar
c) wilgotny- Nizina Gangesu Dolina Mekongu, Wybrzeże M. Południowochińskiego, Tajwan, Ghaty Zachodnie
d) pośredni- wnętrze Półwyspu Dekan i indochińskiego
5) Strefa klimatów podrównikowych:
a) równikowy wybitnie wilgotny- Wyspy Archipelagu Malajskiego, Cejlon, Pd. część Płw. Indochińskiego
b) wilgotny- górzyste wnętrza wyspy Archipelagu Malajskiego
10.Charakterystyka wód lądowych:
Zlewiska i rzeki:
Zlewisko O. Spokojnego
- Jangcy- M.Wschodniochińskie (G. Tangla)
- Huang-ho- M. Żółte (Kunlum)
- Mekong- M. Południowochińskie (G. Tangla)
- Amur z dopływami Sungari, Ussuri- M. Ochockie
- Si-ciang- M. Południowochińskie
Zlewisko O. Atlantyckiego
- Lena z Ałdanem- M. Łaptiewów (G. Bajkalskie)
- Ob z Irtyszem- Zat. Obska, M. Karskie (Ałtaj)
- Jenisej z Angarą- M. Karskie
- Kołyma- M. Wschodniosyberyjskie
- Indygirka- M. Wschodniosyberyjskie
Zl. O. Atlantyckiego
- kizihrmak
- Sakarya
Zl. O. Indyjskiego
- Indus- M. Arabskie
- Eufrat z Tygrys- obszar źródłowy Wyż. Armeńska, Zat. Perska
- Brahmaputra- Zat. Bengalska
- Saluin- M. Atamańskie
- Ganges- Zat. Bengalska
- Irawadi- M. Atamańskie
Godawari- Z. Bengalska
Obszary bezodpływowe:
- Syr-daria- J. Aralskie
- Tarym- J. Łob-nor
- Amu-daria- J. Aralskie
- Ili- J. Bałchasz
Jeziora:
Największe: 1) M. Kaspijskie-374, 2) Aralskie, 3)Bajkał, 4)Bałchasz
Najgłębsze- Bajkał 1620 m
Najniżej położone M. Martwe-394m ppm
Jeziora pochodzenia:
- reliktowego- M.Kaspijskie, MJ.Aralskie
- tektonicznego- Bajkał, Bałchasz, Wan, Urmia, Kuku-nor, Chanka
- polodowcowe- jeziora gór Pamir i Ałtaj
- krasowe- Issyk-kul, Łob-nor, Tasak, Namkazar
-jeziora sztuczne: Braickie, Nowosyberyjskie, Krasnojarskie, Keban
Bagna:
Licznie występują na Nizinie Zachodniosyb. zajmują 70% pow. Są także typowe dla obsz. tundrowych i Niziny Mandżurii, Niż. Indu, Nizin Płw. Indyjskiego, wysp Borneo i Sumatry
Lodowce:
Zalegają gł. na wyspach arktycznych, zwłaszcza Arch. Ziemi Pn. i na stokach gór.
1) Zerafszan 886km2
2) Inyłczek 600
3) Fedczenki 600
4) Kanczendzenga 460
11 CECHY ROZMIESZCENIA STREF GLEBOWYCH AZJI
Wyspy strefy polarnej, miejsca wolne od lodu zajęte są przez kriogeniczne inicjalne gleby skaliste (litosole) i gl .kamieniste (regosole). Podobnie jak pn część Niż. Zachodniosyberyjskiej, płw. Tajmyr, Niż. Północnosyberyjska, niż. Jańsko-Indygirska, Kołymska i Płw. Czukocki. Przeważają tam jednak zmarzlinowe gleby organiczne (histosole) rozwijające się na podmokłych, zatorfionych równinach oraz gleby mineralne, wytworzone z drobnoziarnistych zwietrzelin i utworów polodowcowych. Lokalnie w miejscach suchych , z piasków wykształciły się płytkie bielice tundrowe. Na Kamczatce z utworów wulkanicznych rozwinęły się próchnicze gleby darniowe. Na obszarze tajgi ciemnej , na pn, przeważaja zmarzlinowe gleby organiczne i glejowo-zmarzlinowe. Ku pd przechodzą w gl. torfowe i kwaśne gl. glejowo-bielicowe. Pod tajga jasna, modrzewiową są zmarzlinowe gl. słabo zbielicowane, torfowe i mady. Poza obszarem wiecznej zmarzliny wykształciły się kwaśne gl. brunatne. W górach obok gl. kriogenicznych pospolite są gleby wytworzone z płytkich , kamienistych zwietrzelin skalnych: regosole, litosole, rankery. W stepowej strefie, na Zach, od Mugadżurów przez Pogórze Kazachskie po Ałtaj występują czarnoziemy, gl. kasztanowe są gdzie opady są niższe, pod suchymi stepami. Gl. ciemnokasztanowe tworzą mozaikę z czarnoziemami. Gl. jasnokasztanowe są glebami przejściowymi do gl. pustynnych. Obszary pustyń strefy umiarkowanej: Gobi, Takla Manak, Kotliny Dżungarskiej, pustyni Kara-kum, Kyzył-kum, i Niż. Turańską pokrywają yermosole ? słabo wykształcone gleby terenów pustynnych: skalistych(litosole), kamienistych(regosole), piaszczystych(arenosole). Lokalnie występują też szaroziemy, buroziemy, gl i zasolone i słone ? w obniżeniach.
W strefie podzwrotnikowej i międzyzwrotnikowej: na Wyz. Anatolijskiej i Armeńskiej są gleby brunatne i utwory glebowe typu terra rosa. We wnętrzu gorących pustyń Wyż. Irańskiej, Płw. Arabskiego i pustyni Thar są rozmaite yermosole, a w obniżeniach gleby zasolone. Na niż. Mezopotamskiej dominują mady, które występują również na Niż. Gangesu, w kotlinie Bengalskiej, w delcie Gangesu i Brahmaputry, dolinie i delcie Irawadi i Mekongu. Pustynie wysokogórskie Wyż. Tybetańskiej pokrywają kamieniste gl. inicjalne, z utworów polodowcowych. NA wyż Dekan, pod lasami monsunowymi i płatami sawann, powstały czerwone i żółte gl. ferralitowe. W Azji Pd-Wsch, na wyspach Archipelagu Malejskiego i Filipińskiego, pod lasami równikowymi są kwaśne żółtoziemy, pod lasami monsunowymi nitisole. Na obszarach wulkanicznych (Sumatra, Jawa, Wyspy Japońskie, Arch. Filipiński) z popiołów i wietrzejących law powstały andosole.
12. ROŚLINNOŚĆ I ŚWIAT ZWIERZĘCY AZJI: PAŃSTWA ROŚLINNOŚCI ORAZ KRÓLESTWA I KRAINY ZWIERZĄT
ROŚLINNOŚĆ: Większa część Azji należy do państwa roślinnego holarktycznego. Azja Mniejsza, śródziemnomorskie wybrzeża Azji Pd-Zach, pn część płw. Arabskiego, Wyż. Irańska i Niż. Indus należą do państwa roślinnego śródziemnomorskiego. Pozostała część Azji PD i Pd-Wsch, czyli Płw Indyjski z nizina Gangesu, Płw. Indochiński, aż po Góry sino-Tybetańskie i Góry Południowochińskie, a także Arch. Riuku, Malajski i Filipiński należą do państwa roślinnego paleotropikalnego.
Tundra arktyczna ? wzdłuż wybrzeży M. Arktycznego od Uralu po Cieś. Beringa; bezdrzewna, uboga w gatunki roślin. Tundra arktyczna w Górach Wierchojańskich i Czerskiego (tundra górska) sięga dalej na pd niż na nizinach. Spotyka się tam: trawy, turzyce, mchy, porosty i karłowate wierzby. Ku pd tundra arktyczna przechodzi w tundrę porostowo-mszystą, krzewinkową, z różnymi gatunkami borówek, bażyny, bagna i rosnącym udziałem drzew, wreszcie tundrę lesistą(lasotundra) z rzadkimi brzozowymi zagajnikami. Pd granica tundry to zarazem polarna granica lasu.
Tajga(strefa lasów iglastych) ? na pd od strefy tundry i ciągnie się pasem 1000-2500 km od Uralu po wybrzeże O. Spokojnego, z obrzeżami Kamczatki. górska odmiana tajgi porasta stoki: Ałtaju, sajanów, Gór jabłonowych, Stanowych, aż po Dżugdżur, i Sichote Aliń. Tajgę tworzą: sosny, świerki, modrzewie i jodły. Na zach po Jenisej i Bajkał na wsch przeważają bory świerkowe i sosnowe tworzące tajgę ciemną z rozległymi bagnami i torfowiskami. Na wsch od Jeniseju dominują luźne bory modrzewiowe i modrzewiowo-sosnowe tworzące tajgę jasną
Strefa lasów liściastych i mieszanych ? na pd od tajgi. Zach jej częśc obejmuje lasy drobnolistne, ciągnące się cienkim pasem przez pd część Niż. Zachodniosyberyjskiej od Uralu po Jenisej. Wystepuje tam głównie: brzoza brodawkowa, osika, olchy, wierzby i topole, poprzedzielane płatami roślinności stepowej. Część wsch obejmuje obszar leżący między wielkim chinganem a wybrzeżem O. Spokojnego, z pn częścią Wysp Japońskich, Płw. Koreańskim i Niż. Chińską, aż po Dolinę Jangcy, ale bez Sachalinu i Gór Sichote Aliń. SA to lasy wielkolistne. Wśród drzew pospolite są: dąb mongolski, orzech mandżurski, lipa mandżurska, korkowiec amurski, sosna koreańska, jodły, modrzewie, klony i buki.
Strefa stepów ? dzieli się na 2 części rozdzielone przez Sajany i Ałtaj. Zach obejmuje stepy zachodniosyberyjskie i kazachskie, łączące się na pd od Uralu ze stepami Europy. Część wsch obejmuje stepy wyż. Mongolskiej, które na pn graniczą z tajgą, a na wsch z lasami liściastymi zrzucającymi liście zimą. w pd części Niż. Zachodniosyberyjskiej dominują stepy łąkowe, przechodzące ku pd (Pogórze Kazaskie) wstepy właściwe. Na pograniczu pustyń występują stepy bylicowe(trawiasto-bylicowe), z różnymi bylinami, np. piołunem, estragonem,, szałwią, tymiankiem, rumiankiem. Na wsch są to głównie stepy ostnicowe, z krzewami karagany na glebach kamienistych. w miare osuszania się klimatu przechodzą one w stepy pustynne, z roślinami halofilnymi.
Chłodne pustynie i półpustynie ? zajmują obszary bezodpływowe środkowej Azji, na pd od strefy stepów. Dzieli się je na 4 obszary: 1. kazasko-dżungarski ?pustynie i półpustynie między Mugodżarami a Ałtajem i Tien-Szanem, wraz z Kotliną Dżungarską; zbiorowiska kostrzew z domieszką innych traw oraz złocieni i bylin 2. irano-turański ? pustynie wyż. Irańskiej(Wielka Pustynia Słona, Pustynia Lota, Registan), Pustynie Kara-kum i Kyzył-kum na Niź. Turańskiej; roślinnośc bardzo skąpa, dużą powierzchnię zajmuja solniska 3. środkowoazjatycki ? pustynie: Takla Makanw kotlinie Kaszgarskiej, Ałaszan, Pejszan, Gobi i Ordos; porośnięte przez krzewy, np. tamaryszki, trawy 4. tybetański ? wysokogórski; trawy, turzyce, halofity
Pustynie gorące ? obszar Azji Pd-Zach., czyli pustynie Płw arabskiego i pustynia Thar; akacje, kapary; jadłoszyny, niektóre trawy
Zawsze zielone lasy podzwrotnikowe - w pd części Wysp Japońskich (pd Honsiu, Kiusiu, Sikoku), na pd Płw. Koreańskiego, Tajwanie i kontynentalnej części Azji Pd-Wsch między dolina Jangcy a nasadą Płw. Indochińskiego. Tworzą je dęby, klony, kasztanowce, tulipanowce, magnolie, bambusy, palmy, różaneczniki. Zbliżone fizjonomią i składem gatunkowym lasy występuja również na pd stokach Himalajów, na wys. ok. 2200-3000m. Niżej wystepują lasy monsunowe i sosnowe. Wyżej aż do górnej granicy lasu(3500) rosną lasy jodłowe z domieszka brzozy. Ponad granica lasu rosną krzewy: jałowce, różaneczniki, karłowate brzozy stopniowo zastępowane przez zbiorowiska murawowe sięgające aż po granicę wiecznego śniegu(4500). Po pn stronie Himalajów panuje pustynia górska.
Lasy monsunowe ? na Płw. Indyjskim, w pn części Cejlonu i na Płw. Indochińskim; traca liście w porze suchej. W drzewostanie charakterystyczny jest udział : dzrewa tekowego, hebanowca, bambusów.
Wilgotne lasy równikowe ? Zach stoki Ghatów Zach na Płw. Indyjskim, pd część Cejlonu, Zach część Płw. Indochińskiego, Płw. Malejski, Archipelag Filipiński, Malejski. Tworzą je: drzewy, krzewa, pnacza, porośla. Niskie bagniste wybrzeża w strefie wystepowania lasów równikowych i monsunowych, m.in. w delcie Gangesu i Brahmaputry, Irawadi, na pd Płw. Malajskiego , wsch Sumatrze, Zach Borneo ? porastają lasy namorzynowe.
ZWIERZĘTA: Świat zwierzęcy Azji należy do dwóch krain zoogeograficznych: Półwysep Indyjski i Indochiński, południowa część Azji Wschodniej oraz Filipiny i Półwysep Malajski tworzą krainę orientalną, pozostała część Azji należy do krainy paleoarktycznej (Paleoarktyka), w której obrębie fauna jest związana z głównymi zbiorowiskami roślinnymi.
Dla tundry charakterystyczne są: białe niedźwiedzie, renifery, lisy polarne, lemingi, z ptaków - pardwy, alki, nury, mewy. Bogaty świat zwierzęcy tajgi reprezentują liczne jeleniowate, łosie, niedźwiedzie, rosomaki, rysie, żbiki, wilki, sobole, bobry, z ptaków cietrzewie, głuszce, polatuchy. Na południowym wschodzie, w Mandżurii, żyją: tygrysy syberyjskie, jenoty, makaki japońskie, z ptaków bieliki japońskie, sowy japońskie i żurawie mandżurskie. Dla strefy stepów charakterystyczne są: antylopy suhaki, susły, bobaki, chomiki, z ptaków dropie i skowronki stepowe, z gadów mokasyny dalekowschodnie i żółwie stepowe. Na obszarach pustynnych Azji Środkowej pojawiają się (w większości udomowione) wielbłądy dwugarbne, gazele, dżejrany oraz - silnie zagrożone - konie Przewalskiego.
Faunę gór i wysoko wzniesionej wyżyny Azji Środkowej reprezentują (częściowo udomowione): jaki, gazele tybetańskie, dzikie owce, koziorożce syberyjskie, a także pantery śnieżne, niedźwiedzie himalajskie i bliskie wytępienia pandy wielkie. Mimo wielu obserwacji wciąż nie potwierdzone jest istnienie yeti. Z ptaków występujących w górach na uwagę zasługują: orły przednie, sępy kasztanowate i himalajskie. W Azji Zachodniej żyją m.in.: daniele mezopotamskie, lamparty, gepardy, hieny pręgowane, szakale złociste, z ptaków liczne kuraki i ścierwniki białe, z gadów jaszczurki skalne i żmije lewantyjskie. Kraina orientalna uważana jest - obok krainy etiopskiej - za najbogatszy faunistyczny obszar świata, występują tu największe zwierzęta Azji, m.in.: słonie indyjskie i nosorożce indyjskie, a także nosorożce sumatrzańskie, liczne bawoły, jeleniowate, tapiry, gajale, antylopy garny, liczne małpy, np.: orangutany, makaki, gibbony, z drapieżników tygrysy, gepardy. Wśród gadów występują: gekony, największe węże świata - pytony siatkowe, a także pytony tygrysie, kobry indyjskie i królewskie, z krokodyli gawiany gangesowe, z żółwi batagury, z płazów jawajskie żaby latające. Świat ptaków reprezentują: liczne kuraki, sępy, dzioborożce wielkie, pawie indyjskie, żurawie indyjskie, sowy bosonogie, bieliki białobrzuchate.
13. OBSZAR, POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE, GRANICE MORSKIEMI LĄDOWE ORAZ JEDNOSTKI TEKTONICZNE AFRYKI.
POŁOŻENIE - Afryka leży na półkuli pn i pd , większa część jest na wsch. Skrajnymi pkt. kontynentu są przylądki: Biały na pn (37025?N), Igielny(Agulhas) na pd (34051?S), Almami (płw. Zielonego Przylądka) na zach (17033?W), Hafun (płw. Somalijski) (51023?E). Powierzchnia wraz z wyspami: 30,3 mln km2, bez wysp 29,6 mln km2
GRANICE MORSKIE ? Od pn oblewają Afrykę: M. Śródziemne(oddziela od Europy), łączy się z O. Atlantyckim przez Cieś. Gibraltarską. Od pd, wsch i pn wsch, czyli od Przyl. Igielnego po pn kraniec Zat. Sueskiej, oblewają wody O. Indyjskiego ? oddziela on A od Antarktydy. Od Płw. Arabskiego oddziela A Zat. Adeńska i M. Czerwone. Cieś. Bab al.-Mandab rozdziela A i Płw Arabski i łączy Zat. Adeńską z M. Czerwonym. Madagaskar jest oddzielony Kanałem Mozambickim. Długość linii brzegowej: 30,5 tys. km.
GRANICE LĄDOWE: z Azją: przez Przesmyk Sueski szer. 120 km, gdzie powstał Kanał Sueski poprowadzony z wykorzystaniem mis jezior: Manila, Timsah, Wlk. Jeziora Gorzkiego.
14. BUDOWA GEOLOGICZNA I SUROWCE MINERALNE, POZIOME I PIONOWE UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI AFRYKI.
BUDOWA GEOLOG:stary blok lądowy, który nosi ślady odmłodzenia w wyniku ruchów tekt, cechą jest ?przyrastanie? nowych elementów do starych tarcz i platform. Jest najlepiej zachowaną częścią pra-Gondwany. Cały niemal cokół zbudowany ze skał krystalicznych. Podłoże ? szereg prekambryjskich tarcz skonsolidowanych w archaiku i paleoz.. W starszym paleoz. Ruchy górotw stworzyły orogeny: saharydy, w Afr środk- kongolidy, na połud.katangidy- w czasie tych ruchów potężne intruzje w wyniku złoża bogactw(złoto, platyna,żelazo, mangan, chrom, miedź, uran). W dewonie geosynklina G. Przylądkowych. W paleoz. Pd i środk część zlodowacona, po tym okresie rozwój bagien (tworzenie w. Kam), w permie orog herc- masyw Kabyli, trzony wys atlasu i Antyatlasu. W nast. Okr do triasu- osady lądowe-piaski iły. Koniec jury gwałtowne er. Wulk rezultatem powst maarów wypeł nieb tufami- w utw tych wyst złoża diam. W kredzie trans. Morska a pod koniec ruchy pionowe. We wsch Afr w wyniku ożyw dział endogenicznej pęknięcia sk. Ziemsk. W czasie orog alp sfałd g. atlas
Ukszt poziome:Afryka jest kontynentem słabo rozczłonkowanym; dł. linii brzegowej 30,5 tys. km; jedynym większym półwyspem jest Płw. Somalijski; wyspy stanowią zaledwie 2% pow., największe: Madagaskar, Komory, Maskareny, W. Kanaryjskie, Wyspy Zielonego Przylądka, Sokotra. Największa odległość od morza wynosi w Afryce ponad 1500 km.
Ukszt pionowe: depresje- 0.1%, 0-300-22,4%, 300-500-27% 500-1000-18.6%, 1000-2000-20.2%, pow 2000-1,7%. Kont z najw udziałem wyżyn. Zaznacza się wzrost wys w kier pd ? wsch. Można wyróżnić część wyżynno ? nizinną ? pn-zach Afr; część wyż pd- wsch. Przewaga terenów o wys pow 300m- 75,8. Średnia wys- 660m. Najniżej poł punkt-depresja jez Assal w Etiopii, najw- Kilimandżaro-5895. Wyżynny blok Afryki, wznoszący się stromymi progami nad wąskim pasem nizin nadbrzeżnych, od pn. jest ograniczony górami Atlas, a od pd. - G. Przylądkowymi. Charakterystyczne dla Afryki (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) jest występowanie rozległych kotlin i niecek rozdzielonych wyżynnymi wzniesieniami; środk. część północnej Afryki zajmują masywy górskie Ahaggar i Tibesti oraz przylegające do nich od pd. wyż. Adrar des Iforas i Air; ten górski obszar otaczają kotliny i niecki: od pd.-zach. kotlina górnego Nigru (zamknięta od pd. wyżynami Górnej Gwinei z masywem Futa Dżalon), od zach. niecka pustyni Al-Dżuf, od pn.-zach. kotlina Wielkiego Ergu Wsch., od pn.-wsch. niecka Pustyni Libijskiej, od pd. Kotlina Czadu (od wsch. ograniczona wyż.: Ennedi, Darfur, od pd.-zach. - Dżos); najdalej na wsch. jest położona Kotlina Białego Nilu, między wyż.: Darfur, Wschodnioafrykańską i Azande. W środk. części Afryki leży rozległa Kotlina Konga, oddzielona od Kotliny Czadu wyż. Adamawa, a od Kotliny Białego Nilu wyż. Azande; wsch. obrzeżenie Kotliny Konga stanowią góry Mitumba. W Afryce Południowej 1/3 część obszaru zajmuje kotlina Kalahari, otoczona pasem wyżyn południowoafryk.: od zach. wyżynami Nama, Damara, od pd.-wsch. i wsch. wyżynami Weldów (w Oranii i Transwalu) oraz płaskowyżami Matabele i Maszona, a od pd. płaskowyżem Górnego Karru; od Kotliny Konga oddzielają ją wyż.: Lunda i Bije. W Afryce Wschodniej ciągnie się system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rz. Zambezi do M. Czerwonego); rozdziela on wysoko położone zrębowe wyżyny i masywy górskie, ponad którymi wznoszą się potężne stożki wygasłych lub czynnych wulkanów (Kilimandżaro, 5895 m, Kenia, 5199 m, Meru, 4567 m, Elgon, 4321 m). Na północy Afryki Wschodniej leży wysoko wydźwignięty blok Wyż. Abisyńskiej i Wyż. Somalijskiej, rozdzielonych Rowem Abisyńskim.
15. CZYNNIKI KSZTAŁTOWANIA I TYPY KLIMATOW AFRYKI
Położenie Afryki po obu stronach równika powoduje wyraźną symetrię w rozkładzie stref klim.; środk. część kontynentu obejmuje strefa klimatów równikowych, od klimatu równikowego wilgotnego (opady całoroczne) do podrównikowego suchego (krótka pora deszczowa i długa pora sucha); szczególnie dużą wilgotnością odznacza się wybrzeże Zat. Gwinejskiej (roczna suma opadów ponad 3000 mm, na pd.-zach. stokach Kamerunu - ponad 9000 mm). Wraz ze wzrostem szer. geogr. roczna suma opadów znacznie maleje. Najmniej opadów występuje w strefach klimatów zwrotnikowych, gł. na obszarze pustyń (średnie roczne sumy opadów nie przekraczają 200 mm); na półkuli pn. strefa pustyń (Sahara) obejmuje szeroki pas od O. Atlantyckiego do M. Czerwonego, na półkuli pd. - tylko zach. część kontynentu (Namib, Karru, częściowo Kalahari), natomiast część wsch. leżąca w zasięgu pd.-wsch. pasatu ma klimat bardziej wilgotny; na znacznych obszarach Sahary roczna suma opadów nie przekracza 20 mm, w pustyni Namib - 15 mm; wnętrze Sahary i wybrzeże M. Czerwonego są jednymi z najgorętszych obszarów kuli ziemskiej (średnie temp. w lipcu przekraczają 35C, maksima dobowe 50C). Północne i pd. krańce Afryki mają klimat podzwrotnikowy mor. z gorącym, suchym latem i łagodną, deszczową zimą (opady ponad 500 mm, w Atlasie - 1000 mm).
16. WODY LĄDOWE AFRYKI
Około 51% powierzchni Afryki należy do zlewiska O. Atlantyckiego (w tym ok. 15% do M. Śródziemnego), a ok. 18% do zlewiska O. Indyjskiego; ponad 30% pow. kontynentu stanowią obszary bezodpływowe (większa część Sahary, zach. część Kalahari, część obszaru w obrębie Wielkich Rowów Afrykańskich); na obszarach o klimacie zwrotnikowym skrajnie suchym typowe są suche doliny, tzw. wadi, wypełniające się wodą tylko podczas epizodycznych deszczów. Na 1/3 części powierzchni kontynentu występują rzeki stałe związane z wilgotną strefą równikową oraz podrównikowymi i podzwrotnikowymi strefami wilgotnymi; gł. rz.: Nil (z Kagerą), Kongo, Niger, Zambezi, Oranje, Limpopo, Senegal; komunikację na wielkich rzekach Afryki ogranicza występowanie licznych wodospadów i katarakt. Liczne jeziora, gł. pochodzenia tektonicznego, największe: Jez. Wiktorii, Tanganika, Niasa (Malawi), Czad, Turkana, Kioga, Alberta, Mueru, Tana. W strefach zwrotnikowych i podzwrotnikowych jeziora okresowe, na obszarach pustynnych charakterystyczne są słone jeziora okresowe, w północnej Afryce zw. szottami (m.in. Wielki Szot, Asz-Szatt asz-Szarki); największym jeziorem Afryki okresowo zmieniającym powierzchnię (10-26 tys. km2) jest jez. Czad. Bogate zasoby wód artezyjskich (gł. w północnej Afryce). W kotlinach duże skupiska bagien (m.in. Macina, Okawango, Makgadikgadi). Lodowce występują tylko na wierzchołkach Kilimandżaro, Kenii i Ruwenzori (pow. ok. 240 km2).
17. STREFOWOŚĆ ROZMIESZCZENIA I TYPY GLEB AFRYKI
Poszczególne strefy glebowe mają przebieg równoleżnikowy, jedynie na pd oraz na Madagaskarze pasy glebowe mają przebieg zbliżony do południkowego.
W środkowej części: strefa czerwonych i czerwonożółtych gleb ferralitowych wykształcone pod wilgotnymi lasami równikowymi ? gl. kwaśne, mało zasobne w min. składniki pokarmowe i ubogie w próchnicę. W wilgotnych obniżeniach gleby są oglejone, a w dolinach są gleby aluwialne. Na wyżynach , z dłużej trwającą porą suchą, gdzie w podłożu występują piaszczyste zwietrzeliny, a lasy zrzucają liście i są sawanny występują czerwone gleby ferralitowe.
Wsch część: Ze starych zwietrzelin skał krystalicznych rozwinęły się ubogie gleby czerwone, ze zwietrzelin bazaltów powstały żyźniejsze gleby ciemnoczerwone, z młodych utworów wulkanicznych powstały andosole, a z osadów jeziornych i aluwiów ? czarne gleby tropikalne(wertisole). W górach, pod wilgotnymi lasami są próchnicze gleby czerwonożółte, przechodząc powyżej 2000 m w górskie gleby brunatne, zastępowane wyżej przez torfiaste gleby łąk wysokogórskich.
Dalej od równika: pod wilgotnymi lasami i sawannami są czerwone gleby ferralitowe i ferrisialitowe. W suchszej części sawann , na płk. pd na wyż. Lunda, w kotlinie Kalahari i na Niż. Mozambickiej są czerwone buroziemy bogate w węglan wapnia i siarczany, chlorki. W kotlinach Czadu, Górnego Nilu, Niż. Somalijskiej z osadów jeziornych i drobnoziarnistych aluwiów rzecznych wytworzyły się wertisole, a lokalnie (Kotlina środkowego Nigru) gleby glejow i, aluwialne, w dolinie Bahr al.-Ghazal i Kotlinie Bodele ? sołonczaki. Pustynie i półpustynie (Sahara, Namib, Kalahari) pokryte są pokrywami piaskowymi (egri), żwirowymi (serir) i otoczaków (regi), pokrywy gruzowe (hamady). Lokalnie w kotlinie Kalahari, na pograniczu sawann i półpustyń na pn są czerwone buroziemy pustynne.
W strefach podzwrotnikowych: pod roślinnościa typu śródziemnomorskiego są gleby cynamonowe.
18 i 19. Roślinność i zwierzęta Afryki
Pod względem bogactwa przyrody żaden inny kontynent nie dorównuje Afryce. Pełne spektrum klimatów: od gorących po zimne - rozwija niezwykle różnorodną roślinność. Umożliwiło to powstanie wielu gatunków zwierząt: mnóstwo ssaków, np. antylop, gazel i innych kopytnych. Bogaty jest również świat ptaków - ponad 1500 gatunków. Afrykę zamieszkują: najszybsze zwierzę lądowe - gepard, największy ptak - struś i największe zwierzę lądowe - słoń.
Tereny trawiaste
Na afrykańskich stepach i sawannach występuje ponad 20 gatunków ssaków roślinożernych: od ogromnej antylopy końskiej do maleńkiej antylopy karłowatej. Śladami grubej zwierzyny stadnej , a także ich drapieżnych wrogów np. lwów, podążają padlinożercy: hieny i sępy. Najczęściej spotykane zwierzęta oraz rośliny:
Lew
Zebra
Żyrafa
Sekretarz
Mrówkojad
Tereny podmokłe
Tereny podmokłe Afryki kipią bogactwem flory i fauny, będać siedliskiem między innymi krokodyli, hipopotamów, gatunków żyjących na terenach zalewowych, np. antylop kob, a także ryb z których warto podkreślić okonia nilowego a także rybę tygrysią. Najczęściej spotykane zwierzęta oraz rośliny:
Hipopotam
Ryby Cichlidae
Flaming mały
Papirus
Tereny pustynne
Do afrykańskich pustyni zalicza się: największą na świecie- Saharę, pustynie Rogu Afryki, Kalahari oraz Namibijską. Choć pustynie wydają się lądem pozbawionym życia, są domem dla wielu zwierząt i ptaków, takich jak: drop czy stepówka. Najczęściej spotykane zwierzęta oraz rośliny:
Antylopa Adaks
Scynk piaskowy
Stepówka
Fenek
Tereny górzyste
Góry Ruwenzori, Kenia i Kilimandżaro posiadają różnorodną faunę i florę. Gryzonie zamieszkują torfowiska, z kolei nektarnik szkarłatnoboki żyje w ścisłym związku z ogromnymi lobeliami. Roślinność górzystych terenów dostarcza przykładów najbardziej oryginalnej wegetacji na świecie. Rośliny które gdzie indziej uzyskują umiarkowane rozmiary, tutaj wyrastają na giganty, niektóre z nich osiągają wyskość 8 metrów. Najczęściej spotykane zwierzęta oraz rośliny:
Dżelada
Góralek skalny
Wojownik wspaniały
Lobelia drzewiasta
Krzyżownik
Lasy deszczowe
Lasy deszczowe dominują w zachodniej części Afryki Środkowej. Roślinożercy, np. goryle karmią się liśćmi licznych tu drzew. Owoce które spadają z koron drzew, dają pożywienie świniom i jeżozwierzom, a inne zwierzęta, takie jak łuskowce leśne, żywią się w koronach drzew. Najczęściej spotykane zwierzęta oraz rośliny:
Dujker żółto-pręgi
Żaneta północna
Goryl
Gereza ruda
20. GŁÓWNE CECHY GEOGRAFICZNE: OBSZAR I POŁOŻENIE, GRANICE MORSKIE I TYPY WYBRZEŻY ORAZ JEDNOSTKI TEKTONICZNE AUSTRALII
GRANICE MORSKIE: wybrzeża pd Australii od Przylądka Pd-Wsch, do Przyl Leeuwin, oblewaja wody O. Indyjskiego, Na wsch są to wody Cieś. Bassa, następnie zatok: Port Philips, św. Wincentego, Spencera, Wielkiej Zatoki Australijskiej. Wybrzeża Cieś. Bassa są przeważnie niskie, narastające, porozcinane ujściami rzek spływających z Wielkich Gór Wododziałowych. Dalej na Zach, aż do ujścia rzeki Murray wybrzeże ma charakter lagunowo-mierzejowy. Wybrzeża zatok: św. Wincentego, Spencera są niskie, natomiast wybrzeże Wielkiej Zatoki Australijskiej sąsiadujące z Niż. Nullarbor na długich odcinkach jest wyrównane i ma postać wysokiego, skalistego klifu z wąskim pasem plaży. Wysokie klify tworza także pd-wsch i pd-zach wybrzeża Tasmanii.
Zach wybrzeże, ciągnące się od Przyl. Leeuwin do Przyl. Pn-zach oblewaja wody O. Indyjskiego. Wybrzeżu towarzyszy wąski pas szelfu. Brzegi lądu są przeważnie skaliste i tworza wysokie klify z plażami u podnuży. Miejscami w sąsiedztwie ujść rzek Swan i Murchison oraz w otoczeniu Zat. Rekinie i przy ujściu rzeki Gascoyne są niskie. wybrzeże pn-zach oblewaja wody Oceanu Indyjskiego oraz na pn, płytkiego M. Timorskiego. Początkowo linia brzegowa jest urozmaicona, a brzegi na przemian wysokie i niskie. Dalej na wsch wybrzeża staja się niskie i wyrównane (plaża Osiemdziesięciomilowa). Kolejny odcinek wybrzeża ma charakter riasowy urozmaicony licznymi niewielkimi zatokami i rozdzielającymi je półwyspami, prostopadłymi do linii brzegowej. Brzegi są skaliste, wysokie. Wybrzeża Zat. J. Bonapartego są niskie, bagniste, porośnięte lasami namorzynowymi. Pn wybrzeże obejmuje brzegi Zat. Arnhem(niskie z drobnymi zatokami, półwyspami i wyspami; rafy koralowe), Karpentaria(niskie, błotniste), po przyl. Jork. Oblewają je wody M. Arafura. Wybrzeże pn-wsch od Przyl. Jork do Przl. piaszczystego oblewa M. Koralowe. Brzeg z licznymi zatokami, półwyspami, wyspami, otoczony rafami koralowymi, niskie, porośnięte przez lasy namorzynowe. Pd-wsch wybrzeża otoczone M. Tasmana, od Przyl. Piaszczystego do Przyl. Pd-Wsch. Brzeg z nielicznymi zatokami, półwyspami,lokalnie - strome, klifowe.
21. Budowa geologiczna i rozwoj rzezby Australii.
Australia podobniejak inne kontynenty południowe oraz czesci Azji i Wyspa Madagaskar jest czescia kontynentu Gondwany. Odlaczenie się Australii od Godwany nasapilo prawdopodobnie na przelomie triasu i jury. Polaczenie z Antarktyda zostalo zerwane w oligocenie, a polaczenie z Nowa Gwinea i Tasmania nastąpiło po plejstocenie, w związku z podniesieniem poziomu morza z koncem epoki lodowej.
Australia lezy w południowo wschodniej czesci indoaustraliskiej plyty liosfery, która przemieszcza się ku polnocy z prędkością 6-7 cm na rok. Wieksza czesc kontynentu zajmuje czesc krystaliczna platforma prekambryjska nazywana platforma australijska. Na wschodzie sasiaduje ona z hercynska strefa faldowan wielkich Gor Wododziałowych, a na południowym wschodzie ze staropaleozoicznym masywem gor Flindersa. W obrebie platfory australijskiej wyroznai się kilka jednostek tektonicznych. Krystaliczny fundament platformy zbudowany z granitobejsow i granulitow archaicznych i zieleńców odslania się w zachodniej czesci platformy w tarczach ?Pilbara na polnocnym zachodzie i Yilgarn na poludnowym zachodzie. Na wschodzie fundament platformy stanowia zmetamorfizowane skaly osadowe i wulkaniczne wieku proterozoicznego z licznymi intruzjami głębinowych skal magmowych. Młodsze, gornoproteozoiczne i paleozoiczne skaly osadowe zachowaly się w syneklizach Carnavon i Perth na zachodzie, Canning i Jozefa Bonapartego na polnocnym zachodzie oraz w rowach tektonicznych: Amadeus w srodkowej czesci kontynentu, Georgina na polnocy. Mezozoiczne i kenozoiczne pokrywy platformowej sa reprezentowane glownie przez ladowe osady piaszczysto-ilaste, niekiedy z przewarstwieniami utworow morskich. We wsch czeci platformy mezozoiczne i kenozoiczne skaly okruchowe wypełniają wieli basen artezyjski, występują także w syneklizie Karpentaria na polnocy i Murray na południu.
Masyw gor Flindersa jest zbudowany ze sfaldowanych w orogenezie kaledońskiej prekambryjskich lupkow ilastych, dolomitow zlepieńców, piaskowcow. W pozniejszym mezozoiku i trzeciorzędzie gory zostaly wypietrozne wzdloz uskoku Torresa w posaci zrebu.
Wielkie Gory Wododziałowe w przeważającej mierze sa struktura kaledonska. Sa zbudowane z wczesno paleozoicznych skal magmowych oraz skal okruchowych, sfaldowanych w ordowiku oraz sylursko-deownskich skal okruchowych z wkładkami wapieni. Pod koniec krady struktury gor ulegaly niemal całkowitemu zrównaniu. W trzeciorzędzie krajobraz gor ulegl odmlodzeniu dzieki głębokim dyslokacjom i silnemu wypietrzeniu. Od tego czasu podlega erozji szczególnej silnej w południowej czesci, najwyżej objętej w plejstocenie przez zlodowacenie. Kontynent Australijski jest malo aktywnie sejsmicznie. Przemieszczanie się plyty litosfery w kierunku ku polnocy nie powoduje znaczących wstrząsów skorupy ziemskiej, slabe wstrzasy sa notowane w Wielkich Gorach wododizalowych. Czesc wysp Oceani, polozona stosunkowo blisko Australii ma budowe kontynentalna tzn jest zbudowana z litosfery typu kontynentalnego. Zatoka Karpentaria i prawie cala pozostala czesc Morza Arafura podczas plejstoceńskich zlodowaceń była nisko położonych ladem. Polnocna czesc Nowej Gwinei wchodzi wsklad strefy faldowan alpejskich. Do tej samej strefy faldowan kenozoicznych wyznaczajacyh granice indoaustralijskiej plyty litosfery, naleza archipelagi Melanezji: Wyspy Bismarca, Salomona, Nowe Hebrydy, a także Wyspy Lojalności, Wyspy Fidzi, Wyspy Samoa oraz Wyspy Nowozelandzkie. Na tych obszarach ruchy górotwórcze zachodza współcześnie o czym świadczą czeste trzesienia ziemi, bądź współczesny wulkanizm (Nowa Gwinea, Wysoy Bismarcka, Wyspy Salomona, Wyspy Nowozelandzkie).
Ukształtowanie powierzchni Australii.
Australię cechuje duża zwartość i słabe rozczłonkowanie wybrzeży. Długość linii brzegowej wynosi: 33,5 tys.
Na północy znajdują się wielka zat. Karpentaria, należąca do Morza Arafura, oraz znacznie od niej mniejsza Zat. Bonapartego, będąca częścią morza Timor, a także 3 wielkie półwyspy: Jork, półwysep z Ziemią Arnhem i półwysep z wyż. Kimberley; wśród pozostałych półwyspów na północy największym jest Ziemia Dampiera.
Na południu kontynentu do największych należą: płw Eyre?a i Yorke, oba o silnie wydłużonych kształtach, położone nad zatokami O. Indyjskiego ? ogromną, szeroko otwartą ku południowi, Wielką Zat. Australijską i dwoma mniejszymi Zat. Spencera i Zat. Św. Wincentego. Na zachodzie i wschodzie linia brzegowa jest urozmaicona tylko przez drobne półwyspy (np. Peron, Edel Land) i zatoki (np. Exmouth, Rekinia, Broad Sound). Powierzchnia szelfu kontynentalnego A. wynosi ok. 2,4 mln km2. W granicach szelfu znajdują się 2 wielkie wyspy: Nowa Gwinea i Tasmania, przy czym tylko druga z nich jest uważana za wyspę przybrzeżną A. Do kontynentu są zaliczane ponadto liczne mniejsze wyspy przybrzeżne; największe to: Melville?a, Kangura, Groote Eylandt i Bathurst. Próg kontynentalny A. zaznacza się najwyraźniej przy wsch. i zach. krańcach szelfu. Wiele fragmentów wybrzeży tworzy wysokie klify, W wielu miejscach pacyficznego wybrzeża wsch. Wielkie G. Wododziałowe docierają do samego morza; na pn. wschodzie dostęp do lądu zagradza Wielka Rafa Koralowa, która ciągnie się niemal nieprzerwanie na odcinku ok. 2 tys. km. Na całym wsch. wybrzeżu A. występują jednak dość licznie niewielkie zatoki. Tasmania cechuje się również niedostępnymi, skalistymi brzegami, ale są tam liczne i głębokie fiordy. Są również wybrzeża płaskie, z przybrzeżnymi płyciznami, np. nad zat. Karpentaria,
A. jest najbardziej równinnym kontynentem. Jej średnia wysokość wynosi 292,5 m. Najwyższy punkt stanowi G. Kościuszki (2228 m) w Alpach Australijskich, najniższy ? depresja jez. Eyre (16 m p.p.m.) w pd.-zach. części Niz. Środkowoaustralijskiej. Około 87% obszaru leży poniżej 500 m, tylko 0,5% ? powyżej 1000 m. 2/3 pow. kontynentu zajmuje na ogół równinna Wyż. Zachodnia, o średniej wys. 300?600 m. Jej najwyższe tereny znajdują się gł. na obrzeżach i są to obszary wyżynne, nazywane niekiedy górami oraz silnie zerodowane masywy górskie o wysokościach nie przekraczających 1510 m (Góry MacDonnella, Musgrave, Harts). Północno-zach. część Wyż. Zachodniej zajmuje wyż. Kimberley, która w Górach Króla Leopolda osiąga 937 m. Dalej ku wschodowi leży wyż. Barkly. Na pd. obrzeżeniu Wyż. Zachodniej wyróżniają się pasma: Stirling (1110 m) i Gawler (472 m). Równinne przeważnie wnętrze wyżyny urozmaicają wspomniane wyżej pasma górskie oraz liczne ostańce i okazałe formy wietrzeniowe (Ayers Rock, Olga). Dalej na wschód rozciąga się równinna Niz. Środkowoaustralijska. Odgałęzienie należących do Wyż. Zachodniej zrębowych Gór Flindersa, pasmo Main Barrier Range, rozbija na południu jej obszar na 2 części: większą, pn.-zach., i mniejszą, pd.-wsch., pokrywającą się niemal ze środk. częścią dorzecza Murray. Obszar niziny stanowi rozległe obniżenie, od zat. Karpentaria po wybrzeża O. Indyjskiego. Obszar ten wznosi się na północy, w sąsiedztwie wyż. Barkly i gór Selwyn, oraz na zachodzie, na Pustyni Simpsona. Ku centrum i pd. zachodowi nizina obniża się, osiągając minimum w depresji jez. Eyre. Wzdłuż wsch. wybrzeża A. rozciąga się od przyl. Jork po Tasmanię, system Wielkich G. Wododziałowych. Góry składają się z licznych wyżynnych masywów i grup górskich (często o budowie zrębowej), porozbijanych szerokimi obniżeniami kotlin oraz dolin rzecznych. Maksymalne wyniosłości poszczególnych grzbietów zmieniają się od ok. 1150 m na południu (Grampians), poprzez powyżej 2200 m w Alpach Australijskich i 1600 m w części środk., do ponad 1300 m na północy (góry płw. Jork).
Surowce mineralne Australii
Wegiel kamienny ? rejon Newcastle i w Stanie Queensland
Węgiel brunatny ? w pobliżu Melbourne.
Ropa Naftowa i gaz ziemny ? Morze Tasmana ? niedaleko ciesniny Bassa
Cynk i olow ? Broken Hill, Mount Isa, Tasmania
Żelazo ? Australia Zachodnia ? Yampi Sound, Koolyanobbing i pasma gorskie Hamersley, Pilbara
Miedz ? Mount Isa, Mount Morgan, Olimpic Dam
Zloto ? Kalgoorlie
Boksyty ? Gove, Weipa (na polnocy), Fremantle,
Cyna ? Mount Bischoff (Tasmania)
Diamenty ? Argyle, Olimpic Dam
22. Specyficzność formowania się i typy klimatow Australii
Australia leży w zasięgu trzech stref klimatycznych, przy czym zasadniczą część lądu obejmuje strefa klimatów zwrotnikowych. W obrębie tych stref ze względu na przestrzenne zróżnicowanie poszczególnych składników klimatu wyróżniono szereg typów klimatu.
I. Strefa klimatów podrównikowych
Klimat równikowy, wybitnie wilgotny występuje jedynie w północno-zachodniej części półwyspu Jork. Średnie temperatury powietrza w ciągu roku są wyższe od 20C, roczne opady atmosferyczne przekraczają 1500 mm. Klimat ten jest typowy dla wysp Oceanii, położonych na północ od zwrotnika Koziorożca.
Klimat podrównikowy wybitnie wilgotny, panuje na wybrzeżach Ziemi Tasmana, Ziemi Arnhema i na półwyspie Jork. Tereny te leżą w zasięgu monsunów międzyrównikowych, występujących w porze letniej. W porze tej napływają wilgotne, równikowe masy powietrza, wraz z którymi rozpoczyna się pora deszczowa. V/ zimie dopływają tu masy powietrza zwrotnikowo-kontynentalnego, z którym związana jest pora suszy. Suma rocznych opadów na wybrzeżach dochodzi do 1500 mm, w kierunku wnętrza lądu zmniejsza się do 500 mm. Średnie temperatury stycznia wynoszą około 30C, lipca 22C.
II. Strefa klimatów zwrotnikowych
Klimat zwrotnikowy wybitnie suchy panuje nad całą zachodnią częściąAustralii, sięgając na wschód aż po rzekę Darling. Związany on jest z suchymi masami zwrotnikowego powietrza kontynentalnego. Na obszarze tym zaznaczają się dosyć duże wahania roczne i dobowe temperatur, dochodzące do 20C. Opady atmosferyczne wynoszą od 125 do 250 mm
w roku. Rozkład temperatur w czasie jest nierównomierny.
Klimat zwrotnikowy skrajnie suchy (pustynny) obejmuje obszary pustynne. Roczne opady atmosferyczne wynoszą około 100 mm. Średnia temperatura stycznia 30C - 35C, lipca 11C - 25C.
Klimat zwrotnikowy monsunowy jest właściwy dla obszarów położonych na południe od klimatów podrównikowych, w północno-wschodniej części kontynentu. Związany jest on z napływem zwrotnikowo-morsklego powietrza, przynoszącego opady atmosferyczne w porze letniej. Opady atmosferyczne maleją v/ głąb lądu. Średnie temperatury najcieplejszego
miesiąca wynoszą około 22C - 30C, najchłodniejszego 15C. Odmiana tego klimatu obejmuje obszar Wielkich Gór Wododziałowych, gdzie opady atmosferyczne dochodzą do 1000 - 1500 mm rocznie. Średnie temperatury najcieplejszego miesiąca wynoszą 22C, najchłodniejszego 10C.
Klimat zwrotnikowy morski panuje w południowej części Niziny Środkowej i obejmuje południową część Wielkich Gór Wododziałowych. W klimacie tym opady atmosferyczne występują w ciągu całego roku z przewagą w półroczu ciepłym na nizinie i półroczu chłodnym na wschodnich stokach gór. Suma rocznych opadów wynosi od 1000 - 2000 mm. Klimat ten jest pod wpłvwem pasatu południowo-wschodnizgo.
III. Strefa klimatów podzwrotnikowych
Klimat podzwrotnikowy, wilgotny morski (nazywany też śródziemnomorskim) obejmuje wąski pas na południowych krańcach Australii. W okresie letnim panuje tu wyż baryczny, a wraz z nim bezchmurna i sucha pogoda. W zimie przemieszczają się niże wędrujące z zachodu i przynoszą deszcze. Roczna suma opadów wynosi tu 500 do 1000 mm. Średnia temperatura najcieplejszego miesiąca wynosi 18 - 25C najchłodniejszego 0C -12C. Klimat ten jest zbliżony do klimatu śródziemnomorskiego w Europie.
Klimat umiarkowany ciepły morski występuje na Wyspie Poludniowej Nowej Zelandii. W porze letniej temperatury średnie stycznia dochodzą do 15C, średnie temperatury lipca, najchłodniejszego miesiąca spadają do 5C - 7C. Opady atmosferyczne wynoszą 1000 - 2000 mm rocznie. Obszar wyspy jest pod wpływami morskich mas powietrza.
Klimat Australii (ogolnie)
Przeważająca część Australii ma klimat zwrotnikowy kontynent. suchy lub wybitnie (skrajnie) suchy, na wsch. (poza barierą gór) ? wilgotny (częsty napływ mor. mas powietrza); pn. część leży w strefie klimatów równikowych; krańce pd.-zach. i pd.-wsch. kontynentu oraz Tasmania mają klimat podzwrotnikowy mor. (typu śródziemnomor.); najniższe opady: ok. 100 mm w rejonie jez. Eyre, 50 mm na niz. Nullarbor; na wsch. wybrzeżu Australii, znajdującym się w zasięgu pasatu, i na Tasmanii, leżącej w strefie przeważającej cyrkulacji zach., średnie roczne opady wynoszą 1000?2000 mm i więcej (na pd. od m. Cairns przekraczają 4000 mm); stosunkowo wysokie opady (ponad 1000 mm) na pn. wybrzeżu Terytorium Pn. i na płw. Jork są ograniczone do jednej pory deszczowej (grudzień?marzec); średnia temperatura w najchłodniejszym miesiącu (lipcu) wynosi 20?25C, tylko w pd.-wsch. części Australii i na Tasmanii spada poniżej 10C; w pn.-zach. części Australii średnia temperatura w najcieplejszym miesiącu (styczniu) dochodzi do 34C, a maksima absolutne przekraczają 50C; roczne wahania temperatur są stosunkowo niewielkie (do 15C we wnętrzu Australii). W pn.-zach. części Australii występują burze (do 100 dni w roku); na pustyniach często powstają burze pyłowe; do pn. wybrzeży docierają cyklony tropik., zw. willy-willy (średnio 2?4 w roku).
23. Wody Australii.
Około 60% powierzchni A. jest endoreiczne lub areiczne (bezodpływowy obszar), są to gł. obszary Wyż. Zachodniej i pn.-zach. część Niz. Środkowoaustralijskiej. Około 30% terytorium A. należy do zlewiska O. Indyjskiego, odwadniają je gł. rzeki wewnętrznego skłonu Wielkich G. Wododziałowych oraz pd.-wsch. części Niz. Środkowoaustralijskiej, należące do największego austral. dorzecza Murray?Darling, a także rzeki zach. części Wyż. Zachodniej oraz większość rzek pn. obszarów kontynentu. Najwięcej wody prowadzą nigdy nie wysychające górne biegi rzek wsch. i pd.-wsch. części dorzecza Murray (zwł. górskie dopływy rzek: Darling, Murrumbidgee, Lachlan). Najdłuższe rzeki zach. wybrzeża (niektóre przekraczają 800 km dł.): Gascoyne, Fortescue, Ashburton, De Grey, Krótsze od nich gł. rzeki północnej A.: Flinders, Victoria, Ord, są bogatsze w wodę, W pd. części A., na wysuniętych najbardziej na południe, stosunkowo niewielkich partiach lądu, występują rzeki krótkie, niewysychające (Rz. Łabędzia), które niosą najwięcej wody w okresie zimowym. Ich rola w gospodarce jest stosunkowo duża, stanowią bowiem ?oazy wilgoci? wśród otaczających obszarów półsuchych, są jedną z gł. determinant lokalizacyjno-rozwojowych Perth i Adelaide, stolic 2 najsuchszych stanów A. Do O. Spokojnego jest odwadniane tylko 9% obszaru A., płyną tam liczne i bogate w wodę przez cały rok rzeki wschodniego skłonu Wielkich G. Wododziałowych. Najdłuższe z nich: Fitzroy, Burdekin, Hunter, Hawkesbury,
Ponieważ A. jest najuboższym w wody powierzchniowe kontynentem, wody podziemne mają tu dla gospodarki znaczenie szczególne. Największą z nich jest Wielki Basen Artezyjski na Niz. Środkowoaustralijskiej.
Powierzchnia jezior stalych, jezior okresowych i bagien A Jest szacowane na ok. 40tys km2. największe z nich to: Eyrie, Torres i Gairdner, lezace w południowej czesci Niziny Srodkowo-australiskiej. Sa to slone jeziora okresowe ? w porze suchej pokrywa je tafla soli. Liczne drobne jeziora tego typu wyst na Wyzynie Australijskiej, miedzy innymi Disappoinment, Karnegie, Barlee, Moore. Wypełniają się one woda po deszczach, a przez wieksza czesc roku sa solniskami. Na południu na Wyzynie Nullarbor wyst niewielkie, słodkowodne jeziora krasowe.
Wody artezyjskie w Australii. Kilkanaście niecek sedymentacyjnych, zasobnych w wody artezyjskie i subartezyjskie. Największą nich jest Wielki Basen Artezyjski o pow.1,8mln km2, rozciągający się miedzy Wyzyną Australijska a Wielkimi Gorami Wododziałowymi. Woda wyst tam w warstwach permskich i jurajskich piaskowcow, znajdujacyhc się na gleobokosci do 2tys metrow. Wody basenu w większości sa zasolone, zwłaszcza w południowo zachodniej czesci basenu, gdzie zawartosz soli dochodzi do 18,7 promila. W czwsci w wsch zawartość soli nie przekracza 0,1 promila.
24. Gleby Australii.
Najsilniej uwilgotnione wsch. stoki Wielkich G. Wododziałowych pokrywają kwaśne czerwonoziemy i żółtoziemy, przechodzące z wysokością w gleby brun. leśne. W kotlinach śródgórskich występują gleby glejowo-opadowe z oznakami sołońcowatości. Na suchszych, zach. stokach gór i przylegających wyżynach rozwinęły się czerwonobrązowe, ferralitowe gleby sawann i zarośli. Nieco zbliżone cechy, lecz bez zwietrzelin ferralitowych, wykazują cynamonowe gleby. W wysuniętych na północ obszarach płw. Jork znajdujących się w brzeżnej strefie monsunów, pod lasami tropik. i sawannami wykształciły się czerwone gleby ferralitowe z warstwami laterytów. Północno-zach. wyżyny: Barkley, Ziemia Arnhem, Kimberley, pokrywają okruchowo-kamieniste zwietrzeliny piaskowców i granitów z płytkimi glebami inicjalnymi. Żyzne czerwonoziemy rozwinięte na zwietrzelinach bazaltów są zajmowane pod urodzajne pastwiska. Równiny i kotliny aluwialno-limniczne występujące po zach. stronie gór austral. są wysłane glinami montmorillonitowymi. Silnie węglanowe gleby szarobrązowe wykształcone na pyłowo-piaszczystych osadach aluwialnych niz. Murray Na niz. Nullarbor półpustynne gleby czerwonobure. Na Pustyni Gibsona dominuje materiał kamienisto-żwirowy, a równinę aluwialną w okolicy jez. Eyre pokrywają piaski kwarcowe.
25. Świat zwierzęcy Australii
Australia to kontynent dziwny. Żyją tu niespotykane nigdzie indziej w naturze zwierzęta: stekowce i torbacze. Powodem odmienności zwierząt australijskim jest izolacja tego terenu co najmniej od trzeciorzędu. To, co odróżnia ten kontynent od innych, to całkowity prawie brak ssaków łożyskowych, ich przedstawiciele to nietoperze, które tu zabłądziły i pies dingo, który przypłynął na długo przed pojawieniem się Europejczyków z ludami pierwotnymi. Jadąc przez dzikie australijskie tereny łatwo spotkać nos w nos, a raczej maską samochodu w nos z jakimś dzikim zwierzęciem. Najczęściej jest to symbol Australii - kangury, czasami wystawiające pikiety na szosach. W lasach, patrząc uważnie w górę, spotkać można siedzące w rozgałęzieniach konarów koale, odsypiające ucztę eukaliptusową. Jeśli ma się szczęście (ja nie miałam) w małych strumieniach można zobaczyć dziobaka. Nie wiele dotrwało z rodzimej fauny australijskiej do naszych czasów ? człowiek kolonizujący ten kontynent już przed wielu tysiącami lat, wytępił prawie wszystkie. Rodzima fauna Australii, zachowana do dziś, jest niesamowita i dziwna. Zapraszam do jej bliższego poznania.
Dziobak Kolczatka Diabeł tasmański Wombat, Koala Kangur szary Kangur rudy Dingo. Lirogony Lirogon Emu, Kazuar Jamraje Kapodziób Papugi Krokodyl różańcowy
Roślinność Australii
Australia z Tasmanią tworzy odrębne florystyczne państwo australijskie. 75% roślin tego obszaru to endemity. Wynika to z długotrwałej izolacji geograficznej. Florystycznie można Australię z Tasmanią podzielić na 3 obszary florystyczne:
- północno-wschodnioaustralijski ? 4 endemiczne rodziny, 200 endemicznych rodzajów
- prowincja północnoaustralijska
- prowincja queenslandzka
- prowincja południowo-wschodnioaustralijska
- prowincja tasmańska ? 1 endemiczna rodzina i 13 endemicznych rodzajów
- południowo-zachodnioaustralijski ? 4 endemiczne rodziny
- centralnoaustralijski (Eremea) ? 85 endemicznych rodzajów
Flora Australii ? Australia stanowi osobne państwo roślinne (Australis) o swoistej florze, z dużą liczbą endemitów (np. 750 gat. eukaliptusów i 450 gat. akacji); w zbiorowiskach roślinnych przeważają formacje charakterystyczne dla klimatów suchych i gorących. Wnętrze kontynentu zajmują pustynie piaszczyste (bez roślinności) oraz półpustynie ze słonoroślami i kolczastymi krzewinkami (karłowate akacje, eukaliptusy, kazuaryny, łobody i in.) tworzące tzw. skrub. Pustynie i półpustynie graniczą, zwłaszcza od północy, ze stepami twardolistnych traw. Na północy stepy przechodzą w sawanny, a te ? w lasy monsunowe; wybrzeża pd.-wsch. i pd.-zach. porastają lasy wawrzynolistne i zimozielone zarośla. Odrębna jest roślinność wsch. części Australii: na obszarach o dużych opadach (gł. płw. Jork) rosną wiecznie zielone lasy podrównikowe (figowce, palmy, pandanusy, liany i epifity), a na wybrzeżach pn. ? namorzyny; dalej na pd., w górach, występują wiecznie zielone lasy araukarii i notofagusów (buk pd.), natomiast na najwyższych wzniesieniach Alp Australijskich ? roślinność alpejska. Plagą gospodarczą Australii są zawleczone tu i mnożące się opuncje
Na rozmieszczenie zwierząt duży wpływ mają strefy roślinności. W Australii rosną zarówno gorące i wilgotne lasy tropikalne (na północy), jak i lasy strefy umiarkowanej (na południu). Cały środek kontynentu zajmują pustynie i półpustynie, czyli obszary suche, z odrębna roślinnością.
AUSTRALIS jest to państwo roślinne obejmujące Australię i Tasmanię. Charakteryzuje się odrębną florą, obejmującą 10 endemicznych rodzin z ok. 400 endemicznymi rodzajami (trzy czwarte flory tego państwa roślinnego składa się z gatunków endemicznych). Ta odrębność spowodowana jest długotrwałą izolacją kontynentu (od ery mezozoicznej).
26. Antarktyda - położenie geograficzne: znajduje się na polkuli południowej w centrum obszaru nazywanego Antarktyda obejmującego lodowy kontynent oraz przylegające południowe akweny oceneanow: Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego z nielicznymi wyspami, nazywany niekiedy Oceanem Antarktyczny lub Oceanem Południowym.
Najdalej na Polnoc wysuniętym punktem Antarktydy jest Przyladek Prime Head (63?13?S)
na półwyspie antarktycznym. Przybrzeżne wyspy Antarktydy ? Szetlandy Południowe i Orkady Południowe znajduja się ok. 60?S. Najdalej na polnoc wysunięte wyspy A.: Georgia Poludniowa w luku Antyli Południowych, siega 55?S, a znajdujące się na cokole kontynetnalym Ameryki Południowej Falklandy/Malwiny 51?S.
Najwieksza rozciągłość Antarktydy, miedzy polnocnym skrajem półwyspu antarktycznego a Ziemia Wilkesa, po przeciwnej strnei kontynentu wynosi 5700 km.
Najmniejsza odległość miedzy skrajymi punktami konytentu ? miedzy Morzem Weddella a Morzem Rossa wynosi 1540 km.
Powierzchnia A. Wraz z lodowcami Szelfowymi oraz przybrzeżnymi wyspami wynosi ok. 14mln km2.
Antarktyda - budowa geologiczna.
Historia geologiczna Antarktydy ściśle związana jest z przeszłością geologiczną takich kontynentów, jak Afryka, Australia, Ameryka Południowa oraz subkontynent Indii. Kontynenty te przed górną jurą tworzyły jeden superkontynent - Gondwanę. Z tego powodu wielkie struktury geologiczne Australii, Afryki czy Ameryki Południowej znajdują swoje odpowiedniki na kontynencie antarktycznym. Pierwsze pęknięcia skorupy kontynentalnej Gondwany pojawiły się już w jurze, ok. 160-140 mln lat temu, na linii rozłamu antarktyczno-australijskiego. Wylały się tam wtedy lawy bazaltowe występujące dzisiaj na rozległych obszarach Antarktydy i Tasmanii. Dopiero w trzeciorzędzie, ok. 53-55 mln lat temu, nastąpiło ostateczne oddzielenie się obu kontynentów.
Tempo dryftu kontynentu australijskiego wynosiło ok. 5cm na rok; w wyniku postępowania tego procesu Australia odsunęła się od dzisiaj na odległość ponad 3000 km od Antarktydy. Z danych paleomagnetycznych wynika, że kontynent antarktyczny znajdował się w swej polarnej pozycji już od wczesnego mezozoiku. 25-30 mln lat temu nastąpiło ostateczne oddzielenie się Ameryki Południowej od Półwyspu Antarktycznego - powstała w tym czasie Cieśnina Drake`a.
Antarktyda Wschodnia
Antarktydę Wschodnią tworzy tarcza wschodnioantarktyczna, znajdująca swoje odpowiedniki w tarczach krystalicznych i ich pokrywach osadowych Arktyki Południowej, Ameryki Południowej, Indii i Australii. Zachodnią jej granicę stanowi pasmo Gór Transantarktycznych. Tarcza krystaliczna Antarktydy Wschodniej składa się z silnie zdeformowanych i głęboko zmetamorfizowanych skał wieku archaicznego i staroproterozoicznego. W późniejszych okresach geologicznych na speneplenizowanej powierzchni tarczy utworzyła się klasyczna pokrywa platformowa wieku młodoproterozoicznego-staropaleozoicznego. Na niej zalegają permskie osady lądowe z węglem poprzecinane kredowymi intruzjami. Działalność wulkaniczna w Antarktydzie Wschodniej zakończyła się w okresie dolnego miocenu-plejstocenu, a jej przejawem jest bazaltowy stożek wulkanu Gaussberg o wysokości 368 m n.p.m., położony na granicy między Ziemią Królowej Mary a Ziemią Księżniczki Elżbiety, blisko 90 E.
Zachodnie obrzeżenie tarczy wschodnioantarktycznej tworzą odsłaniające się wzdłuż Gór Transantarktycznych osady platformypaleozoiczno-mezozoicznej wieku od dolnego dewonu przez karbon, prem, trias, do jury włącznie. W dominującej części są to premskie utry kontynentalne z pokładami węgli dochodzącymi do 5 m miąższości. Warunki kontynentalne na tarczy wschodnioantarktycznej utrzymywały się jeszcze w triasie. W dolnej i środkowej jurze kompleksy osadowe zostały intrudowane licznymi silami i dajkami dolerytów (bazaltów). Intruzje te wiąże się z pierwszymi wielkimi pęknięciami w obrębie superkontynentu Gondwana, które poprzedziły jej rozpad.
Antarktyda Zachodnia
Wzdłuż Gór Transantarktycznych przebiega zasadnicza linia pomiędzy Antarktydą Wschodnią, tj. tarczą wschodnioantarktyczną wraz z jej pokrywą platformową, a Antarktydą Zachodnią, której wschodnie obrzeże tworzy orogen Rossa.
Antarktyda Zachodnia składa się z kilku orogenów wieku paleozoicznego i mezozoicznego, które kolejno przyrastały do tarczy wschodnioantarktycznej. Są to:
- orogen Rossa, sfałdowany we wczesnym ordowiku;
- orogen Borchgrevinka, sfałdowany w czasie dewonu i dolnego karbonu;
- orogen Ellswortha, sfałdowany na granicy triasu i jury;
- orogen Arctowskiego (Antarktydy) lub orogen andyjski, sfałdowany w czasie jury, kredy i starszego trzeciorzędu.
Orogeny te stanowią kolejne etapy rozwoju (ekspansji, kompresji i inwersji) geosynkiliny gondwańskiej, która obrzeżała superkontynent Gondwany w ciągu ponad 600 mln lat.
Orogen Rossa, ciągnący się wzdłuż Gór Transantarktycznych, tworzą zdeformowane i słabo zmetamorfizowane osady pochodzenia morskiego oraz wulkanity górnego prekambru i kambru. Utwory te zostały sfałdowane i intrudowane granitami we wczesnym ordowiku. Orogen Rossa ma przedłużenie w orogenie Adelajdy w Australii Zachodniej.
Orgen Borchgrevinka, wydzielany na brzegu Morza Rossa, tworzy nieco młodszy kompleks osadów i wulkanitów wieku środkowakamryjskiego po dolny ordowik. Utwory te zostały sfałdowane i intrudowane granitami w dewonie i dolnym karbonie. Orogen Borchgrevika posiada odpowienik w orogenie zachodniej Tasmanii.
Orogen Ellswortha, położony skośnie w stosunku do tarczy wschodnioantarktycznej pomiędzy oregenami Rossa, Borchgrevika i Arctowskiego, utworzony jest z grubego kompleksu detrytycznego i węglanowego( z fauną morską i nielicznymi wulkanitami) wieku od prekambru po dewon włącznie. Uległ on sfałdowaniu na granicy triasu i jury oraz rotacji w mezozoiku. Orogen Ellswortha jest uważany za odpowiednik orogenu przylądkowego Afryki Południowej i orogenu Sierra we wsch. Argentynie
Orogen Arctowskiego (Antarktydy), czyli orogen andyjski, obejmuje Półwysep Antarktyczny i przyległe do niego archipelagi, sięgając przez Ziemię Mary Bryrd aż po Morze Rossa. Orogen ten tworzą skały metamorfoiczne wieku dolnopaleozoicznego lub nawet prekambryjskiego, fliszopodobne utwory klastyczne karbonu, premu i triasu, lądowe zlepieńce i piaskowce z florą paprociową oraz kwaśne wulkanity jury środkowej i górnej. Wzdłuż Półwyspu Antarktycznego od strony Oceanu Spokojnego występują płytkomorskie osady najwyższej jury i dolnej kredy z wylewami i intruzjami skał zasadowych oraz górnokredowe i paleogeńskie lawy bazaltowe i andezytowe, którym towarzyszą skały piroklastyczne. Od strony wsch. Półwyspu Antarktycznego znajdują się morskie osady górnokredowe z liczną fauną małży i amonitów, a ponad nimi ? deltowe osady paleoceanu z florą lądową oraz eoceńskie i oligoceńskie morskie osady z licznymi szczątkami małży, ślimaków, ryb i pingwinów.
Utwory neogenu we wsch. Części Półwyspu Antarktycznengo (od strony Morza Weddella) to grube pokrywy law bazaltowych wieku mioceńsko-plioceńskiego, wśród których podrzędnie występują zlepieńce z bogatą fauną morskich bezkręgowców. Od strony zachodniej, szczególnie w rejonie Szetlandów Południowych, znajduje się zespół osadów morsko- lodowcowych złożony z osadów i wulkanitów trzeciorzędowych ze śladami trzech kolejnych zlodowaceń.
W strefie oregonu Arctowskiego do dnia dzisiejszego zaznacza się działalność wulkaniczna, wyrażająca się obecnością dobrze zachowanych stożków wulkanicznych plestoceńskich i holoceńskich na obszarze od Morza Rossa aż po Cieśninę Drake`a. Współcześnie czynne są na Antarktydzie wulkany Erebus i Deception.
Antarktyda ? granice morskie
Nie ma granic ladowych. Od południowego Kranca Ameryki Południowej dzieli ja około 1000 km, od Afryki ok. 4000 km, od Australii 3000 km.
Granice Antarktydy wyznaczaja wyłącznie brzegi morz. Od strny Oceanu Atlantyckiego największym Morzem jest Morze Weddella. Znajduje się on miedzy Ziemia Grahama, na półwyspie Antarktycznym na zachodzie a Ziemia Coatsow na wchodzie. Na południu uchodzi do niego lodowiec szelfowy Filchnera. Dalej w kierunku wschodnim lezy Morze Łazariewa, a nastepnie Morze Riiser-Larsena obmywające brzegi Ziemi Krolowej Maud. Od strony Oceanu Indyjskiego, wzdloz wybrzeży Ziemi Enderby, Mac Robertsona, Księżniczki Elżbiety, Wilkesa, Adeli, Krola Jerzego V, i Wiktorii znajduja się Morza: Kosmonautow, Wspólnoty/MacKenziego, Morze Rossa, obmywjace czolo lodowca szelfowego Rossa, a nastepnie Morze Amundsena przylegające do Ziemi Mary Byrd, Morze Beligshausena obmywające brzegi Ziemi Ellswortha i zachodnie brzegi Półwyspu Arktycznego.
Antarktyda - ukształtowanie powierzchni.
Ukształtowanie powierzchni lodowej: wielki lądolód osadzony na podłożu skalnym przykrywa je prawie całkowicie na powierzchni 12,2 12,5 mln km. na wielu odcinkach wybrzeża, o długości ok. 17 800 km, zewnętrzne części tego lądolodu pływają w postaci gigantycznych płyt zwanych lodowcami szelfowymi, które zajmują następne 1,4 - 1,6 mln km. do tego dochodzi ok. 50 tys. km licznych pojedynczych lodowców. W sumie tylko od 2 do 2,4 % Antarktydy, tj. nie więcej niż 330 tys. km, nie jest pokryte lodem. Podawane dane liczbowe są przybliżone, ponieważ po wielkich odkryciach geograficznych w I poł. XX w. następuje coraz bardziej wnikliwe rozpoznawanie lodowego kontynentu, wciąż jednak dalekie do ustaleń równie szczegółowych, jak w innych częściach świata. Rozproszenie obszarów niezlodowaconych powierzchniowo na Antarktydzie jest ogromne i dlatego są one tak małe, że giną w skali półstronicowej mapy.
Średnia wysokość Antarktydy wynosi 2040 m n.p.m., tj. najwięcej ze wszystkich kontynentów. Lądolód Antarktydy składa się z trzech nierównych części. Największa z nich leży w Antarktydzie wschodniej (10,35 mln km), przekraczając w tzw. Kopule Argus 4000 m n.p.m. Druga część lądolodu, oddzielona od pierwszej Górami Transantarktycznymi i tworząca rdzeń Antarktydy Zachodniej, jest znacznie mniejsza (1,97 mln km). Powierzchnia lądolodu opada tu od kopuł przekraczających znacznie 2000 m n.p.m. do wielkich barier lodowych, tj. stromych krawędzi (klifów) stanowiących czoła lodowców szelfowych na Morzu Weddella i na Morzu Rossa (obydwa liczą po 0,53 - 0,54 mln km). Części centralne i czołowe lodowców szefowych mają bardzo mały spadek (ok. 0,5 %), czyli są prawie płaskie. Tempo ich spływu u czoła wynosi od kilkuset metrów do 2 km rocznie.
Dwa największe: Lodowiec Szelfowy, Ronne-Filchnera (na Morzu Weddella ) i Lodowiec Szelfowy Rossa, rozciągający się z płd. na płn. odpowiednio 700 i 850 km, a równoleżnikowo - odbywa po 1000 km. Lodowce szelfowe Antarktydy Wschodniej, o szerokości od 100 do 250 km, choć w sumie kilkakrotnie mniejsze niż dwa wyżej wymienione, tworzą największą część linii brzegowej niż one, o dł. ponad 10 000 km (na 17 800 km lodowych barier szelfowych i 31 000 km wszystkich barier lodowych).
Ubytek lodu z Antarktydy następuje gł. poprzez odrywanie gór lodowych od klifowych brzegów morskich lądolodu. Najliczniejsze góry lodowe odrywają się od czołowych barier lodowców szelfowych. Są one stosunkowo płaskie i rozległe, tzw. (od kształtu) stołowe, Największe z nich mają z reguły kilkadziesiąt km długości i szerokości (rzadko ponad 100 km) i kilkaset metrów grubości. Unoszone są prądami morskimi, najpierw najczęściej ze wschodu na zachód przez Antarktyczny Prąd Okołobiegunowy, potem często przez śródoceaniczny Dryf Wiatrów Zachodnich. Topnieją zwykle w ciągu 6-12 lat. Wewnątrz Antarktydy Zachodniej wznoszą się Góry Ellswortha z pasmem Santinel, w którym znajduje się najwyższy szczyt kontynentu-Vinson (5140m n.p.m.). Półwysep Antarktyczny jest trzecią i najmniejszą częścią lodowego kontynentu (0,52min km), z małymi (jak na Antarktydę) czaszami lodowymi pokrywającymi góry i wyspy przybrzeżne oraz lodowcami szelfowymi u wybrzeży.
Ukształtowanie powierzchni podlodowej: Pomimo tego, że Antarktyda ma najwyższą średnią wysokość bezwzględną ze wszystkich kontynentów, mniej więcej połowa jej podłoża skalnego leży poniżej poziomu morza. Pamiętać jednak należy, że większość tych depresji powstała wskutek wgniecenia litosfery pod ciężarem lodu i w razie deglacjacji nastąpiłoby izostatyczne podniesienie niższych partii dzisiejszej powierzchni podlodowej (szacunkowo o kilkaset m w ciągu kilku tysięcy lat). Generalnie rzecz biorąc, większość powierzchni podlodowej Antarktydy Wschodniej leży nad poziomem morza, a większość powierzchni podlodowej Antarktydy Zachodniej - poniżej poziomu morza. W centrum Antarktydy Wschodniej, na pd. wsch. od tzw. bieguna względnej niedostępności , powierzchnia podlodowa przekracza w dwóch miejscach 2000m n.p.m.,a w jednym z nich 3000m n.p.m. Tam też znajdują się najrozleglejsze partie powierzchni podlodowej o wysokości ponad 1000m n.p.m. Niemniej jednak, w dużym sektorze Antarktydy Wschodniej, między 100 a 160 E, powierzchnia podlodowa schodzi poniżej poziomu morza, do 2341 m. Powierzchnia podlodowa Antarktydy Zachodniej znajduje się w większości poniżej poziomu morza, schodząc najniżej na kontynencie do ?2555 m, a poza łańcuchami górskimi tylko w kilku miejscach przekracza 2000 m n.p.m. Oczywiście, najwyżej sięga powierzchnia podlodowcowa w wysokich górach, do około 5000 m n.p.m., ale często bywa tam ona przykryta cienką warstwą lodu, w dodatku poprzerywaną nurtami. Równocześnie jednak w górach lub ich sąsiedztwie znajdują się wypełnione lodem doliny lub kotliny o podłożu schodzącym 1000m p.p.m.
Antarktyda ? obszar
W 99% pokrywa go lud, którego objętość jest szacowana na ponad 30mln km2. jest to najwyższy spośród kontynentow Ziemi ? srednia jego wysokość przekracza 2000m.
27. Klimat Antarktydy
Panuje tam klimat biegunowy (klimat podbiegunowy jedynie w polnocnej czesci Półwyspu Antarktycznego) z temperatura powietrza poniżej 0?C we wszystkich miesiącach roku. Jest to najchłodniejszy kontynent, najbardziej wietrzny, najsuchszy. Srednia roczna temp powietrza wszedzie jest znacznie poniżej 0?C. W najcieplejszym miesiącu wynosi od -10?C na polnocy Półwyspu Antarktycznego do -33?C na stacji Wostock. W miesiącu najchłodniejszym w tych samych miejscach od -7?C do -72?C. Na biegunie geograficznym w lipcu 1965 roku zanotowano najnizsza temp powietrza na Ziemi -94,5?C. Najwyzsza temp powietrza 11,5?C na skraju kontynentu.
Na Antarktydzie zwłaszcza w strefie brzeżnej, wieje znad kontynentu czeste i silne wiatry (200, 300 dni w roku z prędkością >10m/s, w porywach do 90). Opadu powstaja niemal wyłącznie w postaci śniegu, a roczna ich suma wacha się od około 500mm na wybrzeżach do <50mm we wnętrzu kontynentu.
Wody lądowe Antarktydy.
Na Antarktydzie nie ma rzek, jeśli pominie się krotkie strumienie wod roztopowych. Na obszarach wolnych od lodu występują natomiast sezonowe jeziora, o genezie tektoniczno-lodowcowej, np. Jezioro Figurowe w Oazie Bungera, głębokości 137m oraz Jezioro Krokvatnet w Oazie Vestfold, głębokości 143m. Liczniejsze sajeziora w misach wyżłobionych przez lodowce. Sa to jeziora słodkowodne.
Świat zwierzęcy Antarktydy.
Ciężką zimę są w stanie przetrwać jedynie nieliczne gatunki zwierząt, ale latem, gdy wody zaczynają się roić od planktonu i innych mikroskopijnych żyjątek, na wybrzeżach pojawia się spora liczba gości. Przyciągane obfitością smacznych kąsków całymi gromadami przybywają ptaki. Najliczniej reprezentowane są oblegające lodowce pingwiny, m.in. największe na świecie pingwiny cesarskie, ważące około 30 kilogramów i dorastające do 120 centymetrów i oraz znacznie mniejsze pingwiny Adeli. Doskonale miewają się również ssaki: foki Weddela i Rossa, a także lamparty morskie, wieloryby i delfiny żerują w wodach przybrzeżnych, w których żyje 160 gatunków ryb, m.in. rodzina ryb z białokrwistych. Ich krew pozbawiona jest hemoglobiny i erytrocytów, a wnętrzności prześwitują przez przezroczystą skórę. Występują również niezwykle odporne na zimno ryby utrzymujące się przy życiu dzięki szczególnym płynom we krwi, mającym właściwości podobne do środków używanych w chłodnicach samochodowych.
Łącznie w Antarktyce żyje 45 gatunków ptaków, a na samym kontynencie ? dwa gatunki roślin (na wyspach jest ich więcej).
28. Główne cechy i czynniki sedymentacji oceanicznej w basenach trzech oceanów
czynnikami sedymentacji są pływy i prądy oceaniczne oraz wszelkie ruchy wody , które rozdrabniają i przenoszą materiał na różne odległości, oddzielając osady mechaniczne i chemiczne od wody Kryterium podziału jest gęstość. Dodatkowo ważnym czynnikiem są rzeki wnoszące do oceanów materiał lądowy. Różnice w materiale osadowym zależą od materiału z jakiego jest zbudowane dno oceaniczne, oraz z żyjących w wodach organizmów, które po rozłożeniu tworzą również osad
Znaczna część Oceanu Indyjskiego pokryta jest mułem globigerynowym ze znaczną zaw. Wapnia. Na pd strefa mułu diatomeowego (okrzemkowego), który zajmuje znaczną powierzchnię ok17%. W najgłębszych miejscach osadza się czerwony ił głębinowy. U wybrzeży Antarktydy oraz pozostałych kontynentów otaczających ocean zalegają muły niebieskie, szare, czerwone, glaukonitowe i wapienne. U wybrz płw Indyjskiego zalegają osady szelfowe(żwiry, piaski) oraz org, żyjące na szelfie (rafy koralowe)
Dno OCEANU SPOKOJNEGO ? osady o zróżnic miąższości. Największe obniżenia, o gł. Ponad 5000 m, pokrywa czerwony ił głębinowy zaw. Znaczne ilości dwutl. Manganu. W pd części muł otwornicowy(wapienny)_ oraz mułem promienicowym (krzemianowym). W części pn brak m. otwor. W rejonie równika ciągnie się wąski pas mułów radiolariowych, a w strefach podbiegunowych muły diatomeowe (okrzemkowe), udział osadów lądowych niewielki ze względu na brak większych rzek oraz wyst rowów oceanicznych zbierających transport materiał. Materiałem terrygenicznym wypełnione płytkie morza przy brzegach Azji.
Dno OCEANU ATLANTYCKIEGO ? osady lądowe i hemipegiczne obszarów arkt ok. 25%. Średnio głębokie dno wyścielają osady zaw. Znaczne ilości węglanu wapnia.- muł globigerinowy i pteropodowy obszar. Umiark i gorących. Głębiej iłem czerw. Głębinow, w którym zaw wapnia zmniejsza się i znika. W pd części w zasięgu pd prądu dryfowego dno pokryte jest mułem diatomeowym i radilariowym, rzadkie są osady koralowe(jedynie w sąsiedztwie Antyli i Bermudów), w p[obliżu wysp wulkanicznych ? osady wulkaniczne
29.Poziome i pionowe właściwości wody morskiej w basenach trzech oceanów
Poziomy rozkład zasolenia: W strefach zwrotnikowych zasolenie osiąga wartość do 38%0, malejąc ku biegunom do około 25%0. Bardzo wysokie zasolenie w strefach podzwrotnikowych związane jest z silnym parowaniem i małymi opadami atmosferycznymi. Morza śródziemne tej strefy mają zasolenie dochodzące do 46%o, czego przykładem jest Morze Czerwone. W strefie okołorównikowej zasolenie wynosi średnio 34%o-jest to związane z deszczami zenitalnymi i wysładzającym wpływem potężnych rzek. W strefach umiarkowanych na zasolenie wód mają wpływ rzeki, które wysładzają wodę morską, oraz nierównomiernie rozmieszczone w ciągu roku opady atmosf.. Średnie zasolenie M. Bałtyck. 7-8%o, a M Czarnego około 17%o.W strefach okołobiegunowych zasolenie jest mniejsze, wskutek odsalania się wody powierzchniowej związanego z jej zamarzaniem i topnieniem. Pionowy rozkład zasolenia: wykazuje nieznaczne zmiany. Do głębokości około 400m różnica zasolenia uwarunkowana jest szerokością geograficzną i intensywnością parowania. Poniżej tej głębokości zmiany są minimalne i zasolenie wacha się w granicach 34-35%o we wszystkich szerokościach geograficznych.
Poziomy rozkład temperatur: związany ściśle z szer geogr. Temp. Powierzchniowych wód oceanicznych wacha się od ?2oC(Morze Białe) w okolicach polarnych do 28oC w obszarach równikowych. Średnia roczna temperatura wód pow. Oceanów wynosi 17,4. Najwyższe wartości w M. Czerw i Zat Perskiej 36. Rozkład ten jest zakłócony przez prądy. Pionowy rozkład temperatur:tylko w niewielkim stopniu zależy od szerokości geogr. Wyróżnia się trzy warstwy, sa to: 1warstwa powierzchniowa- w największym stopniu zależy od sz. Geog, sięga do głębokości 400m i temperatura jej zależy od pływów zewn. 2 warstwa przejściowa sięga do gł 400-1200m, występuje tu spadek temperatury do 5oC; 3. warstwa głębinowa stała temp 10C
30. Ruchy wody morskiej
Wody mórz i oceanów są w nieustannym ruchu. Przyczynami ruchu wody morskiej są głównie: wiatr, siła przyciągania Księżyca i Słońca oraz różnice właściwości chemicznych i fizycznych wód. Wyróżnia się trzy główne rodzaje wód morskich:
* pływy
* falowanie
* prądy oceaniczne
Pływy (pionowe ruchy wody morskiej) są to okresowe wahania pozimu morza, powstające w wyniku przyciągania Ziemi przez Księżyc i Słońce. Na wody działa przede wszystkim siła przyciągania Księżyca i siła odśrodkowa układu Ziemia-Księżyc. W miejscu gdzie te siły mają największe wartości powstają przypływy. Pływy syzygijne powstają gdy Księżyc i Słońce ułożone są w jednej linii względem Ziemi, natomiast pływy kwadraturowe w sytuacji gdy Księżyc jest w pierwszej lub ostatniej kwadrze.
Falowanie jest to ruch wody morskiej, wywołany głównie przez uderzenia wiatru o powierzchnię wody. Na otwartym morzu fale są symetryczne, jednak przy brzegu, w rezultacie tarcia wody o dno, fala ulega spiętrzeniu, a następnie załamaniu i rozbiciu. Fale osiągają wysokość 2-6 m na otwartym morzu (kilkanaście metrów w czasie sztormu). W jeziorach i morzach wewnętrznych powsają fale powierzchniowe, stojące - sejsze. Ich przyczyną są lokalne zmiany ciśnienia atmosferycznego lub słabe trzęsienia ziemi. Tsunami powstaje na skutek podmorskich trzęsień ziemi, erupcji wulkanicznych czy osuwisk. Na otwartym oceanie tsunami ma bardzo dużą długość i niewielką wysokość, jest więc praktycznie niezauważalna. Prędkość tej fali sięga 800km/h, przy brzegu spiętrza się, doprowadzając do kataklizmu.
Prądy morskie (poziome ruchy wody morskiej) przemieszczają duże masy wody na odległość wielu tysięcy kilometrów. Wyróżnia się wśród nich: prądy powierzchniowe, podpowierzchniowe, denne i wznoszące. Prądy powierzchniowe wynikają z różnic temperatur wód oceanicznych i kierunków wiatrów stałych. Prądy podpowierzchniowe nie płyną zgodnie z kierunkiem wiatru, a odchylają się wskutek siły Coriolisa. Kierunek płynięcia wód podpowierzchniowych obrazuje spirala Eckmana. Prądy denne tworzą się w wyniku różnic gęstości wód. Prąd wstępujący (upwelling) powoduje napływanie zimnych i bogatych w substancje odżywcze wód głębinowych w brzeżną strefę oceanu.
31 Strefy klimatyczne w basenie trzech oceanów.
Ocean Atlantycki ? na O. Atlantyckim występują wszystkie strefy klimatyczne. Klimat oceanu jest kształtowany oddziaływaniem stałych ośrodków wyżowych nad Grenlandią i Antarktydą, sezonowego (zimowego) Wyżu Kanadyjskiego i Azjatyckiego łączących się nad Morzem Arktycznym, Wyżu Azorskiego i Wyżu Południowoatlantyckiego oraz Niżu Islandzkiego, pasa niskiego ciśnienia atmosferycznego utrzymującego się wokół Antarktydy i w strefie równikowej oceanu. Istnienie tych środków barycznych oraz ich zmiany w czasie kształtują warunki cyrkulacji powietrza nad oceanem. Nad połuudniowym Atlantykiem, od około 40 do 60S, występuje stała strefa wiatrów zachodnich, która ze względu na ich siłe nazywana jest przez żeglarzy ? ryczącymi czterdziestkami, wyjącymi piędziesiątkami i gwiżdżącymi sześćdziesiątkami. Na obu półkulach w strefie międzyzwrotnikowej występują pasaty. Jest to także obszar formowania się cyklonów tropikalnych, które pełnię rozwoju osiągają nad zachodnim Atlantykiem, Morzem Karaibskim i Zatoką Meksykańską oraz w pasie wschodniego wybrzeża Ameryki Północnej od Florydy po Zatokę Św. Wawrzyńca. Nad północnym Atlantykiem także rozwinęła się strefa cyrkulacji zachodniej, jednak wiatry są tam mniej regularne co do kierunku niż nad południowym Atlantykiem.
Ocean Indyjski ? na klimat O. Indyjskiego silnie wpływają otaczające go kontynenty. Wybitnie ochładzający wpływ wywiera Antarktyda. Cyrkulacja atmosferyczna na południe od równika uwarunkowana jest stałym Wyżem Południowoindyjskim oraz niżem wokółantarktycznym. Między nimi, w umiarkowanych szerokościach geograficznych, wieją silne wiatry zachodnie. Tylko wzdłuż wybrzeża Antarktydy zimą wieją wiatry wschodnie. Cyrkulacja w północnej części oceanu ma cechy monsunowe, uwarunkowane zmianami ciśnienia atmosferycznego nad Azją. Zimą występują tam wiatry północno ? wschodnie; latem wiatry południowo ? zachodnie. W okresach zmiany kierunku monsunów nad Morzem Arabskim i Zatoką Bengalską powstają dogodne warunki do występowania cyklonów tropikalnych. Cyklony tropikalne nawiedzają także wybrzeża Madagaskaru i południowo ? wschodniej Afryki oraz północno ? zachodnie wybrzeża Australii.
Ocean Spokojny ? na O. Spokojnym występuje większość stref klimatycznych wyróżnianych na Ziemi. Klimat oceanu jest kształtowany pod wpływem wielu ośrodków barycznych, stałych jak: Wyż Hawajski, Wyż Południowopacyficzny, Wyż Arktyczny. Przyrównikowa strefa obniżonego ciśnienia i wokółantarktyczna bruzda niskiego ciśnienia oraz okresowo zmiennych: zimowy Wyż Azjatycki oraz Niż Aleucki, letni Niż Południowoazjatycki, zimowy Wyż Australijski i letni Niż Australijski. Ośrodki te kształtują cyrkulacje powietrza nad wodami oceanu. W strefie międzyzwrotnikowej z sektora wschodniego wieją pasaty, a w strefach umiarkowanych na obu półkulach wiatry zachodnie. W zachodniej części oceanu kierunki stałych wiatrów okresowo są zakłócane rozwojem cyrkulacji monsunowej. Większa część oceanu leży w strefie klimatów równikowych, przy czym na zachodzie jest to monsunowa odmiana klimatu równikowego. Cechy monsunowe mają również klimaty zwrotnikowe i podzwrotnikowe w zachodniej części oceanu. Na pozostałym obszarze strefy klimatyczne tworzą regularne równoleżnikowe pasy, niekiedy ,,rozciągnięte?? południkowo wzdłuż wybrzeży kontynentów pod wpływem zimnych lub ciepłych prądów morskich. Nad O. Spokojnym rozwijają się często cyklony tropikalne. Szczególnie silne i częste są one w zachodniej części oceanu u wybrzeży Azji Południowo ? Wschodniej i Wschodniej (Archipelag Malajski, Półwysep Indochiński, Wyspy Japońskie), na wyspach Oceanii oraz u północno ? wschodnich wybrzeży Australii.
32.Roślinność i świat zwierzęcy w basenach trzech oceanów.
OCEAN ATLANTYCKI: uzależnione od głębokości, rozkładu temperatur, zasolenia i skł chem wody, prądów morskich i odległości od lądu, flora osiadła związana z twardym dnem jest zróżnicowana terytor, dla strefy borealnej charakt są brunatnice (morszczyny i listownice), na dnach miękkkich u ujścia rzek wyst. ?łąki podwodne? złożone z tasiemnic. W str gorącej zielenice i wapienie , ?buły? krasnorostu litotamnion. Gronorosty należące do brunatnic wyst. Jako gat przyutwierdzone do skały. Plankton roślinny prezentow. Przez 200 gat (okrzemki, bruzdnice, kokolitofory), Świat zw: koralowce- słabo reprezentowane, bogatsza ciepłowodna fauna pelagiczna, którą reprezentują liczne meduzy i rurkopławy, wiele gat ryb, ptaków morskich wiele w str chłodnych, z ssaków: uchatki, wieloryby. Jałowe wody podzwr, najżyźniejsze str umiark.
OCEAN SPOKOJNY: starszy i bogatszy niż Atlantyku, ok. 20 gat roślin kwiatowych i ok. 4 000 gat glonów, Flora denna do gł 40 m- nawet do 100m, w jej skład:brunatnice(oderwane tworzą skupienia unoszone prądem zach), krasnorosty, zielenice. Obficie wyst glony wapienne budujące rafy koralowe, w str międzyzwrot przy mulistych brzegach zarośla mangrowiowe. Plankton reprezentuje ok. 380 gat. (koncentracja w warstwie pow do 25m.) w chłodnych 60-100m, Świat zw. Bogatszy niż w oc atl, szczególnie bogate są tropikalne morza Indonezji i rejon międzyzwrotnikowych wysp koralowych. Rafy koralowe budują głównie madrepory reprez przez 2 000 gat. Liczne gat endemiczne i pokrewne dawno wymarłym gat: łodzik, skrzypłocz, łososie pacyficzne, z ryb pelagicznych:śledż sardyna iwasi, tuńczyk, a z dennych dorsz, mintaj, flądrowate, kraby, krewetki, ostrygi, przegrzebki, omułki (urzytkowe), z ssaków popularne są: wydra morska uchatki, mors, kaszalot, miecznik, wal szary. Krainy zoogeogr: Boreopacyficzna, Tropikalna, Indozachodniopacyficzna, Antyborealna, Antarktyczna
OCEAN INDYJSKI ?????
Pyt. 33 Główne cechy geograficzne: obszar, położenie, granice morskie i lądowe, linia brzegowa Ameryki Południowej.
Ameryka Południowa, kontynent na półkuli zachodniej, po obu stronach równika, pd. część Ameryki, stanowiąca równocześnie część świata. Wraz z Ameryką Północną, z którą łączy się Przesmykiem Panamskim, zaliczana jest do Nowego Świata. Powierzchnia 17,8 mln km2. Na południu szeroka (ok. 950 km) Cieśnina Drake?a oddziela Amerykę Południową od Antarktydy. Rozciągłość południkowa Ameryki Południowej wynosi 7350 km, równoleżnikowa - 5170 km. Na stałym lądzie Ameryki Południowej najdalej na N (1225?N) sięga przylądek Gallinas na półwyspie Guajira w Kolumbii, na S (5354?S) przylądek Froward na półwyspie Brunswik w Chile, najdalej na E (3447?W) przylądek Branco w Brazylii, na W (8122?W) przylądek Pari?as w Peru. Ameryka Południowa jest kontynentem o znacznym stopniu zwartości. Średnia odległość od morza wynosi tu ok. 540 km, maksymalna ok. 1600 km. Łączna długość linii brzegowej ok. 28,7 tys. Półwyspy zajmują jedynie 0,9% kontynentu, wyspy - ok. 1%, największe wyspy należą do Archipelagów: Patagońskiego, Falklandów i Galpagos. Zatoki Ameryki Południowej, z wyjątkiem estuariów większych rzek (np. La Platy), są szerokie i niezbyt głęboko wcięte. Ameryka Południowa ma lądową granicę tylko z Ameryką Północną. Przebiega ona przez Przesmyk Panamski i ma w najwęższym miejscu tylko 47 km szerokości. Morskie granice - A.Pd. otaczają wody dwóch oceanów Atlantyckiego i Spokojnego. Wybrzeże północne oblewają wody głębokiego M. Karaibskiego (5649 m w Basenie Wenezuelskim), należącego do O. Atlantyckiego. Północno ? Wschodnie i południowo ? wschodnie wybrzeża obmywają wody otwartego O. Atlantyckiego, z głębokimi do 6000 m basenami: Gujańskim, Brazylijskim i Argentyńskim oddzielonymi od lądu wąskim pasem szelfu. Szerszy szelf między wybrzeżem Patagonii a Falklandami zajmuje M. Argentyńskie. Południowy skraj kontynentu oblewają wody Cieśniny Magellana łączącej O. Atlantycki z otwartym O. Spokojnym. Zachodnie wybrzeże kontynentu na całej długości obmywa O. Spokojny. Wzdłuż wybrzeża nie ma szelfu. Stoki Andów niemal bezpośrednio przechodzą tam w stok kontynentalny i stoki głębokiego (do 8000 m) oceanicznego Rowu Atamskiego.
Pyt. 34 Budowa geologiczna i surowce mineralne, rozwój rzeźby oraz poziome i pionowe ukształtowanie powierzchni Ameryki Południowej.
Najstarszą częścią Ameryki Południowej jest prekambryjska platforma południowoamer., obejmująca pn.-wsch. i środk. część kontynentu; stanowi ona fragment dawnego lądu - Gondwany, wykazuje wiele wspólnych cech z platformą afryk., od której została oddzielona w mezozoiku. Fundament platformy zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych), sfałdowanych w kilku orogenezach prekambryjskich, a następnie zrównanych (zdenudowanych) odsłania się na powierzchni na tarczach: gujańskiej, środkowobrazyl., wschodniobrazyl. i urugwajskiej; rozdzielające te tarcze niecki: Amazonki, Paranaba, S?o Francisco i Parany są wypełnione osadami paleozoiczno-kenozoicznymi stanowiącymi pokrywę platformową. W Patagonii odsłaniają się izolowane i zniszczone części łańcucha górskiego powstałego w orogenezie hercyńskiej, zbud. ze skał prekambru i paleozoiku. Na większej części obszaru Patagonii zdenudowane łańcuchy hercynidów są pokryte pokrywą osadów karbońsko-permskich (wśród których występują osady lodowcowe) i mezozoiczno-kenozoicznych, z którymi tworzą platformę paleozoiczną. Na zach. Ameryki Południowej do platform prekambryjskiej i paleozoicznej przyrastają Andy ? góry powstałe w orogenezie alp., sfałdowane ostatecznie w trzeciorzędzie. Połączenie Ameryki Południowej z Ameryką Północną nastąpiło w końcu trzeciorzędu. Główne bogactwa naturalne: rudy żelaza (Cerro Bolivar ? Wenezuela; Serra dos Carajas, Itabira, Urucum ? Brazylia; Marcona ? Peru; El ? Tofo ? Chile) , cynku i ołowiu (Cerro ? Peru; Potosi ? Boliwia), manganu, cyny (Sao Joao del Rei, Porto Velho ? Brazylia; Potosi ? Boliwia) , antymonu, molibdenu (El Teniente ? Chile), uranu (San Rafael ? Argentyna; Sao Joao del Rei ? Brazylia) , boksyty (Porto Trombetas, Pocos de Caldas, Serra de Navio ? Brazylia), diamenty, beryl, siarka, ropa naftowa (Maracaibo, El Cuba, Sinco, El Tigre ? Wenezuela; Tibu, Orito ? Kolumbia; Lago Agria ? Ekwador; Slavador ? Brazylia; Comodoro, Rio Gallegos ? Argentyna; Santa Cruz ? Boliwia).
Ukształtowanie poziome. Ameryka Południowa jest kontynentem zwartym, o słabo rozwiniętej linii brzegowej (dł. 28,7 tys. km); półwyspy i wyspy stanowią zaledwie 1% pow.; największymi półwyspami są: Guajira i Paraguan w części pn. oraz Brunswick i Taitao w części pd.; gł. wyspy i archipelagi: Ziemia Ognista, Riesco, Santa Ins, Wellington, Chonos i Chilo na pd., Trynidad na pn., Marajó w ujściu Amazonki; do Ameryki Południowej zalicza się też wyspy Falklandy (Malwiny) na O. Atlantyckim oraz Galpagos i Juan Fernndez na O. Spokojnym. Największa odległość od morza w Ameryce Południowej wynosi 1600 km.
Ukształtowanie pionowe. Ameryka Południowa jest w znacznej części kontynentem nizinnym; średnia wys. 655 m; najwyższy szczyt Aconcagua (6960 m), najniższy punkt w solnisku Salinas Chicas ? 42 m p.p.m. Ponad 49% pow. Ameryki Południowej leży poniżej 300 m, ponad 68% ? poniżej 500 m, 8,5% ? powyżej 2000 m. Wzdłuż zach. i pn. wybrzeża Ameryki Południowej ciągną się potężne góry fałdowe, Andy, złożone z kilku łańcuchów rozdzielonych obniżeniami; stanowią one obszar aktywny sejsmicznie, z licznymi wulkanami (najaktywniejsze: Cotopaxi, Sangay, Purac), m.in. Llullaillaco, 6723 m ? najwyższy czynny wulkan Ziemi. Na wsch. od Andów leżą obszary nizinne, obejmujące od pn.: Niz. Orinoko i Niz. Amazonki (największa na Ziemi nizina aluwialna) ciągnące się aż do O. Atlantyckiego, Niz. Boliwijską i Niz. La Platy. Wschodnią część Ameryki Południowej zajmuje rozległa Wyż. Brazylijska opadająca na zach. progami ku nizinom i urywająca się stromą krawędzią na pd. wschód ku O. Atlantyckiemu. Na pn.-wsch. Ameryki Południowej leży Wyż. Gujańska, na pd. ? Wyż. Patagońska opadająca łagodnie od Andów ku O. Atlantyckiemu.
Pyt. 35 Czynniki kształtowania i typy klimatów Ameryki Południowej.
Ameryka Południowa jest położona we wszystkich strefach klim.: od klimatów równikowych w części pn. kontynentu, przez zwrotnikowe, podzwrotnikowe, umiarkowane, do strefy klimatów okołobiegunowych na krańcach pd.; w Andach, ze względu na znaczne wyniesienie, panuje chłodny klimat górski z wyraźnie wykształconą piętrowością: pn. część Ameryki Południowej odznacza się wysokimi temperaturami w ciągu całego roku (na Niz. Amazonki 24?27C) i obfitymi opadami (na Niz. Amazonki średnia roczna suma opadów dochodzi do 4000 mm, na zach. stokach Kordyliery Zach. w Kolumbii ? do 7000 mm); najsuchszymi obszarami są zach. stoki w środk. części Andów (pustynia Atakama ? do ok. 50 mm); na pd. krańcach kontynentu (Ziemia Ognista) średnie temperatury miesięczne wahają się od 0 do 10C.
Cechy klimatu Ameryki Południowej wiążą się przede wszystkim z położeniem geograficznym ? w większości znajduje się ona w strefie międzyzwrotnikowej, w zasięgu cyrkulacji pasatowej. Duży wpływ na klimat wywiera ukształtowanie powierzchni ? występowanie potężnej bariery klimatycznej w postaci łańcucha Andów, ciągnących się wzdłuż całego zachodniego skraju kontynentu (słabszą, bo niższą i krótszą barierą jest wschodnia krawędź Wyż. Brazylijskiej), oraz rozległej Niz. Amazonki pokrytej przez wilgotne lasy równikowe, gdzie następuje transformacja zwrotnikowych mas powietrza w masy powietrza równikowego. Cyrkulację atmosferyczną kształtują stałe wyże podzwrotnikowe półkuli północnej ? Azorski oraz półkuli południowej ? Południowoatlantycki i Południowopacyficzny. Między wyżami rozciąga się obszar niskiego ciśnienia. Południowy skraj kontynentu znajduje się w strefie wędrownych niżów frontu polarnego, kierujących się ku wschodowi. Istotną rolę odgrywają też prądy morskie płynące wzdłuż wybrzeży kontynentu. Przede wszystkim zimny Prąd Peruwiański płynący wzdłuż zachodnich wybrzeży kontynentu oraz ciepły Prąd Brazylijski obmywający wybrzeża południowo ? wschodnie. Mniejsze znaczenie ma zimny Prąd Falklandzki u wschodnich wybrzeży Patagonii oraz ciepły Prąd Gujański u północno ? wschodnich wybrzeży A Pd.
- Najwyższa temperatura powietrza: 48,9oC, Rivadavia (Argentyna, 11.12.1905r.)
- Najniższa temperatura powietrza: -32,8oC, Sarmiento (Argentyna, 01.07.1907r.)
- Najwyższe średnie wieloletnie sumy opadów: 13299mm, Lloro (Kolumbia, 1932-1960)
- Najniższa wieloletnia suma opadów: 0,0mm, Arica lub Iquique (Chile, 1903-1917, średnia z 59 lat)
36. Zlewiska, rzeki, jeziora i lodowce ? ich charakterystyka jako wskaźników wód lądowych Ameryki Południowej.
Ameryka Południowa leży w zlewiskach dwóch oceanów: Atlantyckiego i Spokojnego. Rozdzielający zlewiska kontynentalny dział wód biegnie Andami, przeważnie wzdłuż Kordyliery Zachodniej (na północy wzdłuż Cordillera del Choco; na południu występują strefy bifurkacji). Do zlewiska O. Atlantyckiego należy 80 ? 85% powierzchni kontynentu; do zlewiska O. Spokojnego 7 ? 8% powierzchni. Pozostałe obszary 7 ? 13% powierzchni kontynentu są stale lub okresowo bezodpływowe.
Rzeki odprowadzają do oceanów przeciętnie 11 tys. km3 rocznie, co odpowiada prawie 1/3 rocznego odpływu wszystkich rzek Ziemi. Największy odpływ rzeczny (1000 ? 2000 mm rocznie) i najgęstszą sieć rzeczna występują na obszarach o klimacie wilgotnym. Należy do nich Niz. Amazonki, stoki Wyż. Gujańskiej, stoki Kordyliery Zach. Andów Północnych, zachodnie stoki Andów Patagońskich. W takich warunkach w zlewisku O. Atlantyckiego rozwinął się największy system rzeczny A. Pd. ? system Amazonki. Małym odpływem rzecznym i niską gęstością sieci wód powierzchniowych charakteryzują się obszary o klimacie suchym, na pustynnym wybrzeżu O. Spokojnego, płaskowyżach Andów Środkowych, zach. Pampie oraz na Wyż. Patagońskiej. Występują tam rzeki okresowe i epizodyczne, większość z nich nie dociera do oceanu bo uchodzi do bezodpływowych jezior lub traci wodę w piaskach i skalnych rumowiskach pustyń.
Zlewisko O. Atlantyckiego obejmuje około 15 mln km2, Należą do niego największe i najbardziej zasobne w wodę rzeki: Amazonka (6516 km), Parana (4700 km), Sao Francisco (2900 km), Orinoko (2500 km) i Urugwaj (2200 km). Mają one swoje źródła w Andach, na Wyż. Brazylijskiej i Wyż. Gujańskiej, a płyną przez największe aluwialne niziny kontynentu. Zlewisko O. Spokojnego obejmuje około 1,2 mln km2. obejmuje rzeki krótki, często burzliwe potoki górskie wypływające z lodowców i jezior polodowcowych głównie w południowej części kontynentu. Najdłuższą z nich jest Bio Bio, długości 380 km. W środkowej części wybrzeża większość rzek nie dociera do oceanu ? ginie w pasie nadbrzeżnych pustyń. Więcej rzek pojawia się na północ od równika. Rzeki obszarów bezodpływowych także są krótkie. Największą z nich, w zachodniej Pampie, jest rzeka Dulce uchodząca do jeziora Mar Chiquita.
Jeziora. Duże zbiorniki, o powierzchni przekraczającej 1000 km2, nie są liczne. Największym jeziorem jest znajdujące się na północy kontynentu Maracaibo o pow. 16300 km2. jest to jezioro pochodzenia tektonicznego połączone cieśniną z Zat. Wenezuelską. Wielkością ustępuje mu laguna Patos (10100 km2) i szereg mniejszych jezior o podobnej genezie (Mirim i inne). Tektonicznego pochodzenia jest wielkie jezioro andyjskie Titicaca (8100 km2 i 304m) i położone nieco niżej, mniejsze i płytsze jezioro Poopo, o zmiennej powierzchni (2500 ? 3000 km20. liczne jeziora o genezie tektoniczno ? lodowcowej występują w Andach Patagońskich. Utworzyły się one w poprzecznych obniżeniach przekształconych w plejstocenie przez lodowce i zamkniętych wałami moren czołowych. Największe z nich to: Buenos Aires/General Carrera (2240km2), Argentino (1400 km2), Viedma (1100 km2), San Martin (1010 km2). Duże jeziora polodowcowe występują także na przedpolu Andów. Niektóre jeziora tektoniczno ? lodowcowe wyróżniają się głębokością. Andyjskie jezioro Nahuel Huapi ma 438m głębokości, a Argentino ? 324m. drobne jeziora polodowcowe występują w Andach pospolicie, podobnie jak liczne są jeziora pochodzenia rzecznego na Niż. Amazonki wzdłuż jej biegu, dopływów, a także innych rzek nizinnych. Po niektórych wielkich jeziorach istniejących jeszcze w plejstocenie na obszarze andyjskiego Altiplano i w innych obszarach współcześnie suchych, pozostały solniska (salar, salina). Największe z nich np. Salar de Uyuni na Altiplano, mają ponad 10 000 km2.
Lodowce. Współczesne zlodowacenie ? relikt plejstoceńskiego zlodowacenia, zajmuje w Ameryce Pd. około 33 000 km2. lodowce górskie i płaty wiecznych śniegów występują na całej długości Andów od masywu Sierra Nevada de Santa Marta nad M. Karaibskim po Cordillera Darwin na Ziemi Ognistej. Największe pola lodowe (ponad 20 000 km2) rozwinęły się w Andach Patagońskich, Między 46 a 52 S. Nazywane są one lądolodem patagońskim i dają początek ponad 300 lodowcom dolinnym. W strefie międzyzwrotnikowej lodowce rozwinęły się w szczytowych partiach najwyższych pasm i masywów górskich. Najsilniej zlodowaconym pasmem górskim jest Kordyliera Biała.
37. Pasy gleb i ich typy na kontynencie Ameryki Południowej.
Na rozległych obszarach międzyzwrotnikowych pozandyjskiej Ameryki Południowej, zwłaszcza w klimacie wilgotnym, rozwinęły się grube, piaszczysto ? gliniaste pokrywy zwietrzelinowe. Są one, obok młodych aluwiów, skałą macierzystą gleb obszarów leżących po obu stronach równika: na Niz. Amazonki, Niz. Orinoko i Niz. Gujańskiej oraz na Wyż. Gujańskiej i Wyż. Brazylijskiej. Na Niz. Amazonki i sąsiadujących z nią obszarach porośniętych przez wilgotne lasy równikowe, w warunkach wilgotnego klimatu równikowego, ze starszych zwietrzelin gliniastych rozwinęły się czerwonożółte gleby ferralitowe, a z utworów bardziej piaszczystych wytworzyły się zbielicowane żółtoziemy. Gleby te z reguły są bardzo silnie kwaśne i ubogie w próchnicę. W szerokiej dolinie Amazonki i dolinach jej wielkich dopływów rozwinęły się gleby aluwialne.
Na obszarze Wyż. Brazylijskiej, wyż. Gujańskiej i Niz. Orinoko, w strefie klimatów podrównikowych, ciepłych, lecz zmiennie uwilgotnionych, pokrywa glebowa jest nieco bardziej zróżnicowana. Duże powierzchnie zajmują tam czerwonożółte gleby ferralitowe, płytsze niż amazońskie, z konkrecjami żelazistymi. Pod widnymi lasami oraz pod sawannami powstały czerwone gleby ferralitowe. Zawierają one znaczne ilości tlenków żelaza. Przy zmiennym uwilgotnieniu związki te koncentrują się w glebie na pewnej głębokości i tworzą konkrecje żelaziste, a z czasem zbite poziomy laterytowe. Niekiedy w wyniku erozji odsłaniają się one na powierzchni w postaci laterytowych pancerzy, nazywanych na Niz. Orinoko arecife, a na Wyż. Brazylijskiej canga.
Między Andami a wybrzeżem O. Atlantyckiego, w warunkach klimatu zwrotnikowego, pod widnymi lasami i pod sawannami z dużym udziałem drzew, również wytworzyły się gleby wzbogacone w związki żelaza. Ze zwietrzelin bazaltów i diabazów w południowej części Wyż. Brazylijskiej rozwinęły się bogate w próchnice ciemnoczerwone gleby ferralitowe oraz gleby brunatnoziemne. W obszarach otrzymujących niższe opady dominują czerwonobrązowe gleby suchych sawann, kasztanoziemy, gleby szarobrązowe i czerwonawe buroziemy.
Ku południowi ? w południowej części Gran Chaco i Międzyrzecza oraz na obszarze Pampy (w klimacie podzwrotnikowym i ciepłym umiarkowanym) występują oglejone gleby łąkowe, próchniczne gleby łąkowe, gliniaste gleby ciemnopróchniczne oraz czarnoziemy i podobne do nich, żyzne gleby czarnoziemne prerii. W zachodniej, suchej części Pampy występują buroziemy i szaroziemy. Podobne gleby rozwijają się na Wyż. Patagońskiej w chłodnym klimacie umiarkowanym.
W Andach dominują andosole wytworzone ze skał wulkanicznych oraz gleby brunatne. Jedynie na obszarze Altiplano, obok dominujących obszarów z pokrywą glebową w stadium inicjalnym, występują płaty buroziemów oraz solonczaków.
38. Roślinność i główne cechy jej rozmieszczenia w Ameryce Południowej.
Ameryka Południowa wchodzi w skład państwa roślinnego tropik. Nowego Świata (Neotropis), jedynie Patagonia i pd. Chile należą do państwa wokółbiegunowego pd. (Holantarctis). Roślinność Ameryki Południowej zachowała jeszcze na ogromnych obszarach swój pierwotny charakter; gł. formacją roślinną jest wiecznie zielony, wilgotny las równikowy (hylaea). Na pn. i pd. lasy te graniczą z obszarami o roślinności bardziej kserofitycznej; na obrzeżach Niziny Orinoko panują lasy zrzucające liście w porze suchej, a w centrum ? sawanny (llanos); wnętrze Wyż. Brazylijskiej oraz Mato Grosso i Gran Chaco zajmują również lasy suche (gł. kolczaste lasy okresowo bezlistne, w pn.-wsch. Brazylii zw. caatinga), a także sawanny (campos cerrados) i kserofityczne zarośla; w wilgotnej pd. części Wyż. Brazylijskiej występują lasy araukariowe, na jej nadmor. krawędziach wilgotne, wiecznie zielone lasy zwrotnikowe; ustępują one miejsca stepom (pampa) w środk. Argentynie i Urugwaju. Roślinność Andów jest odrębna i b. urozmaicona; na pd. od 40S roślinność przybiera charakter holantarktyczny; na zach. stokach Andów panują wiecznie zielone lasy liściaste i mieszane z notofagusami (bukami pd.) i araukariami; na Wyż. Patagońskiej występują suche stepy i półpustynie; pd. krańce Ziemi Ognistej pokrywa tundra subantarktyczna. Z Ameryki Południowej pochodzi wiele roślin użytkowych, m.in.: ziemniak, tytoń, kakaowiec, ananas, papryka, pomidor.
39. Specyficzność rozmieszczenia i typy świata zwierzęcego Ameryki Południowej.
Pod względem zoogeograficznym Ameryka Południowa i Ameryka Środkowa tworzą krainę neotropikalną. Fauna niezwykle bogata, zróżnicowana i swoista. Występują tu 32 rodziny ssaków (nie licząc nietoperzy), w tym aż 16 endemicznych (najwięcej ze wszystkich kontynentów): 2 rodziny małp szerokonosych ? płaksowate (czepiaki, kapucynki, sajmiri, wyjce) i pazurkowce (tamaryna i marmozeta); 2 rodziny szczerbaków ? mrówkojady i leniwce (trzecia rodzina szczerbaków ? pancerniki, jest znana również w Ameryce Północnej); rodzina torbaczy ? zbójniki (druga ? dydelfy, zasiedla też Amerykę Północną); 11 rodzin gryzoni, tworzących podrząd Cavimorpha (wśród nich kapibara, świnki mor., pakarana, paka, aguti, szynszyle, nutrie, kolczaki). Ponadto do zwierząt endemicznych należą: 3 gat. tapirów, lamy, nietoperze wampiry i in. Niezwykłe bogactwo ptaków: 2 rzędy endemiczne ? nandu i kusaki, i prawie połowa rodzin, m.in.: tukany, gruchacze, hoacyny; w Ameryce Południowej występują też m.in.: czubacze, bławatniki, kolibry, papugi, kondory. Liczne gady: dusiciele, krokodyl, aligator i kajmany, żółwie, jaszczurki i wiele innych; wśród płazów przeważnie bezogoniaste; z nielicznych ogoniastych w wodach Amazonki występuje jeden z największych gat. płazów (dł. ok. 70 cm) ? diabeł błotny. W ichtiofaunie osobliwością jest endemiczny prapłaziec, jeden z 3 rodzajów ryb dwudysznych, oraz liczne kąsaczowate, m.in. piranie.
40. Główne cechy geograficzne Ameryki Północnej: obszar, granice morskie i typy wybrzeży, położenie i jednostki tektoniczne.
Obszar. Powierzchnia Ameryki Pn. wynosi 24,2 mln km2. stanowi to 16,3% powierzchni lądów Ziemi oraz 4,8% ogólnej powierzchni globu.
Położenie. Ameryka Pn. znajduje się w całości na półkuli zachodniej i północnej. Leży pomiędzy O. Atlantyckim i O. Spokojnym na zachodzie. Skrajne punkty lądowej części Ameryki Pn.: na północy - Przylądek Murchisona (7158'N), na południu - Przylądek Mariato (712'N), na zachodzie - Przylądek Księcia Walii (16804'W), na wschodzie - Przylądek Saint Charles (5540'W). Uwzględniając przybrzeżne wyspy najdalej na północ wysuniętym punktem jest Przylądek Morris Jesup (8340'N), na południu - Wyspa Kokosowa (532'N), na zachodzie - Przylądek Wrangla (17225'E), na wschodzie - Przylądek Północno-Wschodni (1100'W).
Morskie granice kontynentu. Amerykę Płn. Oblewają wody O. Atlantyckiego (na wsch.) oraz O. Spokojnego na zachodzie. Od Azji oddziela Amerykę Płn. Cieśnina Beringa (35 km szerokości), łącząca północną, szelfową część M. Beringa należącego do Oceanu Spokojnego z szelfowym M. Czukockim ? częścią M. Arktycznego należącego do O. Atlantyckiego. Położone na szelfie Morza Beringa Wyspa Św. Wawrzyńca, Wyspa Św. Mateusza oraz Wyspy Pribyłowa są częścią Ameryki, podobnie jak łuk Aleutów po wyspę Attu na zachodzie, lecz bez Wysp Komandorskich, które są zaliczane do Azji.
Od północy oblewają Amerykę Płn. wody M. Arktycznego. Jego wielką zatoką, między przylądkiem Barrow na Alasce, a wyspami Banksa i Parry?ego, jest głębokie M. Beauforta (do 4683 m głębokości), z wąskim szelfem wzdłuż wybrzeża kontynentu i wyspy Banksa. Dalej na wschód M. Arktyczne tworzy labirynt cieśnin, kanałów, zatok i otwarte M. Lincolna, przez większą część roku skutych lodem, oddzielających poszczególne wyspy i łączących arktyczny akwen z M. Baffina i Zat. Hudsona. Morze Baffina wypełnia głęboki, zapadliskowy basen o genezie ryftowej, utworzony dopiero w tzrciorzędzie. Oddziela on od Ziemi Baffina Grenlandię, obmywaną na wschodzie wodami M. Grenlandzkiego, Cieśniny Duńskiej (278 km szerokości), która oddziela zaliczaną do Europy Islandię od należącej do Ameryki Północnej Grenlandii oraz otwartymi wodami O. Atlantyckiego. Akwen oblewający południowe wybrzeża Grenlandii i rozciągający się na południe od tej wyspy tworzy między podmorskim, ryftowym Grzbietem Reykjanes a wybrzeżem półwyspu Labrador głeboki Basen Labradorski (ponad 4300m). Jego część północno ? zachodnia, wciśnięta między Grenlandię a wybrzeża Labradoru (po Cieśninę Davisa), jest nazywana M. Labradorskim. Wyodrębniającymi się tam akwenami są: głęboka Cieśnina Hudsona prowadząca do rozległej Zatoki Hudsona. Od wschodu oblewają Amerykę Płn. wody M. Labradorskiego i otwarte wody O. Atlantyckiego (Basen Północnoatlantycki); południowe (na zachód od półwyspu Floyda) i wschodnie (na południe od ujścia Rio Grande) wybrzeża oblewają wody Zat. Meksykańskiej, z drugorzędną zatoką Campeche u nasady Półwyspu Jukatan. Od O. Atlantyckiego odgradza Zat. Meksykańską półwysep Floryda, a od M. Karaibskiego półwysep Jukatan i Kuba, przedzielone Cieśniną Jukatańską łączącą oba akweny. Wschodnie wybrzeża Ameryki Centralnej oraz większość wysp archipelagu Antyli obmywają wody głębokiego M. Karaibskiego (ponad 7000 m w Rowie Bartlett). Południowo ? zachodnie i zachodnie wybrzeża oblewają wody O. Spokojnego tworzącego u wybrzeży nieliczne zatoki: Panamską u południowego krańca kontynentu; Kalifornijską w zwrotnikowych szerokościach geograficznych; oraz zatoki Królowej Charlotty i Alaska na północy.
Typy wybrzeży. Północne wybrzeża ? są bardzo urozmaicone. Od Przylądka Księcia Walii aż po zatoki Hudsona i Ungawa wybrzeża kontynentu są niskie i zabagnione, zwłaszcza w obrębie delt formowanych przez rzeki, niewyrównane ? z niewilkimi półwyspami i zatokami, niekiedy z drobnymi wyspami ? formami akumulacji lodowcowej. Podobny charakter mają wybrzeża wysp zachodniej części Archipelagu Arktycznego. Wschodnie wyspy tego archipelagu (Wyspy Sverdrupa, Wyspy, Wyspa Ellesmere?a, Devon, Ziemia Baffina). Wschodnie wybrzeże ? wybrzeżu o bardzo krętej linii brzegowej towarzyszy pas szelfu urozmaicony wyspami (Nowa Funlandia, Wyspa Księcia Edwarda, Cape Breton), półwyspami (Gaspe, Nowa Szkocja, Floryda) i Zatokami (Św. Wawrzynca, Fundy). Wysokie i skaliste wschodnie wybrzeża Labradoru (na południe od zatoki Ungawa), brzegi Nowej Funlandii oraz południowe obrzeża Zatoki Św. Wawrzyńca rozcinają liczne fiordy. Na południe od półwyspu Nowa Szkocja, po półwysep Floryda włącznie, wybrzeże staje się nizinne (Nizina Atlantycka), miejscami zabagnione, z licznymi zatokami (Delaware, Chesapeake), na długich odcinkach lagunowo ? mierzejowe (mierzeja Hatteras). Wybrzeże południowe ? na przeważającej długości ma charakter lagunowo ? mierzejowy. Lokalnie jest to wybrzeże deltowe (delta Missisipi, delta Rio Grande, Papaloapan, Grijalva, Usumacinta), koralowe (Bahamy, Florida Keys, Jukatan) i namorzynowe (wybrzeże zatoki Campeche, Jukatan). Wschodnie wybrzeże Ameryki Centralnej ? wybrzeża są bardzo zróżnicowane. W części kontynentalnej przeważają wybrzeża niskie, miejscami zabagnione (Wybrzeże Moskitów) porośnięte namorzynami i osłonięte barierowymi rafami koralowymi. Tylko lokalnie są to wybrzeża wysokie, klifowe. Podobnie jest w archipelagu Antyli ? pospolite są oba typy wybrzeży ? koralowe i namorzynowe. Lokalnie występują niskie, wynurzone, silnie skrasowiałe rafy koralowe nazywane seboruco (północne wybrzeża Kuby) oraz wysokie wybrzeża klifowe (południowe wybrzeże wschodniej Kuby). Wybrzeża południowo ? zachodnie i zachodnie ? wybrzeże to niemal na całej długości jest wyrównane, równoległe do ciągnących się wzdłuż zachodniego skraju kontynentu pasm górskich Kordylierów, przeważnie wysokie i strome. Na północ od 45 N aż po półwysep Alaska jest to wybrzeże fiordowe i fiordowo ? kanałowe z wyspami przybrzeżnymi (Vancouver, Archipelag Aleksandra) oddzielonymi cieśninami (kanałami) od lądu. Północno ? zachodnie wybrzeża ? od półwyspu Alaska po Przylądek Księcia Walii, są przeważnie niskie, miejscami zabagnione (Delta Plain ? równina na południe od ujścia Jukonu). Na południe od zatoki Kuskokwim występuje wybrzeże poprzeczne (typu riasowego), gdzie pasma górskie biegną poprzecznie do linii wybrzeża.
Jednostki tektoniczne. Ameryka Północna wraz z przybrzeżnymi wyspami i Grenlandią niemal w całości znajduje się w obrębie amerykańskiej płyty litosfery. Tylko Półwysep Kalifornijski i południowa część Gór Nadbrzeżnych znajdują się na pacyficznej płycie litosfery, a część Ameryki Centralnej oraz fragmenty archipelagu Antyli wchodzą w skład płyty karaibskiej. Głównymi jednostkami tektonicznymi są: 1) prekambryjska platforma północnoamerykańska (obejmuje środkową i północną część kontynentu, jest ona otoczona niemal ze wszystkich stron przez różnowiekowe struktury fałdowe); 2) kalenoidy i hercynidy Ameryki Północnej (obejmuje szereg pasm gór fałdowych ? Innuity, góry wschodniej Grenlandii oraz Apallachy ? na skraju platformy północnoamerykańskiej, który powstał w erze paleozoicznej); 3) młoda platforma paleozoiczna (obejmuje obszary leżące na południe od platformy prekambryjskiej ? obszary basenu Zatoki Meksykańskiej);
4) Kordyliery (zamykają od zachodu prekambryjską platformę krystaliczną oraz platformę paleozoiczną).
41.
Budowa geologiczna- Amer.pół. wraz z przybrzeżnymi wyspami i Grenlandią niemal w całości znajduje się w obrębie amerykańskiej płyty litosfery. Tylko pół kalifornijski i połud. Część Gór Nadbrzeżnych znajdują się na pacyficznej płycie litosfery. Głównymi jednostkami tektonicznymi A.Pół. są:
1. prekambryjska platforma północnoamerykańska
2. kaledonity i hercynidy A. Półn.- pasmo innuickie, góry wschodniej grenlandii oraz Apallachy
3. młoda platforma paleozoiczna
4. Koldyliery (Amwryki Północnej).
Poziome ukształtowanie powierzchni- linia brzegowa wynosi ok. 75,5 tyś km, współczynnik rozwinięcia- 4,85.Nwjwiększe zatoki to Meksykańska (1550000km2), Hudsona (520000), Alaska (380000). Największe wyspy-1.Grenlandia(2160000km2), 2.Ziemia Baffina(507452), 3.Wyspa Wiktorii(217290). Największe półwyspy to 1.Labrador(1430000km2), 2.Jukatan(150000), 3.Kalifornijski(144100).
Pionowe ukształtowanie powierzchni- średnia wysokość wynosi- 781m npm, najwyższym punktem jest McKinley (6194m npm), a najniżej Badwater w Dolinie Śmierci (-86m ppm).Wnętrz kontynentu jest równinne, z przewagą rozległych nizin i płaskowyżów. Od zachodu na całej długości ograniczają je Koldyriery,na północy równiny sięgają po pasmo Innuitów. Z kolei na wschodzie Apallachy (Mitchell 2037m).
42.
KLIMAT-Na cechy klimatu kontynentu wpływa położenie na półkuli północnej i jego duża rozciągłość południkowa. Na cyrkulacje atmosferyczną wpływają przede wszystkim stałe wyże: Hawajski, Azorski, Arktyczny, Grenlandzki, a także zmiennej intensywności ośrodki niskiego ciśnienia: Niż Aleucki, Islandzki.Sezonowym ośrodkiem barycznym jest Wyż Kanadyjski oraz termiczny Wyż Północnoamerykański. Istotny wpływ na klimat wywiera południkowy układ łańcuchów górskich, ograniczający wpływ oceanów do wąskiego pasa przybrzażnego, ułatwia południkową wymianę powietrza. Na klimat wybrzeży kontynentu wpływają prądy morskie: ciepłe (Aralski,Rownikowy, Zatokowy) oraz zimne (Kalifornijski, Labradorski)
Ameryka Połud. Rozciąga się przez wszystkie strefy klimatyczne, od okołobiegunowego poprzez polarny, podbiegunowy, umiarkowany chłodny, umiarkowany ciepły, morski, podzwrotnikowy, zwrotnikowy aż do strefy klimatów równikowych.
43.
ZLEWISKA-71% powierzchni kontynentu należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego, 22% do zlewiska Oceanu Spokojnego,7% są to obszary bezodpływowe występujące w Koldyrierach.
RZEKI- największe systemy rzeczne Ameryki rozwinęły się w środkowej części kontynentu na nizinach między Kolylierami a Apallachami. Missisipi- Missouri jest największy ma ok. 6 tyś km długości i dorzecze o powierzchni 3,2 mln km2.Podadto rzeka McKanzie ma ok. 4200 km długości (zasilanie przez topniejące lodowce, deszczowo-śnieżne), Jukon 3200km długości, Rzeka Św. Wawrzyńca 3700 km, Columbia 2000 km, Kolorado 2320 km, Rio Grande 3000 km.
JEZIORA- największe powierzchniowo 1.Górne (82,1tyś km), 2.Huron (59,8), 3.Michigan (57,9). Najgłębsze są: 1.Górne (406m), 2.Michigan (281m), 3.Ontario (244m).Te jeziora powyżej wymienione mają genezę tektoniczno- lodowcowe. Wielkie Jezioro Słone-jest jeziorem reliktowym. Największą kryptodepresją jest Wielkie Jezioro Niewolnicze (-458m).
LODOWCE- największą powierzchnie ok. 1,8 mln km2 zajmują lodowce Grenlandii. Czasza lodowa ma średnią grubość ok. 1500 m , a maksymalną do 3500 m. lodowce górskie występują głównie w górach Alaska, Wrangla, Chugach, Górach Św. Eliasza i Nadbrzeżnych. Największy z nich, Lodowiec Beringa (5,8 tyś km2, 203 km długości) znajduje się w Górach Św. Eliasza, piedmontowy Lodowiec Malaspina (4,5 tyśkm2, 113km długości) oraz Hubbard(3,4 tyśkm2, 122 km długości)
44.
GLEBY- zaznacza się strefowy układ głównych typów gleb, zwłaszcza w północnej części kontynentu. W Archipelagu Arktycznym występują głównie gleby inicjalne. Brunatne gleby arktyczne występują na półw. Alaska, Labrador i Melville.Za strefą tajgi związane są glejowo- zmarzlinowe i podbury (Nizina Hudsońska, McKenzie oraz płaskowyż Lauretyński i wyżyna Jukońska). Na Nizinach wewnętrznych rozwinęły się gleby płowe oraz brunatne gleby leśne. Bliżej Koldyrierów wytworzyły się brunatnoziemy i czaroniemy preriowe. Na Florydzie występują stare czerwone rędziny oraz gleby glejowe i torfowe. W Apallachach występują gleby brunatne kwaśne oraz gleby bielicowe. Koldyriery mają bardzo zróżnicowaną pokrywę glebową, północ- gleby bielicowe, tundrowe i rumowiska skalne, środek- gleby bielicowe,zbielicowane gleby brunatne, brunatne i płowe, południe- kamieniste gleby pustyń, kamienista gleby brunatnoziemne, w pobliżu wulkanów androsole. Na Jukatanie dominują rędziny.
45.
ROŚLINNOŚĆ- większość ameryki północnej wchodzi w skład państwa roślinnego wokółobiegunowego północnego. Tylko południowy kraniec półwyspu Floryda i Ameryka Środkowa należa do państwa neotropikalnego. Północna część kontynentu należy w większości do wokołobiegunowego obszaru florystycznego. Ukształtowała się ona w warunkach klimatów okołobiegunowych i chłodnych klimatów umiarkowanych, przeważnie kontynentalnych, a w pasie wybrzeży morskich. Części terenów wolnych od lodu zajmuje bezdrzewna tundra (porosty, zbiorowiska krzewinkowe, karłowate wierzby i brzozy).Na południe od tej strefy rozpościera się tajga, pas borealnych lasów iglastych (świerk, jodła, modrzew, sosna).Wschodnia część kontynentu, na południe od strefy tajgi należy do obszaru florystycznego atlantyckiego. Spotykamy tutaj: dęby, kasztanowce, orzeszniki amerykańskie, klony, buki, brzozy. W Apallachach dominują lasy iglaste głównie świerkowo-jodłowe.KU zachodowi, w miarę rosnącego kontynentalizmu klimatu, lasy stopniowo rzedną i są zastępowane przez prerie. Zachodnia część kontynentu należy do roślinnej prowincji pacyfiku. Występują tu : świerk sitajski, choina zachodnia, tuja, daglezja, sosna, jodła. Suche śródgórskiewyżyny i kotliny koldyrierów zajmują półpustynie i pustynie z trawami, piołunami, jukkami, krzewem kreozotowym i licznymi gatunkami kaktusów. Pozostała część kontynentu należy do państwa roślinnego neotropikalnego, występuja tu : lasy namorzynowe, dużo gatunków drzew i pnączy.
46.
ANDY- młode góry fałdowe, z dużym udziałem struktur zrębowych, zajmują zachodnią i północno-zachodnią część kontynentu. Andy ze względu na wewnętrzne zróżnicowanie, dzieli się na 3 człony: Andy Północne, Środkowe i Południowe. Utworzyły się na granicy kontynentalnej, południowoamerykańskiej płyty litosfery i oceanicznej płyty wschodniego pacyfiku. Składają się z szeregu równoległych antyklinario tworzących łańcuch górskie. Góry zbudowane są ze skał różnowiekowych, od prekambru do kenozoik. Ruchom tektonicznym towarzszyły ogromne intruzje granitoidów, głównie w środkowych i południowych Andach oraz ożywiony wulkanizm. Współczesna rzeźba gór wiąże się z ruchami tektonicznymi związanymi z aktywną strefą subdukcji na zachodzie kontynentu, które są powodem częstych trzęsień ziemi, ożywionego wulkanizmu, silnej erozji i potężnych ruchów masowych. Istotny wpływ na rzeźbę gór wywierają lodowce. Obecnie zlodowacenie jest jednak tylko słabym echem zlodowacenia plejstoceńskiego, które objeło całe Andy.
47.
NIZINA AMAZONKI- leży między Wyżyną Gujańską na północy a Wyżyną Brazylijską na południu. Zachodnia część niziny na obszarze przedgórskiego zapadliska Orinoko- La Plata. Na zachodzie sięga podnóży Andów, a na wschodzie kończy się deltą Amazonki uchodzącej do Oceanu Atlantyckiego. Powierzchnia niziny wynosi ok. 3,5 mln km2, obejmuje połowe dorzecza Amazonki. Panuje tu klimat równikowy wybitnie wilgotny, z całórocznymi opadami dochodzącymi do 2500 mm rocznie i przeważnie jednym okresem opadów mniej obfitych. Prawie cała powierzchnie niziny porasta wilgotny las równikowy ( selwa)
NIZINA ORINOKO- leży w północnej części kontynentu, na wschodzie graniczy z wybrzeżem Oceanu Atlantyckiego. Nizina ma charakter równny. Najwyżej wznosi się na południowym zachodie. Nizina pochylona jest ku rzece Orinoko, stanowiącej jej oś hydrologiczną i zgodnie z jej biegiem ku oceanowi. Rozcinają ją liczne rzeki spływające z Andów i dzielą równiny na płaskowyże wznoszące się do ok. 100 m powyżej den dolin. Nizina Orinoko leży w strefie klimatów podrównikowych, z wyraźną porą deszczową przypadającą na okres lata na półkuli północnej i porą suchą przypadającą zima.
48.
WYŻYNA GUJAŃSA- jest najwyżej wyniesioną częścią tarczy gujańskiej, a zarazem całej platformy południowoamerykańskiej. Leży między Niziną Orinoko a Niziną Amazonki. Od oceanu Atlantyckiego oddziela ją wąski pas Niziny Gujańskiej. Zachodnia część wyżyny jest wyższa niż część wschodnia i bardziej zwarta. W rzeźbie terenu zaznacza się kilka powierzchni zrównanych (300-350 m, 500-600 m, 800-900 m) porozcinanych głębokimi dolinami rzek. W brzeżnych partiach zachodniej części wyżyny występują pasma gór ostańcowych ( Sierra Guanay). We wschodniej części wysokości nie przekraczają 1300 m. Wyżyna Gujańska leży w strefie klimatów wybitnie wilgotnych. Jest to obszar źródliskowy wielu rzek np. Orinoko i wielu dopływów tej rzeki jak i Amazonki. Stoki Wyżyny Gujańskiej pokrywają wilgotne lasy równikowe, a powierzchnie szczytowe górskie sawanny.
WYŻYNA BRAZYLIJSKA- zajmuje wschodnią część kontynentu i południową, wyniesioną część prekambryjskiej platformy południowoamarykańskiej. Krystaliczna podłoże (gnejsy, łupki krystaliczne, granitoidy, kwarcyty) odsłania się w obrębie tarcz we wschodniej i zachodniej części wyżyny. Najwyżej wznosi się częśc wschodnia, przyatlantycka, osiągając niemal 3000 m wysokości. Jest to Płaskowyż Atlantycki. Charakterystyczne dla rzeźby tej części wyżyny są formy zrębowe. Najwyższy szczyt Wyżyny Brazylijskiej osiąga 2890 m (Bandeira).
49.
WYŻYNA PATAGOŃSKA- zajmuje południową część platformy paleozoicznej i pozandyjskiej Ameryki Południowej, nazywanej patagońską. Powierzchnia wyżyny jest pochylona od Andów ku wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego, gdzie urywa się wysokim progiem nad wąskim pasem kamienistej plaży. W obrębie wyżyny wyróżnia się 2 rozległe masywy: Masyw Północnopatagoński i Masyw Południowopatagoński. Masyw Północnopatagoński wznosi się między dolinami Negro na północy i Chubut na południu, kulminacją jej jest Sierra Nevada (1879 m). Masyw Południowopatagoński wznosi się między dolinami Deseado na północy i Chico na południu, z kulminacją Cojudo Blanco (1335 m).Wyżyna Patagońska leży w strefie klimatów umiarkowanych. Naturalna roślinność stanowi suchy step.
50 .
WYŻYNA AUSTRALIJSKA- obejmuje zachodnią część kontynentu, leżącą w przybliżeniu na zachód od południka 140E. Podstawowa strukturą geologiczna podłoża jest prekambryjska platforma ausrtalijska, zbudowana z silnie zmetamorfizowanych i składowanych gnejsów i łupków krystalicznych. Ukształtowanie powierzchni wyżyny jest wynikiem długo trwajjącej denudacji, która zatarła i złagodziła ostrość kontórów form i zmniejszyła deniwelacje w rzeźbiee, pozostawiając ostańcowe pasma gór i wyżyny noszące ślady zrównania oraz rozległe obniżenia wypełnione produktami denudacji. We wschodniej części Wyżyny, a zarazem w środku całego kontynentu, znajduje się rozległy obszar górski utworzony przez 2 równoleżnikowo zorientowane łańcuch górskie. Są to Góry Macdonnella (na północy) oraz Góry Musgrave (na południu), podzielone obniżeniem Rowu Amadeusza. Stanowią one wyniesienia platformy australijskiej. Wzdłuż zachodniego skraju wyżyny ciągnie się wąski pas Pobrzeża Oceanu Indyjskiego. Ma on charakter nadmorskiej równiny niskiej i piaszczystej, miejscami zabagnionej. Południowo- zachodni kraniec Wyżyny to Równina Swanland. Wznosi się na wysokości 300- 400m i opada stromym progiem silnie porozcinanym dolinami rzek ku wąskiemu pasowi pobrzeży. Południowo- wschodni kraniec platformy australijskiej zajmują fałdowo- zrębowe Góry Flindersa.
51. Specyficzność jednostki Niziny Środkowej Australii
Największa nizina to Nizina Środkowo-australijska, która położona jest na zachód od Wielkich Gór Wododziałowych. Ma ona krajobraz równinny, na jej terenie położona jest depresja Jeziora Eyre oraz kotlina Murray-Darling.
52. Jednostka Gór Wschodnioaustralijskich (wraz z Tasmanią) pod względem analizy procesów górotwórczych różnego wieku w Australii.
Ten łańcuch górski ciągnie się wzdłuż wschodnich wybrzeży Australii od Cieśniny Bassa na południu po półwysep Jork na północy na przestrzeni ponad 3500 km. Długość ok. 4000 km, szerokość od 150 do 800 km. Cechują się złożoną budową geologiczną. Zbudowane są głównie ze skał osadowych (wapienie, piaskowce, łupki, szarogłazy, zlepieńce) wieku paleozoicznego, sfałdowanych częściowo w orogenezie kaledońskiej, częściowo w hercyńskiej oraz z różnowiekowych (także kenozoicznych) skał wylewnych i intruzji granitowych. Łańcuch został ostatecznie wypiętrzony w orogenezie alpejskiej, tworząc szereg odrębnych bloków o zróżnicowanej wysokości. Wielkie Góry Wododziałowe składają się z szeregu części o charakterze górskim lub wyżynnym, do najważniejszych należą (od południa): Grampians, Alpy Australijskie, Góry Błękitne, New England, Atherton, Gregory. Geologicznym przedłużeniem łańcucha jest wyżynno-górska wyspa Tasmania. W krajobrazie Wielkich Gór Wododziałowych dominują zrównane płaskowyże o wysokości 1000-1500 m n.p.m., opadające stromo ku wschodowi, a łagodnie ku zachodowi, oddzielone od siebie obniżeniami tektonicznymi, zwanymi bramami. W części południowej (Alpy Australijskie) łańcuch wznosi się najwyżej (Góra Kościuszki, 2228 m n.p.m.).
Na Tasmanii i w Alpach Australijskich występują formy i osady polodowcowe, w środkowej części gór i na północy występuje krajobraz wulkaniczny (m.in. na wyżynie Atherton). Wielkie Góry Wododziałowe ciągną się przez kilka stref klimatycznych, od podzwrotnikowej na południu po równikową na północy, przy czym opadające ku oceanowi stoki wschodnie są znacznie bardziej wilgotne niż stoki zachodnie.
początek Górach tych mają początek liczne rzeki (m.in. Murray i Darling), zarówno spływające w kierunku oceanu, jak i zasilające w wodę suche obszary Nizin Wewnętrznych. W wyższych masywach zaznacza się piętrowość środowiska przyrodniczego. Bogata i różnorodna jest flora i fauna. Występują liczne surowce mineralne (m.in. ruda żelaza, węgiel kamienny, cyna).
Wschodni skłon gór i wąska nizina nadbrzeżna jest najgęściej zaludnioną i dobrze zagospodarowaną częścią Australii (rolnictwo, przemysł, turystyka). Znajdują się tu największe miasta kontynentu - Sydney, Melbourne, Brisbane, Newcastle, Rockhampton, Townsville. W południowej części Wielkich Gór Wododziałowych leży stolica Australii - Canberra.
53. Główne cechy jednostek Nowej Zelandii i Nowej Gwinei.
Nowa Zelandia - archipelag na Oceanie Spokojnym, ok. 1600 km na wschód od wybrzeży Australii. Obejmuje on dwie duże wyspy: Północną (114,6 tys. km?) i Południową (151,7 tys. km?) oraz szereg małych okolicznych wysepek (Stewart, Campbell, Kermadec, itd.). Archipelag ten wchodzi w całości w skład Nowej Zelandii.
Wyspy mają złożoną budowę geologiczną. Południowo-zachodnia część Wyspy Południowej buduje archaiczny fragment starego rozbitego lądu. To krystaliczny blok złożony z granitów i gabro. Do bloku przylegają fałdy młodego górotworu jurajskiego. Wewnętrzną strefę górotworu tworzą głównie gnejsy i łupki krystaliczne. Zewnętrzną natomiast skały osadowe, w różnym wieku, od kambru do jury.
Po sfałdowaniu górotworu, w czasach jury, Nowa Zelandia tworzyła rozległy ląd, połączony z Nową Gwineą i z Australią. Od kredy, ląd zaczął się rozpadać i zanurzać. Już pod koniec pliocenu, Nowa Zelandia utraciła połączenia ze stałym lądem północnym. Od tamtego czasu, Nowa Zelandia ciągle podlega ruchom górotwórczym, aż do dnia dzisiejszego. Doprowadziły one do sfałdowania utworów trzeciorzędowych. Ich skutkiem, są wytworzone zręby i rowy tektoniczne.
Obecnie na wyspach Nowej Zelandii czynnych jest kilka wulkanów. Są z nimi związane takie zjawiska jak: trzęsienia ziemi, gejzery, mofety czy gorące źródła.
W plejstocenie góry Nowej Zelandii zostały zlodowacone i pokryte lodowcami o charakterze dolinnym. Lodowce usypały moreny i stożki fluwioglacjalne. Na niziny wyniesione zostały drobne osady w postaci lessów. W górach powstały formy glacjalne i jeziora, a wybrzeże południowo-zachodnie przekształcone zostało w wybrzeże fiordowe.
Nowa Zelandia posiada liczne bogactwa naturalne. Na wyspach występują złoża węgla kamiennego, duże zasoby hydroenergetyczne i złoża miedzi, złota, rudy żelaza i manganu. Z osadów trzeciorzędowych wydobywana jest kopalna żywica kauri.
Rzeźba terenu
Rozwój geologiczny wysp warunkuje współczesną rzeźbę. Wnętrze wysp jest górzyste, najwyższe partie gór mają rzeźbę i wysokość typu alpejskiego. Najwyższą górą jest Góra Cooka (3746 m n.p.m.). Na Wyspie Południowej przeważają cechy rzeźby polodowcowej, na wyspie Północnej - cechy rzeźby wulkanicznej. Obszary górskie otoczone są wyżynami. Niziny zajmują jedynie wąski pas nadbrzeża. Na północno-zachodnim wybrzeżu Wyspy Południowej występują, wspomniane w budowie geologicznej, fiordy.
Papua N.Gwinea Największa i najludniejsza w regionie, ma również największe zasoby surowców naturalnych. Eksploatuje złoża ropy naftowej, gazu, złota i innych minerałów. Sytuacja polityczna niestabilna, głównie za sprawą działalności separatystów z wyspy Bougainville.
Główna wyspa kraju ma charakter górzysty. W środkowej części rozciągają się Góry Centralne z drugim najwyższym szczytem Oceanii Górą Wilhelma (4508 m n.p.m.), na zachodzie Góry Owena Stanleya (szczyt Victoria, 4073 m n.p.m.) przechodzące w Góry Mllera z licznymi wulkanami. Południowo-zachodnią część wyspy zajmuje rozległa, bagnista nizina z główną rzeką Fly (800 km długości). Najdłuższa rzeka kraju - Sepik - ma ponad 1000 km długości. Pozostałe wyspy są pochodzenia wulkanicznego lub koralowego
Na południu znajduje się zabagniona nizina, porośnięta bujnym lasem tropikalnym z licznymi endemicznymi gatunkami roślin. Z centralnych pasm górskich wypływają rzeki Fly, Sepik, Mamberamo. Z surowców mineralnych występuje tu ropa naftowa i złoto.
54. Ogólne cechy wysp Oceanii ? regionu fizyczno-geograficznego, jako wskaźnika różnego pochodzenia.
Powierzchnia Oceanii wynosi ok.8,5 mln km?. W zachodniej części Oceanii znajdują się wyspy kontynentalne, na pozostałych obszarach są to głównie wyspy wulkaniczne i koralowe. Występują tu czynne wulkany (Mount Ruapehu, Rotorua i inne), a także gejzery i gorące źródła. W niektórych archipelagach w sąsiedztwie rowów oceanicznych występują liczne trzęsienia ziemi. Większa część położona jest w strefie klimatów równikowych i zwrotnikowych. Nad Karolinami i południową Polinezją pojawiają się często cyklony tropikalne. Wyspy porastają bujne wiecznie zielone lasy, a wyspy koralowe gaje palmy kokosowej.
55. Charakterystyka kształtu, rozmiarów rozmiarów typów mórz Oceanu Spokojnego.
Spokojny Ocean, Pacyfik, Ocean Wielki, największy, najgłębszy i najstarszy obszar wodny na kuli ziemskiej, między: Azją, Ameryką Północną i Południową, Antarktydą i Australią. Powierzchnia 178,7 mln km2 (49,4% powierzchni wszystkich oceanów na Ziemi). W skład Oceanu Spokojnego wchodzą Morza: Beringa, Ochockie, Japońskie, Żółte, Wschodniochińskie, Południowochińskie, Moluckie, Banda, Timor, Arafura, Koralowe, Tasmana, Fidżi, Salomona, Nowogwinejskie, Flores, Sawu, Seram, Celebes, Sulu, Filipińskie, Bellingshausena, Amundsena, Rossa. Średnia głębokość 4028, maksymalna - 11 022 m. Największe głębie (rowy oceaniczne): Rowy - Mariański, Filipiński, Tonga, Kermadec, Kurylsko-Kamczacki, Bougainville?a.
Na północy Ocean Spokojny oddzielony jest od Morza Arktycznego, należącego do Oceanu Atlantyckiego, wąską i płytką Cieśniną Beringa, na południu granicę stanowi południk przechodzący przez przylądek Horn (6804? długości geograficznej zachodniej), z Oceanem Indyjskim istnieje umowna granica przebiegająca m.in. przez cieśninę Malakka, wzdłuż łuku wysp (Sumatra, Jawa, Bali, Sumbawa, Sawu, Roti, Timor, Nowa Gwinea) i dalej od Cieśniny Torresa i przylądka Jork w Australii do przylądka Portland na Tasmanii oraz od Przylądka Południowo-Wschodniego wzdłuż 147 długości geograficznej wschodniej do Antarktydy.
Wzdłuż wybrzeża Oceanu Spokojnego występują młode systemy górskie z licznymi czynnymi wulkanami i częstymi trzęsieniami ziemi (tzw. "pas ognia"). Linia brzegowa na wschodzie mało urozmaicona, na zachodzie wybrzeże typu fiordowego oraz brzegi koralowe z rafami. Na oceanie znajduje się ok. 10 tys. wysp o ogólnej powierzchni ok. 4 mln km2, m.in.: Sachalin, Wyspy Japońskie, Tajwan, Archipelag Malajski, Nowa Zelandia oraz wyspy Melanezji, Mikronezji i Polinezji. Liczne prądy morskie - ciepłe: Południoworównikowy, Równikowy Wsteczny, Północnorównikowy, Północnopacyficzny, Kuro Siwo, Alaski, Wschodnioaustralijski, oraz - zimne: Oja Siwo, Kalifornijski, Peruwiański, Dryft Wiatrów Zachodnich.
Średnia temperatura wód powierzchniowych w ciągu roku zmienia się od 26-28C na równiku do -0,5 do -1C na północy od 58 szerokości geograficznej północnej i na południu od 60-62 szerokości geograficznej południowej i jest uzależniona od występowania ciepłych i zimnych prądów morskich. Największe zasolenie wód występuje w rejonie zwrotników (35,5-36,5?) i obniża się ku wyższym szerokościom geograficznym w Morzu Ochockim (poniżej 30?) i u wybrzeży Antarktydy (30,5?).
56. Kztałt, rozmiar i typy mórz Oceanu Atlantyckiego.
Atlantycki Ocean, Atlantyk, drugi co do wielkości ocean na Ziemi (po Oceanie Spokojnym). Położony między kontynentami: Europą i Afryką, Azją, Ameryką Północną i Ameryką Południową oraz Antarktydą . Powierzchnia 106,443 mln km2 (30% pow. oceanu światowego). Objętość 346,8 mln km3 (26% wszechoceanu). Granice oceanu wyznaczają wybrzeża kontynentów oraz Cieśnina Beringa na północy, między Morzem Arktycznym a Oceanem Spokojnym, ponadto umowną granicę w południowej części stanowią południki przechodzące przez przylądki: Igielny w Afryce (granica z Oceanem Indyjskim) i Horn w Ameryce Południowej (z Oceanem Spokojnym).
Największa szerokość 13 500 km, pomiędzy Zatoką Meksykańską a wschodnim wybrzeżem Morza Czarnego, najmniejsza szerokość 2800 km - między przylądkiem Sao Roque (Brazylia) a zachodnim wybrzeżem Afryki. Średnia głębokość 3258 m. Największe głębokości w rowach oceanicznych: Puerto Rico (9219 m, Głębia Milwaukee), Sandwich Południowy (8428 m), Romanche (7758 m).
Do Oceanu Atlantyckiego zalicza się m.in. morza: Arktyczne, Śródziemne, Karaibskie, Baffina, Grenlandzkie, Norweskie, Północne, Bałtyckie, Sargassowe, Scotia, Weddella, Łazariewa oraz zatoki: Hudsona, Św. Wawrzyńca, Biskajską, Gwinejską. Zlewisko Oceanu Atlantyckiego obejmuje powierzchnię 67 mln km2 uchodzą do niego największe rzeki świata: Amazonka, Kongo, Nil, Mississipi, Niger. Linia brzegowa w północnej cześci bardzo urozmaicona z licznymi morzami śródziemnymi, zatokiami oraz przybrzeżnymi wyspami, m.in.: Archipelagiem Arktycznym, Wyspami Brytyjskimi, Islandią, Nową Fundlandią, Wielkimi Antylami i Małymi Antylami, Wyspami Kanaryjskimi, Wyspami Zielonego Przylądka, Azorami.
Ocean Atlantycki położony jest we wszystkich strefach klimatycznych. Średnia temperatura wód powierzchniowych w ciągu roku zmienia się od -1C w regionach podbiegunowych (minimum -1,9C w Antarktyce i -1,7C w Arktyce) do 28C na Morzu Karaibskim.
Nad chłodnymi prądami morskimi, m.in.: w pobliżu Nowej Fundlandii, u ujścia La Platy, u południowo-zachodnich wybrzeży Afryki utrzymują się długotrwałe, gęste mgły urudniające żegługę. Góry lodowe docierają do 31 szerokości geograficznej północnej i 20 szerokości geograficznej południowej.
Zasolenie wód Oceanu Atlantyckiego jest największe ze wszystkich oceanów, średnio 34,9?, w pobliżu zwrotników sięga 38? i obniża się do 32? w wyższych szerokościach geograficznych i u ujścia większych rzek.
Na Oceanie Atlantyckim notuje się największe pływy morskie, do 20 m w zatoce Fundy, zatoce San Jos i na Morzu Barentsa.
57. Główne cechy kształtu, rozmiarów typów mórz Oceanu Indyjskiego.
Ocean Indyjski, Indyk, najmniejszy i najmłodszy z oceanów na Ziemi, położony w większości na półkuli południowej, między Azją, Afryką, Australią i Antarktydą.
Umowna granica między Oceanem Atlantyckim biegnie od Przylądka Igielnego (20 długości geograficznej wschodniej) do Antarktydy, natomiast z Oceanem Spokojnym od cieśniny Malakka, wzdłuż południowych brzegów Archipelagu Malajskiego do wyspy Timor, przylądka Talbot w Australii, przez Cieśninę Bassa do przylądka Portland na Tasmanii i wzdłuż 147 długości geograficznej wschodniej do Antarktydy.
Powierzchnia bez wysp, a wraz z morzami pobocznymi i śródziemnymi wynosi 76,17 mln km2, co stanowi 1/5 (21,1%) wód oceanu światowego. Rozciągłość południkowa i równoleżnikowa dochodzi do 10 tys. km. Średnia głębokość 3711 m, maksymalna 7729 (Rów Jawajski). Linia brzegowa jest słabo rozwinięta.
W skład Oceanu Indyjskiego wchodzą morza i zatoki: Morze Czerwone, Morze Arabskie z Zatoką Adeńską, Perską, Omańską, Kombajską i Bengalską, Morze Andamańskie, morze Timor, Morze Arafura z zatoką Karpentaria, Wielka Zatoka Australijska, Kanał Mozambicki oraz płytkie zatoki Antarktydy, m.in.: Morze Riiser-Larsena, Morze Kosmonautów, Morze Mackenzie, Morze Davisa, Morze Mawsona, Morze d?Urville?a.
Zlewisko Oceanu Indyjskiego obejmuje powierzchnię 13 mln km2, w tym dorzecza wielkich rzek azjatyckich: Brahmaputry, Gangesu, Indusu. Ocean powstał w wyniku rozpadu lądu Gondwany podczas oddzielenia się od Afryki bloków Indii i Australii, trwającego od karbonu do kredy.
Na oceanie, wzdłuż wybrzeży kontynentów, położone są liczne wyspy, m.in.: Madagaskar, Cejlon, Tasmania, Sokotra oraz Wyspy Kergulena, Crozeta, Maskareny, Komory, Andamany, Nikobary, Lakkadiwy, Malediwy, Amiranty
Dno oceanu posiada złożoną i urozmaiconą rzeźbę, poprzecinane jest skomplikowanym systemem grzbietów. Ocean Indyjski jest bardzo ciepły, w północnej części temperatura wód powierzchniowych wynosi 27-28C (w zimie 23-25C), a w najcieplejszym miesiącu (maju) dochodzi 28-29C, na Morzu Czerwonym i w Zatoce Perskiej przekracza 32C, natomiast u wybrzeży Antarktydy obniża się do ok. 0C. Ocean Indyjski charakteryzuje się znacznym zasoleniem wód (średnie 33,5?), przy czym największe notuje się w Morzu Czerwonym (42-50?), w Zatoce Perskiej (40,5?) i w środkowej części Morza Arabskiego (36,5?).
Ocean Indyjski charakteryzuje się nietypowym układem prądów morskich, zależnym od monsunów. Do prądów stałych zalicza się: ciepły Prąd Południoworównikowy, Prąd Madagaskarski, Mozambicki oraz zimny Prąd Zachodnioaustralijski i Prąd Wiatrów Zachodnich
Pod względem rybołówstwa ocean jest słabo wykorzystany (5% połowów światowych). Poławia się m.in.: tuńczyki, śledzie, sardynellę, skorupiaki (langusty, krewetki, kalmary, kryle). Przez Ocean Indyjski przebiegają ważne drogi morskie łączące wszystkie kontynenty - na zachodzie: przez cieśninę Ormuz do Zatoki Perskiej, przez cieśninę Bab al-Mandab do Morza Czerwonego i na Ocean Atlantycki przez Przylądek Dobrej Nadziei, na wschodzie: przez cieśninę Malakka, przez Cieśninę Sundajską między Jawą i Sumatrą i przez morze Tirom
58. Charakterystyka obszarów szelfowych oceanów.
Szelf kontynentalny (półka kontynentalna) - część kontynentu zalana wodami płytkiego morza - morza szelfowego. Szelf stanowi podwodne przedłużenie kontynentów i wyznacza granicę ich powierzchni, jak również przybliżoną granicę wpływu morza na kontynent.Szelf sięga do głębokości około 200 m poniżej poziomu morza, gdzie gwałtownym załomem przechodzi w stok kontynentalny. Szerokość szelfu jest zmienna, od 15-20 km do nawet 1400 km.. obrzeżach niektórych kontynentów są one wąskie, np. na zachód od wybrzeża Ameryki Południowej, lub bardzo szerokie jak w przypadku mórz arktycznych. Szelfy zajmują 28 mln km2, co stanowi 7,7 % powierzchni dna wszystkich mórz i oceanów, a 5,5% całej powierzchni kuli ziemskiej. Nachylenie szelfów w zasadzie nie przekracza 0,10 osiągając sporadycznie do 10. Genetycznie szelf jest zanurzoną częścią bloku kontynentalnego,. Składają się nań także stożki osadów rzecznych deponowanych przy ujściach. Występują także przy niektórych wyspach, stanowiąc ślad ich dawnego zasięgu. Powierzchnia szelfu jest albo skalista (abrazyjna), albo zbudowana z osadów piaszczystych, mułowatych i ilastych pochodzenia terygenicznego, terygenicznego wielu przypadkach lodowego (jak np. na Morzu północnym i Bałtyku). Występują na niej nierówności powstałe w wyniku działalności lodowca, dawnych rzek (z czasów, gdy szelf w glacjałach był wynurzony), fal morskich, prądów i pływów
60. Charakterystyka grzbietów śród oceanicznych i rowów tektonicznych.
Grzbiety oceaniczne- wszystkie mają wiele cech wspólnych. Zbudowane są bazaltowych skał wulkanicznych stanowiących podłoże basenów oceanicznych, wszystkie są młode geologicznie aktywne sejsmicznie. Mają łącznie długość 60 000 km2. Szczyty miejscami wychodzą ponad powierzchnię morza, tworząc wyspy. Przebieg tych form odpowiada przebiegowi granic płyt litosfery i dolin ryftowych, które z reguły przecięte są poprzecznie lub skośnie przez uskoki. Grzbiety mają śródoceaniczne położenie na Oceanie Atlantyckim i Indyjskim, zaś Brzeźno-oceaniczne- na Pacyfiku. Konkretne rowy zostały scharakteryzowane w opisie ukształtowania oceanów. Rowy oceaniczne obniżenie dna oceanu, podłużne (do kilku tys. km), wąskie (kilkadziesiąt do ponad 100 km) i głębokie (poniżej 6000 m głębokości bezwzględnej, średnio 2000 m głębokości względnej), o stromych zboczach i płaskim dnie, występujące przeważnie na skraju płyty oceanicznej (płyta litosfery) w sąsiedztwie łańcuchów wysp wulkanicznych lub górzystych brzegów kontynentalnych. Zbocza od strony łuku wysp lub kontynentu są bardziej strome i odznaczają się silną sejsmicznością. Rowy oceaniczne stanowią największe głębie oceaniczne na Ziemi. Stwierdzono w ich strefie anomalia siły ciężkości i trzęsienia ziemi są dowodem, że rowy powstają na skutek działania sił tektonicznych, prawdopodobnie poziomego nacisku mas lądowych. Niektórzy badacze wiążą ich powstanie z konwekcyjnymi przesuwaniami się magmy pod skorupą ziemską. Oceanie Spokojnym, najgłębszy - Rów Mariański (11 022 m), ponadto rowy: Tonga (10 882 m), Kurylsko-Kamczacki (10 542 m), Filipiński (10 497, wg innych danych 11 524 m), Kermadec (10 047 m). Na Oceanie Atlantyckim najgłębszymi są rowy: Puerto Rico (9219 m), Południowy Sandwich (8428 m), a na Oceanie Indyjskim - Rów Jawajski (7729 m, wg innych danych głębszy jest Rów Amirancki - do 9074 m).
59. Budowa geologiczna, rzeźba i tektonika obszarów głębinowych oceanów.
Głębie oceaniczne-zajmują największe przestrzenie, bo 257 mln km2.Są to powierzchnie na głębokości 4 000 do 6 000 m.p.p.m. Stanowi to 71,2% powierzchni wód i 50,4 % powierzchni kuli ziemskiej. W ich obrębie występują zarówno formy wklęsłe (rynny, kaniony), jak i wypukłe w postaci podmorskich grzbietów, progów i stożków.
Grzbiety oceaniczne- wszystkie mają wiele cech wspólnych. Zbudowane są bazaltowych skał wulkanicznych stanowiących podłoże basenów oceanicznych, wszystkie są młode geologicznie aktywne sejsmicznie. Mają łącznie długość 60 000 km2. Szczyty miejscami wychodzą ponad powierzchnię morza, tworząc wyspy. Przebieg tych form odpowiada przebiegowi granic płyt litosfery i dolin ryftowych, które z reguły przecięte są poprzecznie lub skośnie przez uskoki. Grzbiety mają śródoceaniczne położenie na Oceanie Atlantyckim i Indyjskim, zaś Brzeźno-oceaniczne- na Pacyfiku. Konkretne rowy zostały scharakteryzowane w opisie ukształtowania oceanów. Obszary położone na głębokościach większych niż 6 000m
Zajmują powierzchnię około 10 mln. km2, co stanowi 2,8% powierzchni wód i 2,0% powierzchni Ziemi
Rowy oceaniczne obniżenie dna oceanu, podłużne (do kilku tys. km), wąskie (kilkadziesiąt do ponad 100 km) i głębokie (poniżej 6000 m głębokości bezwzględnej, średnio 2000 m głębokości względnej), o stromych zboczach i płaskim dnie, występujące przeważnie na skraju płyty oceanicznej (płyta litosfery) w sąsiedztwie łańcuchów wysp wulkanicznych lub górzystych brzegów kontynentalnych. Zbocza od strony łuku wysp lub kontynentu są bardziej strome i odznaczają się silną sejsmicznością. Rowy oceaniczne stanowią największe głębie oceaniczne na Ziemi. Stwierdzono w ich strefie anomalia siły ciężkości i trzęsienia ziemi są dowodem, że rowy powstają na skutek działania sił tektonicznych, prawdopodobnie poziomego nacisku mas lądowych. Niektórzy badacze wiążą ich powstanie z konwekcyjnymi przesuwaniami się magmy pod skorupą ziemską. Oceanie Spokojnym, najgłębszy - Rów Mariański (11 022 m), ponadto rowy: Tonga (10 882 m), Kurylsko-Kamczacki (10 542 m), Filipiński (10 497, wg innych danych 11 524 m), Kermadec (10 047 m). Na Oceanie Atlantyckim najgłębszymi są rowy: Puerto Rico (9219 m), Południowy Sandwich (8428 m), a na Oceanie Indyjskim - Rów Jawajski (7729 m, wg innych danych głębszy jest Rów Amirancki - do 9074 m). Centralną część Oceanu Spokojnego stanowi oceaniczna skorupa ziemska zbudowana ze skał magmowych o składzie zbliżonym do bazaltu, pokrytych gł. czerwonym iłem głębinowym, wapiennym mułem otwornicowym, promienicowym (radiolariowym) lub okrzemkowym; miąższość tych osadów wynosi średnio 300?400 m, a w rowach oceanicznych dochodzi do 2?3 km. Najstarsze z poznanych dotychczas osadów Oceanu Spokojnego są wieku górnojurajskiego; występują one w przybrzeżnych częściach oceanu. Bazaltowa skorupa oceaniczna jest odgraniczona od skorupy kontynent. tzw. linią andezytową; ciągnącą się wzdłuż rowów oceanicznych i łuków wysp okalających Ocean Spokojny; wzdłuż tej linii skorupa oceaniczna podsuwa się pod skorupę kontynent. ( Benioffa strefa), co wywołuje b. dużą aktywność sejsmiczną i intensywny wulkanizm.
Ocean Atlantycki powstał wskutek rozerwania prakontynentu Pangei i przemieszczania się płyt litosferycznych od ryftu pod wpływem rozrastania się (spreadingu) dna oceanicznego, tworzonego przez wydobywającą się ze szczeliny ryftowej lawę bazaltową; oddzielanie się Ameryki Pd. od Afryki rozpoczęło się w jurze, zaś Ameryki Pn. od Europy ? na przełomie jury i kredy; proces ten trwa do dziś Ocean Indyjski powstał w wyniku rozpadu lądu Gondwana i stopniowego odsuwania się od siebie jej fragmentów; rozpad ten rozpoczął się w jurze; dno oceanu pokrywają gł. osady kredowe i kenozoiczne. Ukształtowanie dna Oceanu Indyjskiego jest bardzo urozmaicone; przebieg grzbietów śródoceanicznych ma kształt odwróconej litery Y: Grzbiet Arabsko-Indyjski przebiega z Zat. Adeńskiej ku środkowej części oceanu, gdzie w strefie rozłamu na pd.-wsch. od wyspy Rodrigues (Maskareny) rozdziela się na Grzbiet Zachodnioindyjski biegnący na pd.-zach. ku O. Atlantyckiemu i Grzbiet Środkowoindyjski biegnący na pd.-wsch. w kierunku O. Spokojnego; pozostałe wzniesienia dna Oceanu Indyjskiego są wyższe od grzbietów śródoceanicznych i mają inną genezę; należą do nich m.in. grzbiety: Malediwski, Seszelski i Madagaskarski w zach. części oceanu oraz płaski Grzbiet Kergueleński w części pd.; najbardziej charakterystyczną formą dna Oceanu Indyjskiego jest wąski zrębowy Grzbiet Wschodnioindyjski (Grzbiet 90E) rozciągający się na długości ok. 4600 km od 10N do 34S, pokrywający się z południkiem 90E ? prawdopodobnie najdłuższa prawie idealnie prosta forma dna oceanu światowego; baseny oceaniczne Somalijski, Maskareński, Madagaskarski, Mozambicki i Agulhas są położone na zach. od grzbietów śródoceanicznych wzdłuż afryk. stoków kontynent., baseny Arabski, Środkowoindyjski, Zachodnioaustralijski (Kokosowy) i Południowoaustralijski ? na pn. i wsch
61. Geneza i ukształtowanie basenów oceanów jako części Oceanu Światowego.
OCEAN ATLANTYCKI jest najmłodszym z oceanów. W ciągu paleozoiku na miejscu obecnego oceanu rozciągał się wielki ląd, do którego należała Eurazja i Ameryka Północna. Ląd ten nazwany jest Laurazją. Pod koniec okresu kredowego ląd ten w północnej części zapadł się, a na teren zapadliska wkroczyło morze.
Na przełomie kredy i w trzeciorzędzie zanurzyły się południowe i ark-tyczne części oceanu. O zapadnięciu się oceanu świadczą ukrywające się struktury fałdowe na wybrzeżu, których przedłużenie znajduje się na dnie oceanu. Podmorskie przedłużenia mają struktury kaledońskie, jak to ma miejsce w przypadku Gór Skandynawskich, struktury hercyńskie, urywające się na Masywie Armorykańskim, i struktury alpejskie, urywające się na wybrzeżu w przypadku Pirenejów, Alp i Atlasu. W orogenezie kimeryjskiej powstał podmorski Grzbiet Łomonosowa, biegnący od Wysp Nowosyberyjskich przez Biegun Północny w kierunku Wyspy El-lesmere'a. W trzeciorzędzie został ukształtowany olbrzymi łańcuch górski, zwany Pasmem Sródatlantyckim, który posiada urozmaiconą rzeźbę podwodną. W strefie pasma podmorskiego dotychczas występują silne trzęsienia ziemi, zwłaszcza w obrębie Islandii, Wysp Kanaryjskich, Wysp Wniebowstąpienia i Wyspy Sw. Heleny. Do młodych mórz pobocznych należą Morze Czarne, Morze Północne, Bałtyckie i Karaibskie.
Dno Oceanu Atlantyckiego posiada charakterystyczne kształty. Środkiem oceanu ciągnie się wspomniane Pasmo Sródatlantyckie, znajdujące się 2-4 tyś. m pod powierzchnią wody. Północna część pasma, od Islandii po podwodną cieśninę Romanche na równiku, nazywana jest Grzbietem Północnoatlantyckim, część południowa, od cieśniny Romanche po Wyspę Bouveta, Grzbietem Południowoatlantyckim. Pasmo Sródatlantyckie odgranicza od siebie dwa systemy basenów oceanicznych, oddzielonych mniejszymi grzbietami podmorskimi. Do systemu basenów wschodnich należą baseny: Hiszpański, Zielonego Przylądka, Gwinejski, Angol-ski i Kapski. W skład systemu basenów zachodnich wchodzą baseny Argentyński, Brazylijski, Gujański, Północnoamerykański, Nowofundlandzki i Labradorski. Głębokość basenów przekracza 4000 m. Większą głębokość osiągają rowy oceaniczne. Na południu ciągnie się rów Sandwich Południowy, osiągający 8428 m głębokości, a na zachodzie rów Puerto Rico o głębokości 9219 m. Jest to największa głębokość Oceanu Atlantyckiego.
W sąsiedztwie kontynentów dno oceanu podnosi się i tworzy szereg płytkich mórz szelfowych. Średnia głębokość Oceanu Atlantyckiego wynosi 3332 m.
Dno oceanu w sąsiedztwie lądów i w obszarach arktycznych wysiane jest osadami lądowymi i hemipegicznymi, pochodzącymi z lądów. Osady te zajmują około 25% powierzchni dna oceanu. Średnio głębokie dno wyścielają osady zawierające znaczne ilości węglanu wapnia, należy do nich głównie muł globigerynowy i pteropodowy obszarów umiarkowanych i gorących. Głębiej dno wysłane jest czerwonym iłem głębinowym, w którym zawartość wapnia zmniejsza się i zanika. W południowej części oceanu, w zasięgu południowego prądu dryfowego dno pokryte jest mułem diato-mowym i radiolariowym. Bardzo rzadkie są na Oceanie Atlantyckim osady koralowe. Występują one jedynie (w sąsiedztwie Antyli i Bermudów. W pobliżu wysp wulkanicznych zalegają osady wulkaniczne.
W budowie geologicznej BASENU OCEANU SPOKOJNEGO wyróżnia się dwie różne części, strefę centralną i strefę brzeżną. Strefa centralna uważana jest za głęboko opuszczoną platformę zbudowaną z głębszej bazaltowej warstwy skorupy ziemskiej. Strefa ta wykazuje słabą aktywność sejsmiczną. Brak sialu na dnie basenu tłumaczy się oderwaniem Księżyca od Ziemi w najstarszych epokach geologicznych. Wyspy występujące w tej części są wynurzonymi wierzchołkami wulkanów bazaltowych i wapieniami rafowymi. Odmienny charakter posiada strefa brzeżna, aktywna sejsmicznie. Strefa ta uważana jest za młodą formę geosynklinalną, w któ-rej w mezozoiku i trzeciorzędzie odbywały się silne ruchy fałdowe. W podłożu tej strefy występuje zewnętrzna warstwa skorupy ziemskiej, zwana warstwą granitową. Na warstwie tej zalegają serie skal magmowych, osadowych i metamorficznych, sfałdowanych w łańcuchy lub tworzących rozległe obniżenia. Granica oddzielająca strefę brzeżną od strefy centralnej, nazywana jest linią andezytową. Na linii tej przejawiają się najsilniejsze trzęsienia ziemi i wybuchy wulkaniczne. Rozwój tych dwóch sfer wpłynął na zróżnicowanie rzeźby dna Oceanu Spokojnego.
Charakterystyczną cechą rzeźby dna Oceanu Spokojnego jest występowanie dużej ilości rowów oceanicznych. Do najgłębszych rowów należą: Mariański (11 022 m), Tonga (10 882 m), Bonin (10 554 m), Kurylsko-Kam-czacki (10 542 m), Filipiński (10 497 m), Japoński (10 375 m), Kermadec (10 047 m), Bougainville'a (9140 m), Atakamski (8050 m), Aleucki (7822 m). Rowy te występują na obrzeżeniu stoków kontynentalnych Azji, obu Ameryk i u podnóża grzbietów podwodnych. Drugą przeważającą formą rzeźby dna oceanu są baseny. Począwszy od północy rozmieszczone są baseny: Północnopacyficzny, Filipiński, Karoliński, Srodkowopacyficzny, Wschodniopacyficzny, Peruwiańsko-Chilijski, Południowopacyficzny i Bellingshausena. Baseny oceaniczne oddzielone są grzbietami podwodnymi, wzniesieniami i wyspami. Do większych wzniesień podwodnych należą Grzbiet Hawajski, Grzbiet Nowozelandzki, Wzniesienie Południowopacyficzne, Wzniesienie Wschodniopacyficzne.
Dno Oceanu Spokojnego wysłane jest osadami o zróżnicowanej miąższości. Największe obniżenia, o głębokości ponad 5000 m, pokrywa czerwony ił głębinowy, zawierający znaczne ilości dwutlenku manganu. W południowej części oceanu głębokie dno wysłane jest mułem otwornicowym (wapiennym) oraz mułem promienicowym (krzemianowym). W części północnej brak jest mułu otwornicowego. W rejonie równika ciągnie się wąski pas mułów radiolariowych, a w strefach podbiegunowych na dnie zalegają muły diatomitowe (okrzemkowe). Udział osadów lądowych na dnie oceanu jest niewielki ze względu na brak większych rzek uchodzących do Oceanu Spokojnego oraz występowanie rowów oceanicznych, zbierających transportowany materiał. Materiałem terrygenicznym wypełnione są jedynie płytkie morza przy brzegach Azji.
OCEAN INDYJSKI powstał w wyniku rozpadu lądu Gondwany podczas oddzielenia się od Afryki bloków Indii i Australii. Rozpad Gondwany rozpoczął się w okresie karbońskim i trwał po kredę. W początkowej fazie rozpadu powstał wąski pas morski, który rozdzielił bloki brazylijsko-afrykański i indyjsko-australijski. W górnej jurze nastąpiło dalsze rozszerzenie morza i rozpad bloku wschodniego na ląd madagaskarsko-indyj-ski i na Australię. Podczas okresu kredowego postępował dalszy rozpad Gondwany, oddzielił się Madagaskar od Indii, a zarysy oceanu uzyskały kształty zbliżone do obecnych, jednakże ostateczny kształt uzyskał on dopiero w trzeciorzędzie podczas orogenezy alpejskiej.
Na Oceanie Indyjskim wyróżnia się trzy jednostki: zachodnią, wschodnia i południową. Część zachodnia, która istnieje od młodszego paleozoiku, posiada urozmaiconą rzeźbę dna w związku z obecnością kordylier i grzbietów podwodnych, zbliżonych do kierunku południkowego. Są to resztki zatopionych alpejskich struktur fałdowych, ukształtowanych na starszych orogenach. Część wschodnia oceanu stanowi rozległą płaską nieckę o mało zróżnicowanej rzeźbie dna. Część południowa, genetycznie późniejsza, posiada złożoną i urozmaiconą rzeźbę dna. Część południową kształtowała orogeneza alpejska, której działalność nie została zakończona. Znaczna część dna Oceanu Indyjskiego pokryta jest mułem globigerynowym ze zmienną zawartością wapni;i. Na południu oceanu ciągnie się strefa mułu diatomitowego (okrzemkowego), który w porównaniu z pozostałymi obszarami oceanu zajmuje łączną powierzchnie (około 17%). W najgłębszych miejscach dna osadza się czerwony ił głębinowy. U wybrzeży Antarktydy oraz pozostałych kontynentów otaczających ocean zalegają muły niebieskie, szare, czerwone, glaukonitowe i wapienne. U wybrzeży Półwyspu Indyjskiego zalegają na dnie osady szelfowe (żwiry, piaski) oraz organizmy żyjące na szelfie (rafy koralowe).
61. Jednostka Europy Północnej. Główne cechy przyrodnicze jej części.
W skład Europy Północnej wchodzą: wyspy na Atlantyku, Półwysep Skandynawski, Półwysep Kolski i Masyw Fińsko-Karelski.
Wyspy na Morzu Arktycznym, nazywane też wyspami północnymi, to Islandia, Jan Mayen, Wyspy Owcze, Spitsbergen (Swalbard), Wyspa Niedźwiedzia i Ziemia Franciszka Józefa. Są to wyspy wulkaniczne położone na podwodnym progu Wyyille-Thomsona w północnej części Oceanu Atlantyckiego oraz wyspy pochodzenia tektonicznego. Islandia zbudowana. Jest ze skał wulkanicznych, głównie trzeciorzędowych oraz czwartorzędowych bazaltów. Na wyspie występują wulkany powstałe wzdłuż szczelin oraz wulkany tarczowe, jak również zachowane kratery o charakterze maarów. Spośród około 30 czynnych wulkanów największą wysokość osiąga wulkan Hekla (1491 m n.p.m.), zaś najbardziej znany jest wulkan Laki (818 m n.p.m.). Na Islandii do dzisiaj istnieje działalność wulkaniczna związana ze szczelinami i rozpadlinami, tzw. gja, które tworzą się w wyniku silnego rozciągania podłoża.
W miejscach wygasającej działalności wulkanicznej występują liczne gorące źródła z okresowo wytryskającą wodą, zwane .gejzerami, od których przyjęła się nazwa dla określenia tego zjawiska. Największym go rącym źródłem jest Stóri Geysir w południowo-zachodniej części wyspy.. W plejstocenie całą wyspę pokrywały lodowce. Obecnie zajmują one około 12000 km2, co stanowi 11,6% powierzchni wyspy. Największy jest lodowiec Yatnajókull (8400 km2), zaliczany do największych w Europie. Na klimat wyspy wpływają ciepły Prąd Zatokowy i zimny Prąd Grenlandzki płynący z północy. Wpływy te powodują różnice temperatur między północnymi i południowymi brzegami wyspy. W surowych na. ogół warunkach klimatycznych przeważa bezdrzewna tundra. Występujące tu lasy brzozowe zostały wyniszczone przez człowieka i gorące popioły wulkaniczne.
Na progu Wyyille-Thomsona leży wyspa Jan Mayen, zbudowana również ze skał wulkanicznych. Powierzchnia wyspy pokryta jest lodowcami. Na terenach wolnych od lodowców porasta roślinność tundry mszystej. Jan Mayen jest wyspą bezludną.
Kolejną grupę tworzą wyspy położone na szelfie Morza Barentsa.. Spitsbergen (Wyspy Syalbardu) stanowi fragment rozbitego lądu ze śladami prekambryjskich i paleozoicznych fałdowań. Rozbicie tektoniczne archipelagu nastąpiło w trzeciorzędzie. W tym też okresie wystąpiły silne wylewy law wulkanicznych pokrywające wyspy. Obecna rzeźba wysp ma charakter górzysty, wyższe partie są zlodowacone. Klimat mimo wpływu Prądu Zatokowego jest surowy. Średnia temperatura najzimniejszego miesiąca wynosi ?18C, najcieplejszego nie przekracza 3C. W miejscach wolnych od lodów tworzą się charakterystyczne poligonalne gleby tundrowe. Od połowy października do połowy lutego panuje tu noc polarna. W karbońskich i jurajskich skałach występują złoża węgla kamiennego. W osadach młodszych zalegają pokłady węgla brunatnego.
Półwysep Skandynawski jest największym spośród półwyspów Europy (825 tyś. km2), otaczają go morza: Północne, Norweskie, Barentsa i Bałtyckie. Na południu graniczy z Masywem Fińsko-Karel-skim, a od północnego wschodu z Półwyspem Kolskim. Za granicę lądową uważana jest linia między Zatoką Botnicką i Morzem Barentsa.
Główną oś Półwyspu Skandynawskiego tworzą Góry Skandynawskie, ciągnące się na długości 1500 km w zachodniej i północno-zachodniej części półwyspu. Ku wschodowi i południowemu wschodowi przechodzą one w wyżyny Lapońską i Norrlandzką. Góry budują struktury kale-dońskie, obejmujące takie skały, jak piaskowce algonckie, kambro-sylurskie kwarcyty, łupki i wapienie. Występują tu też gnejsy i skały intru-zywne. W obrębie struktur kaledońskich wyróżnia się silnie pofałdowany pas osiowy, osiągający na zachodzie najwyższe kulminacje, i pas nasu-nięć płaszczowinowych, zniszczonych przez erozję. Na wschód od strefy kałedońskiej zalegają utwory krystaliczne, głównie gnejsy i granity tarczy fennoskandzkiej. Wielkopromienne wypiętrzenie górnotrzeciorzędo-we objęło zarówno struktury kaledońskie, jak i starokrystaliczne skały fennoskandzkie. Wypiętrzone masywy mają charakter płaskowyżów wyniesionych do wysokości 1000 m, zwanych fjeldami. Nad płaskowyżami sporadycznie wznoszą się odosobnione twardziele ostańcpwe, zbudowane z najbardziej odpornych utworów. Ostańcem tego typu jest szczyt Galdhepiggen (2469 m n.p.m.), osiągający maksymalną wysokość na półwyspie.
Doniosłą rolę w rozwoju rzeźby Półwyspu Skandynawskiego odegrały linie tektoniczne, których wiele powstało lub odnowiło się w okresie mioceńskim. Odcinki wybrzeża oraz zarysy jezior, układ sieci rzecznej, linii wulkanicznych wylewów i zarysy wzniesień zrębowych w środkowej Szwecji układają się zgodnie z kierunkami głównych linii tektomieznych. Charkterystyczną cechą Gór Skandynawskich jest asymetryczny kształt. Stoki zachodnie są strome i urwiste, natomiast łagodne stoki wschodnie przechodzą terasowato w stronę Bałtyku.
Znaczny wpływ na rozwój rzeźby wywarło zlodowacenie plejstoceńskie. Na półwyspie znajdowało się centrum lodowcowe, z którego spływały lądolody na tereny swej inwazji. Przyczyniły się one do niszczenia podłoża i usunięcia mas zwietrzeliny skalnej. Na samym półwyspie przeważała działalność egzaracyjna, która doprowadziła do powstania typowych żłobów i karów lodowcowych w obrębie gór, a na terenach niżej położonych ? wygładów lodowcowych i zmutonizowanych powierzchni skalnych. Aktywne strumienie lodowe wytworzyły systemy szerokich dolin, na zachodzie dolin korytowych, przekształconych w fiordy lub górskie niecki jeziorne. Rozwojowi fiordów sprzyjały wcześniejsze szczeliny tektoniczne. Szczeliny te wypełniały lodowce spływające z gór przekształcając je w doliny korytowe. Wzdłuż zachodniego wybrzeża występuje kilka typów fiordów. W południowej części przeważają najdłuższe i najgłębsze fiordy z Sognefjardem na czele, którego długość wynosi 204 km, głębokość 1244 m. Fiordy rozcinają platformę atorazyjną, cłą-nącą się wzdłuż wybrzeża pasem o szerokości 40 - 60 km. Na platformie zaznaczają się rynny podmorskie stanowiące przedłużenie fiordów. Znaczna część platformy została wydźwignięta do wysokości 40 m n.p.m. Do niej nawiązują poziomy terasowe w głębi fiordów wznoszące się wyżej, co świadczy o nierównomiernym dźwiganiu lądu. W północnej części platformy abrazyjnej rozmieszczone są liczne wysepki, których największe skupisko tworzą Lo/oty i Wyspy Vesteralen.
Działalność akumulacyjna łądolodów na Półwyspie Skandynawskim jest słabo widoczna. Pokrywa akumulacyjna jest nieciągła z wyjątkiem obszarów objętych fazami recesyjnymi ostatniego zlodowacenia. W go-tiglacjale wolne od lodów były Skania oraz wyspy Olandia i Gotlandia. Gdy zasięg lądolodu zmniejszył się i sięgał po łinię Wielkich Jezior Szwedzkich (Wener, Wetter), topnieniu lądolodu towarzyszyła silna akumulacja moren czołowych, pagórków drumlinowych oraz ozów, kemów, i sandrów. Usypany ciąg moren czołowych uważany jest za ostatni etap w historii zlodowacenia plejstoceńskiego, fazę finiglacjalną.
Rozwój cyklu lodowcowego wywarł również wpływ na współczesną sieć hydrograficzną półwyspu. Przeważają tu doliny konsekwentne, świadczące o młodym stadium rozwoju. Obecny układ dolin wykazuje również związek z wcześniejszymi liniami tektonicznymi. Doliny ułożone są do siebie równolegle, rzeki są krótkie i mają małe dorzecza.
Do największych jezior należą Wener (pow. 5546 km2, głęb. 98 m) i Wetter (1899 km2, 119 m), położone w tektonicznym obniżeniu środkowoszwedzkim.
Klimat półwyspu jest pod wpływem oddziaływania mas powietrza znad Atlantyku, Prądu Zatokowego oraz mas powietrza napływających z obszarów arktycznych. Barierą klimatyczną, omijaną przez niże nasuwające się od Atlantyku, są Góry Skandynawskie, co przyczynia się do powstania kontrastów między typowo oceanicznym klimatem wybrzeża zachodniego i umiarkowanie kontynentalnym klimatem wewnętrznej i wschodniej części półwyspu. Zróżnicowanie klimatyczne wywołują również różnice wysokościowe. Na wybrzeżu zachodnim zimy są łagodniejsze, niżby to wynikało z szerokości geograficznej, lata natomiast chłodne. Średnie temperatury stycznia wynoszą 0C - - 4C w północnej części wybrzeża zachodniego i 0C - 4C w części południowej. W lipcu średnie temperatury na północy osiągają 10C, na południu 15C. Amplituda roczna na wybrzeżu wynosi 10C - 15C. W części środkowej i wschodniej półwyspu zimy są chłodne, lata ciepłe. Średnia temperatura stycznia na północy wynosi ?14C, na południu ?10C. W lipcu temperatury powietrza kształtują się od 10C do 17C.
Znacznie większe zróżnicowanie wykazuje roczny rozkład opadów atmosferycznych. Długość zalegania pokrywy śnieżnej wynosi od kilku tygodni na południu do 6 - 7 miesięcy na północy.
Pod wpływem warunków klimatycznych i stosunków wysokościowych pozostaje rozmieszczenie szaty roślinnej i pokrywy glebowej. W Górach Skandynawskich przeważa roślinność typu arktycznego i subarktyczne laski brzozowe. Powyżej 1000 - 1100 m n.p.m. na południu i 500 m n.p.m. na północy występuje roślinność złożona z porostów, mchów, karłowatej brzozy, wierzby i jałowca. Często spotykane są łąki i polany typu alpejskiego. Na niższych terenach dominują lasy iglaste typu tajgi północnej, pokrywające wschodnie skłony gór i częściowo skłony zachodnie do 60 szer. geogr. pn. Na południe od 60 równoleżnika lasy iglaste zastępują lasy mieszane z udziałem dębu szypułkowego, lipy, klonu, jesiona, a na samym południu buka, typowego dla lasów środkowoeuropejskich.
W południowej części półwyspu przebiega północna granica uprawy żyta i pszenicy.
Na złożonym pod względem geologicznym obszarze Półwyspu Skandynawskiego występują różnorodne bogactwa mineralne. Złoża rud żelaza eksploatuje się w rejonie Kiruny, Galłiyare na Wyżynie Lapońskiej oraz okolicy Yarangerfjordu, Ranfjordu, Trondheimsfjordu, Dannemora i Norbergu. Miedź wydobywana jest od 'XII w. w rejonie R0nos na dalekiej północy. Złoża srebra w Kongsbergu należały do bogatszych w świecie, ponadto występują one także w rejonie Sala, Boliden, Ravliden i Kriistinberg. W niewielkich ilościach występują również złoża złota, bizmutu, selenu, kobaltu, niklu, ołowiu i arsenu. Cynk i ołów wydobywany jest w rejonie Ranfjordu. W okolicy Falun i Trondheimsfjordu zalegają chalkopiryty, a w rejonie Bergen złoża nikelinu. Na terenie Skanii znajdują się jedyne na półwyspie złoża węgla kamiennego.
Półwysep Kolski stanowi rozległe niskie plateau o powierzchni około 100 tyś. km2. Średnia wysokość półwyspu wynosi około 300 m ri.p-m., najwyższe góry natomiast osiągają 1000 - 1200 m n.p.m. Półwysep jest częścią tarczy fennoskandzkiej zbudowanej tu z utworów prekambryjskich, głównie gnejsów, łupków krystalicznych oraz dio-rytów i nefelinowych sjenitów, będących produktem intruzji kaledoń-skich. Od strony Morza Barentsa i Zatoki Kandałaksza półwysep ograniczony jest liniami tektonicznymi. Podłużne i poprzeczne pęknięcia przecinają również wnętrze półwyspu. Najwyższe wzniesienia o charakterze gór zrębowych występują w zachodniej części, u jego nasady. Są to masywy Monczetundry oraz masywy lakoltowe Chibinów i Łuwjawrurtu, jak również masyw Łowozierskiej Tundry występujący po wschodniej stronie jeziora Imandra. Poszczególne masywy górskie oddzielone są od siebie zapadliskami tektonicznymi wypełnionymi na dnie jeziorami (Imandra, Umiboziero, Łowoziero). W górach spotyka się liczne formy lodowcowe oraz rumowiska skalne, powstałe w wyniku intensywnego wietrzenia mrozowego. Do pospolitych form polodowcowych należą kary, żłoby, mutony oraz moreny i głazy narzutowe.
Odrębny charakter posiada Półwysep Rybacki wysunięty w Morze Barentsa. Jest to człon systemu fałdowań kaledońskich, w budowie którego występują silnie pofałdowane struktury. Strukturom tym odpowiadają na powierzchni stare formy rzeźby.
Sieć rzeczna półwyspu dostosowana jest do budowy podłoża i rzeźby powierzchni. Rzeki wykorzystały istniejące szczeliny tektoniczne, żłobiąc doliny zgodne z ogólnym spadkiem terenu. Do większych rzek należą: Tuloma, Warona i Warzuga. Rzeka Ponoj posiada dolinę w kształcie głębokiego jaru, miejscami kanionu wyżłobionego wzdłuż wielkiej szczeliny tektonicznej.
Międzymorze Fińsko-Karelskie rozciąga się między Zatoką Ryską i Zatoką Botnicką na południowo-wschodnim skraju tarczy fennoskandzkiej.
Podobnie jak Półwysep Skandynawski masyw fińsko-karelski został wydźwignięty przez trzeciorzędowe, a następnie czwartorzędowe ruchy wielkopromienne o (stosunkowo małej amplitudzie, lecz znacznym zasięgu. Osiowym pasmem wypiętrzeń są Wzniesienia Karelskie (Maan Selka), osiągające 500 - 600 m wysokości. Ruchom tym towarzyszyły liczne pęknięcia i uskoki.
Podłoże masywu zbudowane jest z gnejsów, granitów i granito-gnej-sów oraz porfirów, łupków krystalicznych, fyllitów i kwarcytów. Do rzadziej występujących należą piaskowce, dolomity i marmury, W nielicznych miejscach skały starszego podłoża wyłaniają się na powierzchnię spod utworów czwartorzędowych, tworząc izolowane wzniesienia ostań-cowe pochodzenia tektonicznego, zbudowane z kwarcytów. Ostańce te noszą nazwę ?tunturi". Ruchy tektoniczne wytworzyły również liczne zapadliska, przemodelowane przez lodowce. Na dnie wielu zapadlisk występują jeziora. W rzeźbie powierzchni dominują rysy polodowcowe, zarówno typu erozyjnego, jak i akumulacyjnego.
Działalność egzaracyjna lodowców ograniczyła się do głównego masywu w części.
61. Jednostka Europy Wschodniej: charakterystyka Niżu Wschodnioeuropejskiego.
Obszar Europy Wschodniej charakteryzuje się znaczną rozciągłością terytorialną i stosunkowo małym zróżnicowaniem przestrzennym pod względem budowy geologicznej i rzeźby powierzchni. Ta część Europy obejmuje wschodnią część kontynentu od Morza Arktycznego na północy po Morze Czarne i Morze Kaspijskie na południu. Jest to obszar równy połowie całego kontynentu. Można wyróżnić następujące jednostki fi-zycznogeograficzne: Niż Wschodnioeuropejski, Półwysep Kanin, Półwysep Krymski, Ural i Nową Ziemię.
Niż Wschodnioeuropejski posiada około 2500 km długości i 2000 km szerokości. Średnia wysokość wynosi 170 m n.p.m.
Podłoże Niżu Wschodnioeuropejskiego stanowi prekambryjska tarcza krystaliczna, wyłaniająca się na powierzchnię w postaci tarczy fennoskandzkiej (bałtyckiej) i tarczy ukraińskiej. W środkowej części niżu podłoże krystaliczne pokrywają płytowo ułożone skały paleozoiczne i mezozoiczne, tworząc rozległą platformę wschodnioeuropejską. W obrębie platformy występuje szereg drugorzędnych jednostek geologicznych. Między tarczą fennoskandzką i tarczą ukraińską ciągnie się wał scytyjski (pomost poleski) zbudowany z utworów paleozoicznych, przykrytych bezpośrednio utworami czwartorzędowymi. Na wschód od wału rozciąga się basen moskiewski, ograniczony od północy płytą białomorska, a od południa zrębem woroneskim. Między płytą białomorska a pasmem Timanu znajduje się zapadlisko mezeńskie. Góry Timanu są starym orogenem kaledońskim zakreślającym łuk w miejscu dawnej geosynkliny dolno-paleozoicznej. Osiowa strefa gór zbudowana jest ze zmetamorfizowanych i silnie zaburzonych łupków, miejscami poprzerywanych intruzjami skał zasadowych i granitów. Na wschód od Timanu rozciąga się obniżenie Tundry Bolszeziemielskiej.
Po wschodniej stronie basenu moskiewskiego ciągnie się wgięcie sursko-wietłuskie oraz zapadlisko wschodnio-rosyjskie i zrąb ufijski. Ku południowi występują zapadliska: nadkaspijskie i czarnomorskie oraz sinekliza uljanowsko-saratowska. Pomiędzy zrębem woroneskim i tarczą ukraińską rozciąga się Pasmo Donieckie. Pasmo to znajduje się na terenie zapadliska donieckiego. Powstało ono w wyniku hercyńskich fałdowań utworów karbońskich. Karbon reprezentowany jest tu przez piaskowce i łupki ilaste leżące na przemian z produktywnymi pokładami karbonu. Zapadlisko wypełniają synklinalnie wgięte warstwy jury i kredy o znacznej miąższości.
Znaczna część niżu, opierając się ruchom pionowym, już od prekambru była lądem, obszary obniżające się zalewały morza. Zmiany te uwidacznia budowa geologiczna.
Znaczny wpływ na rzeźbę niżu wywarły wydarzenia czwartorzędowe. Po ochłodzeniu się klimatu z końcem trzeciorzędu znaczną część niżu pokryły lądolody. Przyjmuje się trzykrotne zlodowacenie północno-zachodniej części niżu- Najstarsze zlodowacenie, zwane ockim (krakowski w Polsce), sięgało do okolic Mozyrza, Reczycy, Lichwina i Moskwy. Jego ślady zostały zatarte przez kolejne zlodowacenie, zwane dnieprzań (odpowiednik środkowopolskiego), które sięgało po Płytę Czarnomorską, wkraczając szerokimi lobami w obniżenie Dniepru po ujście Worksli i obniżenie Donu po ujście Miedwiedicy. Następnie krawędź lądolodu biegła równolegle do Wołgi aż do ujścia Sury, po czym kierowała się w stronę doliny Czepcy po górną Kamę i Ural. Formy powierzchniowe tego zlodowacenia zostały w znacznym stopniu zniszczone przez procesy denudacyjne. Ostatnie zlodowacenie, zwane wałdajskim (odpowiednik bałtyckiego), pozostawiło wyraźne ślady w postaci moren czołowych, znaczących kolejne postoje stadialne. Zlodowacenie wałdajskie sięgało na południu po linię Mińska, Smoleńska, Moskwy, a następnie Iwanowa, górnej Wyczegdy i po Ural Północny. W ostatnim intarglacjale i na Niżu Wschcdnioeuropejskiej wystąpiły ruchy epejrogeniczne powodujące dalsze wydźwignięcia obszarów zrębowych i obniżenia zapadlisk. Na granicy obszarów o przeciwnych ruchach powstały pęknięcia i uskoki.
Charakterystyczne cechy rzeźby mają obszary rozległych płaskowyżów reprezentowanych przez Płytę Czarnomorską, Podole, Wyżynę Środkoworosyjską, Wyżynę Nadwołżańską z Górami Żygulewskimi i Wyżynę Bugulmijską, przylegającą do Uralu. Rzeźba powierzchni tych obszarów uwarunkowana jest tektoniką podłoża i budową litologiczną. Na powierzchni przeważają dojrzałe formy dawnych cyklów erozyjnych i formy młodej erozji jarowej- Swoiste cechy posiada Nizina Nadkaspijska, w znacznej części stanowiąca depresję. Jest to obszar płaski, stanowiący dno dawnego zalewu Morza Kaspijskiego, który urozmaicają kopulaste wzniesienia tektonicznego pochodzenia, suche, martwe doliny, utrwalone wały wydmowe i ruchome piaski.
Swoisty typ rzeźby tworzą stare grzbiety górskie Pasma Donieckiego i Timanu. Pasmo Donieckie jest speneplenizowaną wyżyną z niskimi grzbietami wypreparowanymi przez erozję. Podobny charakter rzeźby posiada Timan, gdzie w pasmach górskich zachowały się fragmenty utworów fluwioglacjalnych.
Obszar Niżu Wschodnioeuropejskiego leży w zasięgu zlewiska Oceanu Atlantyckiego. Dział wodny przebiega przez Wyżynę Nadwołżańską, Wyżynę środkoworosyjską, Wałdaj i dochodzi do Uralu. Większość rzek niżu wypływa z Grzędy Smoleńsko-Moskiewskiej i Wyżyny Srodkoworo-syjskiej, skąd kierują swoje wody ku północy i na południe. Niektóre rzeki w swym środkowym biegu zbliżają się znacznie do siebie stwarzając dogodne warunki do połączenia ich kanałami przez niewysokie działy wodne. Źródła większych rzek leżą na wysokości 170 - 260 m n.p.m., natomiast długość rzek osiąga 1500 - 3500 km, a więc średni spadek nie przekracza 12 cm na l km. Rzeki na niżu należą do najdłuższych w Europie.
Głównym źródłem zasilania rzek są wody z opadów atmosferycznych, spływające bezpośrednio do koryt lub z topniejącej pokrywy śnieżnej. W pokrywie śnieżnej zmagazynowane jest około 10 - 35% ogólnej sumy opadów atmosferycznych, stąd wiosenne roztopy powodują znaczne podniesienie się poziomu wody w rzekach, doprowadzając niejednokrotnie do wylewów powodziowych. Poziom wody na rzece Wołdze podnosi się w miesiącach wiosennych od 8 do 12 m.
Zasobność rzek niżu w wodę uzależniona jest od klimatu. Na ogół rzeki płynące ku północy są zasobniejsze od rzek płynących na południe, gdzie około 65% sumy rocznej opadów atmosferycznych wyparowuje, a tylko 35% odprowadzana jest przez rzeki.
Na Niżu Wschodnioeuropejskim jeziora zajmują około 2,2% powierzchni. Największe ich skupiska znajdują się na obszarze ostatniego zlodowacenia. Liczne jeziora słodkowodne i słone występują na Nizinie Nadkaspijskiej. Pochodzenie jezior uwarunkowane jest przeszłością geologiczną poszczególnych obszarów. Nad brzegami mórz występują jeziora reliktowe, jako szczątki dawnych zalewów morskich lub zatok odciętych mierzejami. Do takich należą jeziora limanowe na wybrzeżu czarnomorskim. Najliczniej reprezentowane są jeziora polodowcowe: rynnowe, morenowe, wytopiskowe. Niektóre jeziora, leżące na obszarach glacjalnych, mają starsze założenia tektoniczne. W dolinach rzecznych pospolite są starorzecza, a na terenach o podłożu wapiennym jeziora krasowe. Jeziora zasilane są wodami z opadów atmosferycznych i wodami gruntowymi.
Na dnie Jeziora Białego występują obfite źródła krasowe, zwane ?puczinami". Z wysokim poziomem wód gruntowych związane jest występowanie bagien i terenów podmokłych. Bagna zajmują około 6% powierzchni niżu.
Głębokość występowania wód gruntowych jest zróżnicowana i wzrasta ku południowi. Z północy na południe zwiększa się zawartość soli mineralnych w wodach gruntowych, najbardziej słone są wody obszarów nadkaspijskich.
Klimat Niżu wschodnioeuropejskiego kształtuje zespół czynników, wśród których ważną rolę odgrywa równinny charakter obszaru, umożliwiający swobodny napływ mas powietrza znad Atlantyku, mórz polarnych i lądu azjatyckiego, oraz znaczna rozciągłość równoleżnikowa, od 47 do 70 i szer. geogr. pn. Na obszar Niżu Wschodnioeuropejskiego napływają masy borealnego powietrza morskiego znad Atlantyku, powietrze arktyczne oraz masy borealnego powietrza kontynentalnego. W okresie lata nad ogrzaną, poludniowo-wschodnią częścią niżu tworzą się suche masy zwrotnikowego powietrza kontynentalnego, z którym związane są tzw. ?suohowieje" niszczące zasiewy. Niekiedy masy tego powietrza docierają daleko na północ, do brzegów Morza Białego i Morza Barentsa.
W wyniku oddziaływania różnych mas powietrza na terenie niżu zaznaczają się różnice klimatyczne między zachodnią i północno-zachodnią częścią wilgotną oraz umiarkowanie kontynentalną a suchą częścią wschodnią i wybitnie kontynentalną południowo-wschodnią.
Wpływ różnych czynników oddziałujących na klimat odzwierciedla rozkład temperatur powietrza, opadów atmosferycznych i przeważających kierunków wiatrów.
Rozkład temperatur stycznia uwidacznia wpływy oceaniczne i kontynentalne. W części północno-zachodniej izotermy stycznia mają przebieg zbliżony do południkowego, dopiero na południowym wschodzie zaznacza się odchylenie ku wschodowi. Najniższe średnie wartości stycznia {?22C) występują na północnym wschodzie, najwyższe (?2C) na południowym zachodzie. Rozkład izoterm lipca wykazuje większą zależność od nasłonecznienia, co wyraża się w niemal równoleżnikowym rozkładzie izoterm. Na północy wartość izoterm lipca wynosi 9C, a na południu 22C.
Charakterystyczny dla niżu jest przebieg izotermy lipca 20C, wyznaczającej w przybliżeniu granicę między umiarkowanie wilgotną częścią niżu i częścią suchą z upalnym latem. Granica ta pokrywa się z granicą lasów i roślinności stepowej.
Najniższe absolutne temperatury na niżu wynoszą na południu ? 30C, na północnym wschodzie ~ 55C. Maksymalną temperaturę zanotowano na południowym wschodzie ( 40C). Okres bez mrozów trwa na południu około 80 dni, na północy około 20 dni. Długość zalegania pokrywy śnieżnej wynosi na południu 40 dni, na północy 200 dni, a na półocnym wschodzie około 240 dni.
Największe średnie, roczne opady atmosferyczne występują na zachodzie, gdzie osiągają 650 mm, najniższe na południowym wschodzie ? około 200 - 250 mm.
Na Niżu Wschodnioeuropejskim z zasięgiem stref klimatycznych pokrywają się zasięgi stref roślinnych i glebowych. Na skrajnej północy występuje strefa klimatu subpolarnego pokrywająca się z zasięgiem tundry. Klimat ten charakteryzują niskie temperatury, mała ilość opadów i przewaga wiatrów północnych. Średnia temperatura roku nie przekracza 0C, opady atmosferyczne wynoszą w ciągu roku 250 mm. Na podłożu wiecznej zmarzliny tworzą się gleby torfiasto-bagienne, porośnięte ubogą roślinnością mszysto-krzewinkową. Ku południowi pojawia się uboga roślinność leśna.
Bardziej na południu ciągnie się strefa klimatu umiarkowanego, chłodnego, kontynentalnego z surową zimą i ciepłym latem (temp. 10C - 20C). Roczna suma opadów atmosferycznych wynosi 400 - 600 mm. Jest to strefa tajgi z glebami bielicowymi. Na południe od tajgi ciągnie się strefa lasów mieszanych i panuje klimat umiarkowanie ciepły, kontynentalny. Zimy są tu krótsze, lata cieplejsze, a opady atmosferyczne łagodzą cechy kontynentalizmu. W strefie tej przeważają gleby bielicowe. Lasy składają się z gatunków iglastych z domieszką liściastych, głównie lipy, dębu, wiązu i grabu. Obszarem przejściowym od lasów do stepów jest strefa leśno-stepowa, gdzie temperatura lipca wynosi około 20 C, opady atmosferyczne nie przekraczają 450 mm rocznie. Pierwotna roślinność została tu wyniszczona, zachowała się jedynie w obniżeniach terenu i dolinach rzecznych.
Bardziej na południe występuje klimat umiarkowany, ciepły, suchy, z długim, gorącym latem. Średnia suma opadów rocznych wynosi tu 250 - 400 mm. Typowe dla tej strefy są czarnoziemy zasobne w próchnicę. Występuje tu roślinność stepowa. W północnej części panuje roślinność zielna tworząca zwartą darń, w części środkowej barwne stepy ostoicowe, a na południu 'kępy traw zbliżone do stepów półpuśtynnych. Przejściową w kierunku pustyń jest strefa ipółpustyń, gdzie temperatury lata dochodzą do 27C, a opady atmosferyczne wynoszą zaledwie 160-- 250 mm rocznie. Zimy są dość ostre. Pokrywę glebową tworzą jasne gleby kasztanowe, gleby szare i sołonczaki. Roślinność jest uboga, głównie halofilna, reprezentowana przez piołuny, ostnice i kostrzewy. Nad wybrzeżem Morza Kaspijskiego występuje odmiana klimatu umiarkowanego ciepłego, suchego, wybitnie kontynentalnego, a także odmiana pustynna.
Na niżu znajdują się trzy duże zagłębia węgla kamiennego, tj. zagłębie donieckie, peczorskie i wołyńskie. Pod Moskwą i na Białorusi zalegają bogate złoża węgla brunatnego. Z pozostałych bogactw duże znaczenie mają złoża soli kamiennej (rejon Odessy), manganu (rejon Nikopola) i fosforytów (nad Dniestrem). W okolicy Tychwina (koło Leningradu) występują złoża boksytów i łupków bitumicznych. Dużą rolę w bilansie opa-łowo-energetycznym spełniają pokłady torfu, rozmieszczone w różnych częściach niżu.
61. Europa Wschodnia: ogólna przyrodnicza charakterystyka półwyspów Kanin i Krymskiego oraz pasma Uralu.
PÓŁWYSEP KANIN posiada około 10,5 tyś. km2 powierzchni. Otoczony jest od zachodu Morzem Białym od wschodu Zatoką Czoską, stanowiącą część Morza Barentsa. W podłożu półwyspu wyróżnia się dwa rodzaje struktur geologicznych. Południowa część jest przedłużeniem Niecki Moskiewskiej będącej obniżeniem w obrębie platformy prekam-bryjskiej, natomiast część północna jest przedłużeniem Timanu, wchodzącego w strefę fałdowań kaledońskich. W obrębie struktur kaledońskich na północy wznosi się zrębowy grzbiet Kanin Kamień osiągający 242 m n.p.m. Zbudowany jest on głównie z łupków krystalicznych. W części południowej utwory starszego podłoża zostały przykryte osadami czwartorzędowymi, głównie plejstoceńskimi. Półwysep jest obszarem nizinnym z rzeźbą polodoweową. Na powierzchni występują liczne jeziora polo-dowcowe. W warunkach surowego klimatu polarnego rozwinęły się tu gleby tundrowe. Porasta je roślinność tundrowa, rozwijająca się w okresie krótkiego lata. Na półwyspie rozwinięta jest hodowla reniferów.
PASMO URALU, stanowiące wschodnią granicę Europy, ciągnie się na długości około 2000 km, od Morza Karskiego na północy w kierunku Jeziora Aralskiego na południu. Jego przedłużenie południowe zalicza się już do wzniesień środkowoazjatyckich. Są to Mugodżary. Średnia wysokość Uralu wynosi 500 m n.p.m. Najwyższym wzniesieniem jest szczyt Narodnaja (1894 m n.p.m.).
Góry Ural powstały na dnie podłużnej geosynkliny paleozoicznej rozciągającej się wzdłuż wschodnich obrzeżeń prekambryjskiej tarczy krystalicznej. Pierwsze ruchy górotwórcze odbyły się już w prekambrze. W sylurze i dewonie na dnie geosynkliny wystąpiły wylewy magmy. Zasadniczą jednak rolę w rozwoju gór odegrała orogeneza hercyńska, której początek w tej części Europy przypadł na okres środkowego karbonu. Główna faza górotwórcza wystąpiła natomiast pod koniec okresu karbońskiego i na początku permu, a zakończenie fałdowań hercyńskich pod koniec permu. Ruchom górotwórczym towarzyszyły ruchy pionowe oraz wielkie pęknięcia i intruzje magmy. Górotwór Uralu zbudowany jest z potężnych serii skał zmetamorfizowanych, łupków krystalicznych, kwarcytów prekambryjskich oraz paleozoicznych łupków ilastych, fyllitów, kwarcytów, piaskowców, wapieni i dolomitów. Ze skałami krystalicznymi trzonu gór oraz paleozoicznymi skałami wylewnymi związane są liczne bogactwa mineralne.
Po wypiętrzeniu gór rozpoczął się okres ich peneplenizacji, który w ciągu permu a następnie mezozoiku doprowadził niemal do całkowitego zrównania górotworu hercyńskiego. Powstała wtedy gruba warstwa zwietrzliny skalnej, w której zalegają potężne złoża rud żelaza i metali kolorowych.
W górnej kredzie i trzeciorzędzie stara peneplena podlegała częściowym zalewom morskim. Osady morskie pokryły peneplenę chroniąc ją przed dalszym niszczeniem. Późniejsze wydźwignięcia przyczyniły się do odmłodzenia rzeźby i odsłonięcia penepleny. Wydźwignięcie, które wypiętrzyło góry do obecnych rozmiarów wystąpiło w trzeciorzędzie i na początku czwartorzędu. Nasilenie ruchów pionowych było nierównomierne, silniej zaznaczone w części północnej i południowej, natomiast* słabiej w części środkowej, gdzie zachowały się powierzchnie penepleny mezozoicznej i trzeciorzędowej. W czasie ruchów pionowych została zakłócona dawna struktura fałdowa gór. Uległa ona rozbiciu licznymi dyslokacjami, wytworzyły się szczeliny i nasunięcia oraz uskoki pionowe i poziome, powodujące bryłowość gór.
Charakterystyczna dla Uralu jest podłużna strefowość budowy gór. Wyróżnia się tu kilka południkowych pasów różniących się odrębną tektoniką i składem litologicznym.
Współczesna rzeźba gór jest wynikłem młodych epejrogenicznych i zrębowych ruchów trzeciorzędowych. W dalszym rozwoju rzeźby ważną rolę odegrało wcinanie się rzek w wypiętrzone podłoże. Starsze i silniejsze rzeki nadążały z pogłębianiem swych dolin w miarę dźwigania się górotworu, stąd zachowały one dawny kierunek, niezgodny z założeniami młodszej rzeźby. W ten sposób powstały doliny epigenetyczne i wcięte meandry występujące w środkowej i południowej części Uralu. Młodsze rzeki dostosowują się do współczesnych rysów rzeźby. Wykorzystują one podłużne szczeliny i zapadliska oraz południkową strefowość budowy geologicznej.
Do rozwoju rzeźby Uralu przyczyniła się w znacznym stopniu działalność lodowcowa, która objęła bezpośrednio północną część gór. Występowały tu lodowce cyrkowe typu alpejskiego, które pozostawiły formy erozyjne i akumulacyjne. W południowej części gór torak jest śladów lodowców, natomiast występują licznie formy silnego wietrzenia mrozowego w postaci rumowisk skalnych (?kamiennych mórz"), zalegających na stokach i wierzchołkach gór. Do charakterystycznych form powstałych w wyniku wietrzenia peryglacjalnego należą liczne ostańce zachowujące niejednokrotnie fantastyczne kształty. Ich powstanie związane jest również z wcześniejszymi pęknięciami tektonicznymi.
Na terenie Uralu wyróżnia się szereg jednostek geomorfologicznych, różniących się między sobą rodzajem rzeźby. Zasięg tych jednostek pokrywa się w ogólnych zarysach z podziałem na Ural Północny, Środkowy i Południowy.
Klimat Uralu jest chłodny. W górach panuje przeważnie klimat umiarkowany, z wyjątkiem krańców północnych, gdzie występuje klimat -subpolarny. Średnie temperatury stycznia wynoszą od ~ 20C do ? 15C, lipca ? 12C do 20C. Roczna suma opadów atmosferycznych na stokach wschodnich dochodzi do 500 - 600 mrn, na stokach zachodnich, narażonych na wpływy wiatrów zachodnich 600 - 800 mm, a w Uralu Północnym do 1000 mm. Maksimum opadów przypada na porę letnią. Pokrywa śnieżna zalega od 5 miesięcy na południu do 8 miesięcy na północy.
W Uralu Północnym rośnie roślinność tundrowa. Około 25 km2 powierzchni zajmują lodowce. W środkowej części gór przeważa roślinność tajgi jodłowo-świerkowej, która wysuwa się nieco dalej "na południe w najwyższych wzniesieniach. W Uralu Południowym przeważają lasy mieszane, jedynie na stokach zachodnich dominują lasy liściaste z udziałem lipy, wiązu, dębu i klonu. Na skrajnym południu w obręb gór wkracza strefa stepów łąkowych i kwiecistych.
Ural jest wielkim skupiskiem bogactw mineralnych. Największe bogactwo stanowią rudy żelaza występujące w mniejszych lub większych gniazdach środkowej i południowej części gór. Większe ośrodki wydobycia rud żelaza znajdują się w rejonie Kuszwy i Tagiłu, Góry Błagodat, Wysoka ja i w okolicach Ałapajewska. W Uralu Południowym rudy żelaza znajdują się w rejonie Chalitowa, Baszkirii, Bakału koło Czelabińska i Góry Magmitnaja. W sąsiedztwie rud żelaza zalegają złoża chromu, manganu i niklu. Znaczne zasoby miedzi występują w rejonie Swierd-łowska, Czelabińska i Miednogórska. Ponadto Ural jest zasobny w cynk, ołów, srebro, platynę i złoto. Z surowców chemicznych znane są sole potasowe, sól kamienna i fosforyty. Boksyty wydobywa się w okolicach Swierdłowska i Niżnego Tagiłu. W znacznych ilościach występują również kamienie szlachetne, m. in. topazy, beryle, akwamaryny. Powszechnym bogactwem są Skały budowlane. Niewielkie złoża węgla ikamien-nego znajdują się w rejonie Czelabińska, Jegorszyna i Kizeła. Złoża kize-łowskie zawierają węgiel koksujący.
W skałach dewońskich, karbońskich i permskich przedgórza Uralu zalegają złoża ropy naftowej. Największe zasoby ropy naftowej znajdują się w rejonie Permu, Krasnokamska i Iszymbaju. Liczne są również źródła mineralne.
Nowa Ziemia jest archipelagiem wysp na Morzu Arktycznym, położonym między Morzem Barentsa i Morzem Karskim. Od wyspy Waj-gacz na południu oddziela go cieśnina Karskie Wrota. Łączna powierzchnia wysp archipelagu wynosi 82,6 tyś. km2. Wśród wysp największe są Wyspa Północna i Wyspa Południowa, oddzielone od siebie cieśniną Matoczkin Szar.
Wyspy zbudowane są przeważnie z paleozoicznych skał osadowych i wulkanicznych. Na powierzchni występują utwory zróżnicowane. W południowej części Wyspy Południowej zalegają utwory aluwialne, część północną budują struktury hercyńskie. Wyspa Północna należy do strefy fałdowań kaledońskich. Północna część archipelagu jest górzysta, wysokość gór dochodzi do 1590 m n.p.m. Archipelag położony jest w strefie klimatu polarnego. Średnia temperatura stycznia wynosi od ? 22C na północy do ? 16C na południu. W lipcu, na północy, średnie temperatury osiągają 2C, na południu 6C. Niskie wartości temperatur wynikają z położenia wysp na północ od 70 szer. geogr. pn. Znaczną ich część pokrywają lodowce. Rozległa czasza lodowa zalega na Wyspie Północnej osiągając do 700 m grubości. Na archipelagu tworzy się strefa firnowa zalegająca w części północnej na wysokości 300 m, w południowej zaś na 600 m n.p.m. W części zachodniej znajduje eię 25 lodowców szybko poruszających się i schodzących do morza, na wybrzeżu wschodnim zlodzenie jest mniejsze i mniejsze tajanie. Wynika to z warunków klimatycznych. Średnie opady na wyspach wynoszą 150-250 mm, w części zachodniej i środkowej dochodzą natomiast do 600 mm. Na Wyspie Południowej przeważają lodowce wyżynne i lodowce dolinowe. W ostatnich dwudziestu pięciu latach powierzchnia lodowców na Nowej Ziemi zmniejszyła się o 430 km2. Grubość lodów zmniejsza się średnio o 16 cm w ciągu roku. Przez cały rok na wyspach panuje duże zachmurzenie i wieją silne, chłodne wiatry.
Obszary nie pokryte lodem porasta roślinność tundrowa głównie mszysta i porostowa, żyją tu lemingi, lisy polarne, białe niedźwiedzie i foki.
PÓŁWYSEP KRYMSKI leży nad Morzem Czarnym. Z lądem łączy go Przesmyk Perekopski o szerokości około 8 km. Półwysep składa się z trzech części: równiny północnej, Półwyspu Kerczyńskiego i Gór Krymskich.
Pasmo Gór Krymskich ciągnie się wzdłuż brzegu morskiego na długości 150 km, od Sewastopola do Teodozji. Jest ono częścią większego górotworu, który zanurzył się w głąb Morza Czarnego. Góry Krymskie dzielą się na Góry Południowe lub Główne (niekiedy nazywane Jajła), Pasmo Srod-.kowe lub Wewnętrzne i Pasmo Północne lub Zewnętrzne. Pasmo Główne leży nad samym morzem tworząc liczne urwiska. W jego rzeźbie dominują masywy stołowe, zwane ?jajłami" (jajła ? pastwisko, z jęz. tatarskiego) oraz krótkie grzbiety górskie. Do większych masywów stołowych na zachodzie należą Aj-Petri, Jajła Jałtajska, Jajła Nikicka i Babugan Jajła, w cząści środkowej Czatyr-Dag i in. Na wschodzie ciągną się oddzielne grzbiety górskie osiągające wysokość 600 - 800 m n.p.m. Najwyższym wzniesieniem w Górach Krymskich jest Roman Kosz (1545 m n.p-m.). Zachodnie masywy zbudowane są z twardych, pofałdowanych wapieni górnojurajskich. W części wschodniej przeważają naprzemianległe serie wapieni, zlepieńców, piaskowców i łupków górnojurajskich. Osady te były silnie fałdowane w jurze, w czasie orogenezy kimeryjskiej. Mezozoiczny górotwór został speneplenizowany. Fragmenty tej penepłeny zachowały się w masywach stołowych. Ruchy ostatniej orogenezy złuskowały skały odrywające się od plastycznych łupków ilastych. Na wybrzeżu, na granicy z morzem, znajdują się wychodnie skał wulkanicznych w postaci typowych lakkolitów, jak Aju-Dag i in.
Na północ od Pasma Głównego rozciąga się Pasmo Wewnętrzne, a dalej Pasmo Zewnętrzne zbudowane z margli, iłów, piaskowców i wapieni kredowych i trzeciorzędowych. Utwory te zostały wyniesione i pochylone ku północy. Obecnie, po odpreparowaniu przez czynniki zewnętrzne, tworzą formy typu kuestowego, opadające stromo ku południowi. W wyniku wietrzenia chemicznego nastąpił rozwój zjawisk krasowych. Największe zgrupowanie form krasowych występuje w masywach Czatyr--Dag i Karabi Jajła. Rozwój współczesnych dolin rzecznych zapoczątkowany został pod koniec trzeciorzędu. Poszczególne etapy wcinania się rzek znaczą poziomy terasowe.
Na północ od Gór Krymskich rozciąga się równinna część półwyspu, zalegająca na północnym skrzydle wyniesienia górskiego, które obniżając się ku północy tworzy wgięcie między Górami Krymskimi i wałem Półwyspu Tarchankuckiego. Wał wznosi się do wysokości 176 m n.p.m. Z wału wyłaniają się na powierzchnię wapienie pontyjskie i sarmackie. Ku północy przechodzi on w kolejne wgięcie perekopskie, tu rozciąga się Zatoka Karkinicka i jeziora Siwasz. Obniżenie wypełnione jest iłami plio-ceńskimi i czwartorzędowymi, zanurzającymi się pod poziom morza.
Wschodnią część półwyspu stanowi Półwysep Kerczyński, zbudowany z oligoceńskich łupków ilastych, wapieni, margli, iłów sarmackich oraz twardych wapieni rafowych. Zróżnicowany skład litologiczny powierzchni uwarunkował rozwój falistej rzeźby, urozmaiconej wychodniami wapieni isarmackich. Wydobywające się z głębi ziemi gazy tworzą błotne wulkany. Na wybrzeżu występują słone jeziora, odcięte od morza mierzejami.
65.Jednostka Europy Zachodniej. Ogólna charakterystyka Wysp Brytyjskich oraz kotlin i wyżyn francuskich.
Europa Zachodnia stanowi bardzo zróżnicowaną pod względem fizycz-nogeograficznym część kontynentu, w skład której wchodzą Wyspy Brytyjskie, wyżyny i kotliny francuskie, Niż Środkowoeuropejski, Srednio-górze Niemieckie, Maisyw Czeski, Wyżyna Małopolska i kraje alpejsko-karpackie.
WYSPY BRYTYJSKIE leżą na cokole kontynentalnym Europy Zachodniej. W ich skład wchodzi Wielka Brytania, Irlandia, Hebrydy (400 wysp), Szetlandy (117 wysp), Orkady (67 wysp) i szereg wysp pojedynczych, jak: Mań, Anglesey, Wig-ht i Scilly o łącznej powierzchni 312,5 tyś. km2. W całym archipelagu dominuje Wielka Brytania (217,8 tyś. km2), oddzielona od lądu Cieśniną Kaletańską {32 km szerokości). W czasie przedostatniego zlodowacenia na miejscu obecnej cieśniny znajdowała się pra-dolina Renu i Tamizy, która dopiero w interglacjale eemskim została zalana wodą morską. Po obniżeniu się poziomu wody w oceanie, w ostatnim glacjale, nastąpiło ponowne połączenie wyspy z lądem. Ostateczne zatapianie cieśniny rozpoczęło się około 6000 lat p.n.e., a zakończyło w połowie okresu subborealnego, około 2000 lat p.n.e. W wyniku obniżenia się lądu wody morskie zatopiły ujścia rzeczne, przekształcając je w szerokie estuaria, a doliny polodowcowe na wybrzeżach skalistych ? w fiordy. Wybrzeża wysp są mocno rozczłonkowane i przeważnie strome.
Wyspy Brytyjskie mają wiele cech wspólnych z kaledońską częścią Półwyspu Skandynawskiego i lądową częścią Europy Zachodniej. W ich budowie geologicznej ważną rolę spełniła orogeneza kaledońską i hercyńska, a w późniejszych okresach młodsze ruchy pionowe. Najstarszym skrawkiem wysp jest drobna cząstka archaicznego masywu budującego wyspę Lewis w Hebrydach. Prekambryjskie wychodnie skał krystalicznych występują również w północno-zachodniej części Hebrydów, Szkocji i północnej Irlandii. Strefa fałdowań kaledońskich ma kierunek północno-wschodni i stanowi przedłużenie Gór Skandynawskich. Stare struktury zbudowane są z kambryjskich i sylurskich łupków metamorficznych, wapieni, kwarcytów i piaskowców. Obniżenia i zapadliska tektoniczne zostały wypełnione serią skał osadowych pochodzących ze zwietrzenia gór. Wzdłuż pęknięć występują skały krystaliczne pochodzące z wylewów magmy.
W karbonie znaczna część masywu kaledońskiego leżała pod poziomem morza. Lądem były jedynie góry Irlandii, północnej Szkocji i Walii. Na obszarze wysp powstała seria skał karbońskich, złożona z łupków, wapieni i piaskowców pokrytych serią produktywną. Przy końcu karbonu wyspy objęła orogeneza hercyńska. Spowodowała ona wypiętrzenie gór południowej Irlandii, Walii i Półwyspu Kornwalijskiego, gdzie przeważa równoleżnikowy układ pasm górskich oraz Góry Pennińskie o kierunku południkowym. Kierunek Gór Pennińskich nie stanowi systemu fałdowego, lecz odzwierciedla wielkopromienne wypiętrzenie epejrogeniczne. Jest to antyklinalny wał poprzecinany systemami uskoków.
W jurze i kredzie obszar wysp nawiedzany był przez transgresje morskie, które pokryły starsze podłoże serią piasków, glin i wapieni. Z utworów jurajskich zbudowane są południowo-wschodme części wyspy Wielkiej Brytanii. Tworzą one szereg progów denudacyjnych i subsekwentnych obniżeń zbudowanych z utworów jurajskich, kredowych i trzeciorzędowych. Na wschód od masywów hercyńskich wznosi się próg jurajski, dalej próg kredowy, a następnie synklina Basenu Londyńskiego i synklina New Forest z Cieśniną Solent.
W wyniku niszczącej działalności lodowców, spływających z gór, powstały żłoby dolinne, wyglądy lodowcowe, mutony, a na szczytach cyrki i zagłębienia lodowcowe, wypełnione obecnie wodami jezior. Lodowce osadziły również zwały glin morenowych, piasków i żwirów. Na równinach Irlandii i Nizinie Szkockiej zachowały się skupiska pagórków drumlinowych, wały ozowe oraz słabo wykształcone pagórki moren czołowych.
Wyspy Brytyjskie mają klimat umiarkowany, wilgotny, pozostający pod wpływem niskich ośrodków barycznych i Prądu Zatokowego. W ciągu niemal całego roku nad wyspami przeważają masy powietrza oceanicznego, którym towarzyszą zmienne kierunki wiatrów, sztormy i obfite opady atmosferyczne. Typowym zjawiskiem są tu częste mgły. Najmniej dni słonecznych w roku mają obszary północnej Irlandii i Szkocji, leżące na drodze niżów islandzkich.
Typową cechą Wysp Brytyjskich jest duża ilość wrzosowisk, pokrywających masywy górskie, oraz duża ilość trawiastej roślinności łąk. Soczyste, zielone łąki zajmują około 22% powierzchni.
Na Wyspach Brytyjskich zalegają znaczne zasoby węgla kamiennego i rud żelaza. Są one związane głównie ze starymi strukturami geologicznymi. Węgiel kamienny występuje w kilku rejonach rozmieszczonych nad morzami i w centralnej części Wielkiej Brytanii. Łączna powierzchnia pól węglowych oceniana jest na około 16 tyś. km2 z zasobami szacowanymi na około 190 mld ton.
Węgiel brunatny występuje na południu Walii.
Niewielkie zasoby ropy naftowej znajdują się w południowo-wschodniej Anglii, a łupki bitumiczne w rejonie Edynburga. Rudy żelaza występują w sąsiedztwie zagłębi węglowych oraz w rejonie North Yorkshire i krainie Midlandu. Są to przeważnie rudy niskoprocentowe, zawierające średnio około 27/o- żelaza. Bogate rudy cyny -występujące dawniej na Półwyspie Kornwalijskkn oraz rudy cyniku i ołowiu w Walii zostały w znacznym stopniu wyeksploatowane. Duże ilości soli kamiennej znajdują się w okręgu Crewe, ponadto wydobywa się kaolin i gips.
WYŻYNY I KOTLINY FRANCUSKIE leżą w strefie hercyńskiej zbudowanej ze starych utworów, głównie granitów, gnejsów, kwarcytów, łupków i karbonu produktywnego, które w orogenezie hercyńskiej zostały silnie sfałdowane i wypiętrzone. Powstały wtedy masywy: Centralny, Armorykański, Wogezy i Ardeny. W późniejszych okresach uległy one zrównaniu, po czym częściowo zapadły się i objęte transgresją morską. Osady morskie wypełniły niecki basenów: Paryskiego i Akwitańskiego. W południowej i wschodniej części basenów zalegają pokłady wapieni o znacznej miąższości (do ponad 1500 m), kredy, margli i piaskowców jurajskich oraz kredowych, natomiast części środkowe Wy- pełniają osady trzeciorzędowe (wapienie, iły i piaski). W młodszym trzeciorzędzie niektóre masywy podlegały dźwiganiu i zaburzeniom tektonicznym. Licznym pęknięciom tektonicznym towarzyszyła ożywiona działalność wulkaniczna, trwająca aż do Czwartorzędu. Powstały też rowy tektoniczne dolin: Renu, Rodanu i Saony oraz górnej Loary i jej dopływu Allier.
W wyniku złożonych procesów rozwojowych na obszarze tzw. Francji hercyńskiej wykształciło się szereg odrębnych jednostek, które łącznie tworzą całość strukturalną. Do jednostek tych należą: Masyw Centralny, Masyw Armorykański, masyw Wogezów i Ardenów oraz Basen Paryski, Basen Akwitański i Rów Rodanu. Ten zwarty kompleks otoczony jest Oceanem Atlantyckim, kanałem La Manche, Morzem Śródziemnym, łukiem Alp i doliną Renu.
Największe wypiętrzenie stanowi Masyw Centralny, będący najwyżej wzniesionym hercynidem Europy. Stąd rozchodzą się stare struktury hercyńskie w kształcie dwóch łuków. Po wypiętrzeniu hercyńskkn masyw podlegał silnym procesom denudacyjnym. Zachowało się na nim kilka powierzchni zrównań, odpowiadających wiekowo różnym cyklom erozyjnym. Procesy denudacyjne spowodowały odsłonięcie podłoża skał krystalicznych i przyczyniły się do zniszczenia pokładów węgla kamiennego.
W wyniku działalności młodych ruchów pionowych stary masyw został silnie potrzaskany i wypiętrzony do znacznej wysokości. Poszczególnym etapom wypiętrzania odpowiadają różne powierzchnie zrównania. Najsilniej została wydźwignięta południowo-wschodnia część masywu, gdzie wynoszą się Sewenny, rozczłonkowane i przez czynniki erozyjne. W części północnej wystąpiło silne pękanie masywu, powstanie uskoków i rowów tektonicznych. Rowami tektonicznymi płyną obecnie rzeki Ałlier i Loara. W strefie spękań rozwinęła się działalność wulkaniczna. Wzdłuż linii pęknięć powstały łańcuchy Puy i Mont Dore osiągające 1886 m n.p.m. (stożek wulkaniczny Puy de Sancy).
Podniesienie masywu w trzeciorzędzie spowodowało znaczne ożywienie erozji rzecznej, nastąpiło wtedy wcinanie się dolin, często do form kanionów.
Drugim rozległym masywem hercyńskim jest Masyw Armorykański, zbudowany z granitów, gnejsów oraz paleozoicznych piaskowców, kwar-cytów i łupków. Skały te tworzą struktury fałdowe o przebiegu równoleżnikowym. Podlegały one fałdowaniem w okresie orogenezy algonkijskiej, kaledońskie j r i hercyńskiej. Po ostatniej orogenezie nastąpił okres niszczenia i peneplenizacji. Speneplenizowany masyw został wypiętrzony wraz z otaczającymi go pokrywami skał jurajskich i kredowych w trzeciorzędzie. Powstały wówczas dwie anty kliny, tj. antyklina bretańska i wyżyny Normandzkiej wraz z Półwyspem Cotentin. Do starych masywów hercyńskich należą również Ardeny i Wogezy.
Ardeny są starym, zniszczonym masywem górskim rozciągającym się w północno-zachodniej Francji poprzez Belgię i północny Luksemburg. Łączą się z Górami Łupkowymi przez góry Eifel. Budowa geologiczna Ardenów jest skomplikowana. Składają się one z szeregu antyklin i syn-klin, zaburzonych uskokami i nasunięciami o przebiegu z zachodu na wschód. Góry zbudowane są z łupków i piaskowców kambryjsko-sylur-skich oraz utworów dewońskich, karbońskich, pofałdowanych w orogenezie hercyńskiej. Utwory paleozoiczne otoczone są osadami mezozoicznymi i trzeciorzędowymi, zalegającymi poziomo. W wyniku denudacji góry zostały zniszczone i obecnie mają charakter wyżyny z dojrzałymi formami na powierzchni. Średnia wysokość gór wynosi około 400 m n.p.m., najwyższe wzniesienie Botrange osiąga 692 m n.p.m. Klimat gór jest umiarkowany, ciepły, morski z nieco większymi opadami (750 - 1000 mm) w stosunku do otaczających krain i z większym nasłonecznieniem. Średnia temperatura stycznia wynosi około 0C, lipca 17C. Przez zachodnią część gór przepływa przełomową doliną rzeka Moza, zbierająca wody licznych dopływów spływających z gór. Znaczna część gór porośnięta jest lasami. Do ważniejszych bogactw mineralnych należą obfite złoża węgla kamiennego, rud żelaza, cynku i ołowiu.
Na południu wznosi się hercyński masyw górski Wogezów (Yosges) o długości 120 ? km i szerokości około 40 km. Południowa część, zwana Wysokimi Wogezami, zbudowana jest ze skał krystalicznych, głównie granitów, część północna nosi nazwę Wogezów Niskich i zbudowana jest z piaskowców mezozoicznych. W trzeciorzędzie Wogezy zostały wypiętrzone, silniej w części południowej, gdzie znajdują się najwyższe szczyty górotworu ? Hochneck (1366 m n.p.m.) i Ballon de Guebwiller (1426 m n.p.m.). W wyniku nierównomiernego wydźwignięcia doszło do wytworzenia asymetrycznego kształtu gór opadających stromo w kierunku wschodnim, w stronę Niziny Alzackiej i łagodnie ku zachodowi, w stronę Lotaryngii. Na powierzchni gór przeważają kopulaste szczyty i płaskie formy stołowe. Góry porastają lasy do wysokości 500 - 600 m n.p.m. Przeważają tu lasy dębowe, wyżej świerkowe i bukowe.
Klimat wyżyn i kotlin francuskich jest zróżnicowany, pozostający pod wpływem położenia geograficznego regionu, oddziaływania Oceanu Atlantyckiego i Morza Śródziemnego oraz urozmaiconego ukształtowania powierzchni. Średnie temperatury stycznia wynoszą od 8C na południu do 6C na północnym wschodzie. Średnie temperatury lipca osiągają od 17C na północy do 25C na południu. Na północnym zachodzie lata są łagodne, w części środkowej gorące, a nad Morzem Śródziemnym gorące i suche. Niemal w ciągu całego roku przeważają wiatry zachodnie, przynoszące dużo wilgoci i opadów atmosferycznych. Najniższe roczne opady w granicach 500 mm, notowane są w Basenie Paryskim, największe na Masywie Centralnym, gdzie dochodzą do 2000 mm. Pokrywa śnieżna utrzymuje się jedynie w wyższych partiach Masywu Centralnego i Wogezów. W Bretanii i na Półwyspie Cotentin oraz na Masywie Centralnym występują częste mgły. Na obszarze Francji wyróżnia się następujące prowincje klimatyczne: 1) akwitańską ? z łagodnymi zimami i gorącymi latami, stosunkowo dużymi opadami na wybrzeżu, malejącymi w głąb kraju, 2) bretońską ? z łagodnymi i wilgotnymi zimami oraz łagodnymi i chłodnymi latami; średnie amplitudy roczne wynoszą około 10C, 3) północno-wschodnią, wilgotną ? z ostrymi zimami i stosunkowo chłodnymi latami, 4) centralną -- pozostającą pod wpływami kontynentalnymi, z przewagą opadów letnich i jesiennych oraz stosunkowo chłodnymi zimami i ciepłymi latami, 5) wschodnią ? z mroźnymi zimami, opadami śniegu i ciepłym latem, 6) śródziemnomorską ? z gorącym i suchym latem oraz łagodną dżdżystą zimą.
66.Jednostka Europy Zachodniej. Ogólna charakterystyka Niżu Środkowoeuropejskiego.
Niż Środkowoeuropejski rozciąga się od depresji holenderskich po Polskę na długości około 1200 km. Szerokość niżu na zachodzie wynosi 100 km, natomiast na wschodzie dochodzi do 500 km. Obszar niżu związany jest z głębokim obniżeniem tektonicznym między wypiętrzeniem masywu skandynawskiego i strefą masywów i basenów hercyńskich, gdzie krystaliczne podłoże zanurzone jest do znacznej głębokości, poniżej 2000 m. Obniżenie wypełnione jest seriami utworów paleozoicznych, mezozoicznych i młodszych. Utwory mezozoiczne wykazują nieznaczne zaburzenia w postaci struktur antyklinalnych i synklinalnych, jak wał kujawsko-pomorski, niecka mazowiecka i niecka szczecińska, w obrębie których zarysowują się drugorzędne, drobne struktury. Na utworach mezozoicznych zalegają osady oligoceńskie, mioceńskie i plioceńskie, osiągając różne rozprzestrzenienie. W okresie kredowym i w trzeciorzędzie obszar niżu nawiedzały kolejne transgresje morskie, związane z ruchami pionowymi skorupy ziemskiej. Zasięgi mórz ulegały powolnym zmianom. Jeszcze pod koniec plejstocenu lądem było obecne dno Morza Północnego, po którym płynęły wody pra-Renu, uchodzącego do kanału La Manche. Znaczne zmiany w zasięgu mórz nastąpiły w okresie polodowcowym, z którym związany jest rozwój Bałtyku. Obecne ruchy pionowe obejmują Skandynawię, wypiętrzając ją, natomiast obniża się ląd w rejonie Niziny Holenderskiej.
Na powierzchni obszar niżu wysłany jest utworami czwartorzędowymi. Są to osady polodowcowe, rzeczne i morskie. Miąższość utworów czwartorzędowych osiąga 100 - 300 m. Do osadów polodowcowych należą serie glin zwałowych, piasków i żwirów. Akumulacja utworów wystąpiła w czasie topnienia lodowców. Na dnie lodowca gromadził się materiał moreny dennej, przed czołem lodowca ? materiał moren czołowych. Na zewnątrz ciągów morenowych wody z topniejącego lodowca sypały równiny i stożki sandrowe, po czym łącząc się w szerokie strugi żłobiły bruzdy pradolin. Na terenach wolnych od lodów osadzany był materiał lessowy, nawiewany przez wiatry wiejące od lodowców.
Na obszarach polodowcowych rzeźba terenu związana jest ściśle z budową geologiczną. Glanjamy typ rzeźby zachował się szczególnie wyraźnie na terenach objętych ostatnim zlodowaceniem. Reprezentuje go pagórkowata rzeźba moren czołowych, faliste i równinne obszary moreny dennej, skupiska drumlin, wały ozowe oraz równiny sandrowe. O młodej genezie rzeźby świadczą liczne ciągi rynien subglacjalnych i jeziora. Nagromadzenie ciągów morenowych i rynien występuje w obrębie Pojezierza Meklemburskiego, Pomorskiego i Mazurskiego. Na obszarach starszych zlodowaceń formy polodowcowe zostały w mniejszym lub większym stopniu zniszczone przez czynniki denudacyjne i procesy erozyjne.
Po ustąpieniu lodowca, na terenach piaszczystych rozpoczęły swą działalność procesy eoliczne. Skupiska wydm śródlądowych występują na powierzchni równin sandrowych i terasach akumulacyjnych pradolin.
Z uwagi na zróżnicowanie budowy geologicznej i rzeźby terenu na obszarze Niżu Środkowoeuropejskiego wyróżnia się następujące jednostki fizycznogeograficzne: Niziną Holenderską zbudowaną głównie z osadów naniesionych przez wody Mozy i Renu oraz utworów polodowcowych, Półwysep Jutlandzki i Wyspy Duńskie zbudowane głównie z utworów polodowcowych oraz Pas Pojezierzy i Pas Pradolin.
Na Niżu Środkowoeuropejskim panuje łagodny, wilgotny klimat, pozostający pod wpływem mas powietrza znad Oceanu Atlantyckiego i Morza Północnego. Ku wschodowi wzrasta stopień kontynentalizmu. Średnie temperatury stycznia w Holandii wynoszą około 3C, Polsce ? 3C. Na zachodzie niżu zima jest łagodna, ku wschodowi następuje nasilenie mrozów, a pokrywa śnieżna utrzymuje się w ciągu kilkudziesięciu dni. Średnie temperatury lipca w części zachodniej wynoszą 16C, na wschodzie około 19C. Wraz z odległością od mórz maleją roczne sumy opadów atmosferycznych, od 800 do 500 mm.
Z warunkami klimatycznymi związany jest ustrój wodny rzek. Największe rzeki płynące na niżu wypływają z gór. W górach biorą początek: Ren, Wezera, Łaba i Wisła. Rzeki płynące na zachodzie niżu mają na ogół wyrównane stany wód w ciągu roku, natomiast na wschodzie mają niskie stany na jesieni i w zimie, a w czasie roztopów wiosennych występują z koryt. Charakterystyczną cechą rzek wschodnich jest asymetria ich dorzeczy, wyrażająca się przewagą dopływów prawych nad dopływami lewobrzeżnymi. Rzeki niżu na pewnych odcinkach wykorzystują bruzdy pradolinne, a następnie dążąc na północ przedzierają się przez pasy wysoczyzn morenowych. Obniżenia pradolinne ułatwiają połączenia kanałami sąsiadujących systemów rzecznych.
Na Niżu Środkowoeuropejskim występują liczne jeziora rynnowe. Nad mady. Gleby bielicowe są siedliskiem lasów iglastych, zaś brunatne, szerzej reprezentowane w części zachodniej, siedliskiem lasów bukowych i dębowych. Na glebach mniej żyznych rozprzestrzeniły się wrzosowiska, typowe dla części zachodniej. W dolinach rzecznych przeważają łąki łęgowe, zaś w obniżeniach podtapianych przez wody gruntowe ? łąki bagienne.
67.Jednostka Europy Zachodniej. Ogólna charakterystyka Średniogórza Niemieckiego, Masywu Czeskiego i Wyżyny Śląsko-Małopolskiej.
ŚREDNIOGÓRZE NIEMIECKIE obejmuje obszar średnich gór i zagłębień hercyńskich wypełnionych młodszymi utworami. Góry tworzą szereg masywów. Największe z nich leżą w dorzeczu Renu, górnej Wezery i Łaby. Na południu sąsiaduje z Wogezami masyw Schwarzwaldu zbudowany ze skał krystalicznych (gnejsów, granitów), które wyłaniają się na powierzchnię spod zdartej pokrywy mezozoicznej. W rzeźbie powierzchni masywów zachowały się ślady starej penepleny hercyńskiej, występujące na różnych wysokościach oraz powierzchnia zrównań trzeciorzędowych.
Góry mają formy zaokrąglone i płaskie ze śladami działalności lodowcowej. W powierzchnię masywów wcięte są doliny. Od zachodu masyw ograniczony jest krawędzią tektoniczną opadającą w stronę rowu zapadliskowego, oddzielającego bliźniacze masywy Schwarzwaldu i Wogezów. Zapadlisko to nosi nazwę Rowu Górnorenskiego, który ciągnie się na długości 300 km, od Bazylei po Frankfurt nad Menem. Szerokość rowu dochodzi miejscami do 40 km.
Po zachodniej stronie Rowu Górnoreńskiego rozciągają się Wyżyny Saary i Palatynatu Reńskiego. Wyżyna zbudowana jest z piaskowców permskich i karbońskich oraz łupków tego samego wieku. Występują tu bogate złoża węgla kamiennego. Skały osadowe zostały przebite utworami wulkanicznymi, głównie porfirami. W tej części średniogórza wznosi się Wyżyna Odenwaldu zbudowana z piaskowców jurajskich, spod których wyłania się starsze jądro krystaliczne.
Na północ od Palatynatu leży masyw Reńskich Gór Łupkowych przecięty doliną Renu. Rzeka pogłębiała swoją dolinę w miarę dźwigania się podłoża w późnym trzeciorzędzie. Masyw Reńskich Gór Łupkowych zbudowany jest z kilku serii dewońskich łupków ilasto-piaszczystych, wapieni, piaskowców i kwarcytów oraz warstw produktywnego karbonu. W rzeźbie gór zarysowuje się szereg pasm zbudowanych z bardziej odpornych skał i ułożonych zgodnie z kierunkiem fałdowań hercyńskich. Pasma te zostały odpreparowane przez erozję w okresie trzeciorzędowej peneplenizacji. Wznoszą się one nad starym obniżeniem przecinającym masyw gór w kierunku południowy zachód ? północny wschód. Na południe od obniżenia leżą pasma Hunsriicku i Taunusu zaś na północny wzniesienia Westerwaldu, Rothaaru i Eifelu. Są to stare masywy zbudowane głównie z łupków, rozbitych młodymi uskokami wzdłuż których jeszcze w holocenie wylewały się lawy wulkaniczne. Po wulkanach pozostały skupiska zagłębień kraterowych występujące głównie na Wyżynie Eifel. Zagłębienia kraterowe, zwane maarami, osiągają około 200 -- 700 m średnicy. Często są one wypełnione jeziorami (Laacher See). Główne zarysy sieci rzecznej uwarunkowane są starszymi pęknięciami tektonicznymi. Starym obniżeniem płyną rzeki Mozela i Lahn, w kierumku i z południowego zachodu na północny wschód.
Kolejnym obniżeniem w strefie hercyńskiej jest Basen Turyński stanowiący obszerną nieckę wypełnioną grubymi seriami triasowymi. Miejscami, na skałach triasowych zachowałyv się utwory jurajskie i kredowe,, a w rowie tektonicznym Goldene Aue utwory trzeciorzędowe. Na obszarze basenu wykształciły się żyzne gleby. W północnej części jego obrzeżenia wznosi się masyw Harzu, a od południowego zachodu ogranicza go pasmo Lasu Turyńskiego.
Na obszarze Sredniogórza Niemieckiego ścierają się masy powietrza oceanicznego i kontynentalnego. Zimy są chłodne. Izotermy stycznia wahają się koło 0C. Średnie temperatury lipca wynoszą 18 - 19C. W kotlinach i na nizinach lata są cieplejsze i bardziej suche niż na terenach wyniesionych. W pasmach górskich opady atmosferyczne przekraczają. 1000 mm, na nizinach wynoszą około 700 mm rocznie. Najniższe opady notowane są na terenie kotlin. Rozkład opadów w ciągu roku jest na ogół wyrównany.
Do typowych gleb Średniogórza należą gleby brunatne. W kotlinach na podłożu lessowym wykształciły się gleby zbliżone do czarnoziemów, zaś na wychodniach skał wapiennych rędziny i gleby pierwotnego stadium rozwoju.
W szacie roślinnej dominują lasy typu środkowoeuropejskiego z udziałem buka, dębu szypułkowego i grabu, a w wyższych partiach gór i masywów dominuje jodła i świerk.
Do głównych bogactw mineralnych należą obfite złoża węgla kamiennego w zagłębiu Ruhry, Saary i Campine oraz niewielkie ilości ropy naftowej (Hanower) i soli potasowych. Z kruszców znane są złoża cynku i ołowiu. W sąsiedztwie gór Harz wydobywa się rudy miedzi, gips i sól kamienną. W okolicy Strassfurtu występują sole potasowe.
Masyw Czeski ma kształt czworoboku ukształtowanego w orogenezie hercyńskiej, jednakże w jego obrębie nie brak również struktur archaicznych, proterozoicznych i kaledońskich. Obszar masywu zbudowany jest w przeważającej części ze skał krystalicznych, głównie granitów i gnejsów. Wpływy ruchów hercyńskich zaznaczyły się w silnej dyslokacji paleozoicznych skał osadowych, zalegających w centralnej i syn-klinalnej części masywu. W okresie kredowym na obszar masywu wkroczyło morze, pozostawiając w części północnej serie margli i piaskowców.
Najwyższym pasmem górskim MASYWU CZESKIEGO są Sudety, których rozwój rozpoczął się w czasach prekambryjskich. W kolejnych orogenezach (kaledońskiej, hercyńskiej, alpejskiej) były one fałdowane i wypiętrzane a następnie niszczone. Po ruchach hercyńskich na obszarze Sudetów trwał cykl denudacyjny, aż do trzeciorzędu, przerywany okresami sedymentacyjnymi. Doprowadził on do zniszczenia gór, które przed orogenezą alpejską swym charakterem przypominały obecne Przedgórze Sudeckie. Podczas nacisków związanych z orogenezą alpejską masyw sudecki podlegał pękaniom i dyslokacjom, które przekształciły go w góry zrębowe. Zostały wówczas wydźwignięte bloki górskie, a obniżyły się kotliny śródgórskie. W obecnej rzeźbie gór widoczne są również dawne powierzchnie zrównań. Starotrzeciorzędowa powierzchnia zalega na wysokości 800 - 1400 m n.p.m., powierzchnie zrównań z miocenu i pliocenu. znajdują się niżej, a widoczne są tylko w nielicznych, zachowanych fragmentach. Świadczą one o zahamowaniach i nierównomiernym oddziaływaniu ruchów wypiętrzających.
W okresie plejstoceńskim na powierzchni masywu Karkonoszy rozwinęły się lokalne lodowce górsfede, których odzwierciedleniem -w rzeźbie-są kotły polodowcowe i szczątki moren. Do podnóży gór docierała krawędź lądolodu zlodowacenia krakowskiego i środkowopolskiego. Masy lądolodu wkraczały do kotlin sudeckich pozostawiając tam na powierzchni osady morenowe i fluwioglacjalne. Od południowego wschodu wewnętrzne zapadlisko Masywu Czeskiego ograniczone jest Wierzchowiną Czesko-Morawską. Ma ona kształt płaskiego wzniesienia o wysokości 600 - 900 m n.p.m. Jest to wypiętrzenie zbudowane z utworów krystalicznych.
Na południowym zachodzie wznosi się pasmo Szumawy, posiadające charakter starej penepleny, wypiętrzonej w postaci bloków w okresie trzeciorzędowym. Bloki gór zbudowane są z gngjsów i granitów. Skały te krusząc się tworzą na stokach rumowiska skalne. Najwyższe grzbiety górskie znajdują się w południowej części pasma, ku północnemu wschodowi są niższe i łagodnie przechodzą we wzniesienia Lasu Czeskiego. Równolegle do pasma Szumawy ciągnie się Las Bawarski, stanowiący dalsze przedłużenie Szumawy-
Między Rudawami i Sudetami rozciąga się strefa wgniecenia, wysłana grubą serią piaskowców kredowych. Serie te rozcina przełomowa dolina Łaby. Na obszarze tym wietrzejące piaskowce tworzą formy o fantastycznych kształtach, dając ciekawe efekty krajobrazowe. Obszar ten nosi nazwę Saskiej Szwajcarii.
We wnętrzu masywu rozciągają się wyżyny, baseny i niziny. Obszar nizinny, zwany Połabiem zbudowany jest z utworów kredowych. Na zachód od niego ciągną się wulkaniczne obszary Sredniogórza Czeskiego i Doupovskiego Masywu. Pośrodku Kotliny Czeskiej roztacza się paleo-zoiczny cokół Gór Brdy.
Główną rzeką na obszarze Masywu Czeskiego jest Wełtawa, dopływ Łaby. Dolina Łaby istniała już w pliocenie, kiedy nastąpiło wypiętrzanie masywu. W miarę dźwigania się masywu rzeka pogłębiała swoją dolinę i wycinała kolejne poziomy terasowe. W ten sposób powstał system wysokich terais. W tym okresie Łaba wraz z Wełtawa zdołała przeciągnąć do swego dorzecza wiele innych, mniejszych rzek.
Klimat gór otaczających Kotlinę Czeską jest ostry i wilgotny, natomiast jej wnętrze ma lata suche i upalne. Obszar Połabia charakteryzuje się klimatem zbliżonym do klimatu stepowego. W obrębie Masywu Czeskiego wykształciły się zróżnicowane typy gleb z przewagą bielicowych i brunatnych, a na podłożu lessowym powstały czarnoziemy. W górach gleby są bardziej zróżnicowane ze znacznym udziałem gleb pierwotnego stadium rozwoju.
Najdalej na wschód wysuniętym masywem hercyńskim Europy jest WYŻYNA ŚLĄSKO MAŁOPOLSKA wraz z Wyżyną Lubelską. Podłoże tych obszarów wyżynnych zbudowane jest ze skał prekambryjskich i utworów paleozoicznych wyłaniających się na powierzchnie na Wyżynie Śląskiej i w Górach Świętokrzyskich. Skały starszego podłoża podlegały kilkakrotnym fałdowaniem górotwórczym, jednakże dopiero w orogenezie hercyńskiej masyw został usztywniony i dołączony do platformy wschodnioeuropejskiej.
Zachodnią część pasa wyżynnego zajmuje Wyżyna Śląska zbudowana głównie z utworów górnego karbonu z pokładami węgla kamiennego. Utwory te w trzeciorzędzie zostały wydźwignięte i potrzaskane uskokami. Na nich zalegają dolomity, łupki i piaskowce triasowe, pokryte w części południowej iłami i piaskami mioceńskimi. W obniżeniach zalegają resztki osadów plejstoceńskich. W zależności od budowy geologicznej rozwinęły isię tu obniżenia, progi i płaskowyże. W podłożu płaskowyżów zalegają w części południowej bogate złoża węgla kamiennego Zagłębia Górnośląskiego. Na wschód od Wyżyny Śląskiej rozciąga się Wyżyna Krakowsko-Częstochowska. Jest to płaska monoklina poprzecinana w trzeciorzędzie uskokami i zbudowana z utworów jurajskich. Rzeźba wyżyny jest wynikiem kontynuacji trzeciorzędowej rzeźby krasowej. Na jej powierzchni zachowały się liczne ostańce wapienne i formy krasu podziemnego. Rzeźba krasowa wytworzyła się również w gipsach Niecki Nidziańskiej, która w czasie ruchów trzeciorzędowych uległa wgnieceniu i tworzy obniżenie. W środkowej części Wyżyny Kielecko-Sandomier-skiej występują Góry Suńątokrzyskie, w których budowie wyróżnić można dwa elementy różniące się wiekiem geologicznym i tektoniką, tj. masyw paleozoiczny i jego osłonę mezozoiczną. Południowa część masywu paleozoicznego (kielcydy) zoistała sfałdowana w czasie orogenezy kale-dońskiej w dwóch fazach fałdowań: starokaledońskiej (sandomirydy) przed ordowikiem i młodokaledońskiej przed dewonem. Północna część masywu zwana Łysogórami została sfałdowana w orogenezie hercyńskiej po dolnym karbonie a przed górnym permem (cechsztynem). Masyw Gór Świętokrzyskich zbudowany jest z klastycznych skał przedkambryjskich (głównie łupków ilastych z wkładkami kwarcytów i szarogłazów) oraz piaskowców, kwarcytów, łupków ilastych, szarogłazów i wapieni paleozoi-ku. Wśród tych utworów występują żyły diabazów i lampnofirów. Na terenie gór brak jest osadów górnego karbonu i dolnego permu, a osady górnego permu leżą niezgodnie na różnych ogniwach paleozoiku. W utworach górnego paleozoiku występują między innymi drobne skupienia galenitu, malachitu, pirytu. Osłonę mezozoiczną masywu paleozoicznego stanowią utwory triasu, a bardziej zewnętrzne części utworu jury (piaskowce, iły, iły z syderytami, piaski żelaziste z limonitami). Od południowego wschodu i południowego zachodu utwory te obrzeżone są osadami kredy. Od południa osłonę masywu paleozoieanego tworzą morskie osady trzeciorzędowe, wśród których występują siarka i gipsy.
W plejstocenie cały obszar Gór Świętokrzyskich został objęty zlodowaceniem krakowskim. Zlodowacenie środkowopolskie otoczyło góry wkraczając w obszar Niecki Nidziańskiej. Na obszarach zajętych przez lodowiec zachowały się osady polodowcowe. W części południowej i na wyżynie zalegają płaty lessów. W wyższych partiach Gór Świętokrzyskich powstały rumowiska skalne wytworzone z kwarcytów, zwane gołoborzami. Jest to wynik mechanicznego wietrzenia w czasie klimatu pery-glacjalnego. W rzeźbie gór przeważają połogie, równoległe do siebie pasma o ogólnym przebiegu z północnego zachodu na południowy wschód-Najwyższym pasmem jest pasmo Łysogór z Łysicą (611 m n.p.m.).
Ku wschodowi rozciąga się płaska niecka Wyżyny Lubelskiej, poprzecinana uskokami. Niecka wypełniona jeist utworami górnej jury oraz kredy, na których zalegają płatami utwory trzeciorzędowe i pokrywa czwartorzędowa: gliny, piaski, żwiry, lessy. Na znacznym obszarze miąższość pokrywy lessowej dochodzi do 30 m. Przepuszczalność lessu i spękania wapieni są przyczyną głębokiego zalegania wód gruntowych i rzadkiej sieci rzecznej. Charakterystyczne rysy rzeźby to rozległe powierzchnie zrównania i dzielące j-2 stopnie pochodzenia zarówno tektonicznego, jak i denudacyjnego. Wyżyny są porozcinane głębokimi dolinami i wąwozami. Na powierzchni wykształciły się gleby bielicowe, brunatne oraz czarnoziemy i rędziny kredowe.
68. Jednostka Europy Zachodniej. Charakterystyka głównych cech strefy alpejskich fałdowań.
STREFA ALPEJSKICH FAŁDOWAŃ EUROPY ZACHODNIEJ obejmuje, obszary młodych gór orogenezy alepiejskiej, w skład której wchodzą łańcuchy górskie Alp i Karpat wraz z towarzyszącymi im obniżeniami o charakterze zapadlisk, wgięć i obnażeń zwanych krainami przyalpejskimi i przykarpackimi. Największym łańcuchem górskim są ALPY, osiągające około 1200 km długości, 240 - 260 km szerokości. Część południowo-zachodnia Alp tworzy łuk wygięty w kierunku SSW natomiast część wschodnia ma przebieg prawie równoleżnikowy, z lekkim odchyleniem ku północnemu wschodowi pod Wiedniem.
Główne nasilenie ruchów górotwórczych kształtujących górotwór alpejski wystąpiło w środkowej kredzie i oligocenie. Późniejsze fazy górotwórcze spowodowały jedynie niewielkie nasunięcia i wydźwignięcia górotworu. Początki rozwoju łańcucha górskiego sięgają okresu jurajskiego, kiedy ruchy górotwórcze doprowadziły do odkucia, a następnie po-nasuwania na siebie potężnych serii utworów złożonych na dnie Tetydy. Powstałe w wyniku nasuwania -na siebie skał płaszczowiny mają zróżnicowany skład facjalny i litologiczny, odzwierciedlający stosunki sedymentacyjne na dnie geosynkliny Tetydy. W obrębie łańcucha alpejskiego, wyróżnia się cztery grupy płaszczowin, tj. płaszczowiny helweckie, pennińskie, austryjskie i płaszczowiny dynarskie.
Obecny układ płaszczowin odzwierciedla zasięg poszczególnych nasunięć. Płaszczowiny helweckie, zbudowane ze skał wapiennych wieku jurajskiego i paleogeńskich serii fliszowych, zostały nasunięte aż na zewnętrzną strefę Alp. Na wschód i południe rozciąga się system płaszczowin pennińskich tworzących wewnętrzny, wysokogórski pas Alp Zachodnich, zbudowanych z łupków krystalicznych, łupków ?lśniących",. zwanych też binderskimi oraz kwarcytów, dolomitów triasowych i gnejsów. Wewnętrzny system Alp środkowych i wschodnich tworzą płaszczowiny austryjskie (gryzońskie), zbudowane z łupków, piaskowców wer-feńskich z pokładami gipsu i soli z dolnego triasu oraz potężnej serii wapieni mezozoicznych i zlepieńców górnokredowych. Południowo-wschodnia część Alp jest zbudowana z płaszczowin dynarskich, składających się z serii porfirowo-tufowej i serii wapiennej późnego mezozoiku oraz młodszego fliszu i molasy.
Płaszczowiny tworzą skomplikowany układ warstw skalnych w postaci obalonych, poprzesuwanych i wtórnie zaburzonych fałdów. Na skutek znacznego wydźwignięcia wewnętrznej części górotworu nastąpiło rozerwanie płaszczowin i odsłonięcie trzonu krystalicznego, stanowiącego osiową strefę Alp.
Tektoniczna budowa Alp uwarunkowała zarysowującą się strefowość litologiczną, szczególnie wyraźnie zaznaczoną we wschodniej części gór.
Wewnętrzna część gór, zbudowana ze skał krystalicznych, tworzy strefę o szerokości około 100 km. Do tej strefy przylega od północy pas. wapienny o szerokości 40 km, który graniczy z zewnętrznym pasem fliszowym. Na południe od strefy krystalicznej ciągnie się pas wapienno-dolomitowy z licznymi wtrąceniami masywów krystalicznych i młodszych skał wulkanicznych. W Alpach Zachodnich strefowość litologiczna, jest mniej wyraźnie zaznaczona, jednakże i tu wyróżnić można wewnętrzna część krystaliczną zbudowaną z autochtonicznych masywów i jądra płaszczowin pennińskich. Strefa plaszczowinowa urywa się gwałtownie nad Niziną Padańską.
Po wypiętrzeniu gór rozpoczęły swą działalność procesy niszczące. Nastąpiło zdzieranie struktur płaszczowinowych i odsłonięcie autochtonicznych masywów krystalicznych. Zostały odsłonięte masywy Mercan-tour, PelvooiX, Belledonne, Mont Blanc, masyw Aare'u, Gotharda, Montes. de Maures i in.
Budowa geologiczna uwarunkowała w znacznym stopniu ogólne zarysy współczesnej rzeźby Alp. W części zbudowanej z mniej odpornych skał występują formy dojrzałe. W części wapiennej powstały formy sto-liw, ostrych turni, kominów, baszt oraz formy krasowe. W strefie granitowej przeważają ostre grzbiety i wysokie szczyty. Zachowały się również powierzchnie zrównań z przełomu oligocenu i miocenu. Rozwijające się wówczas procesy niszczenia dostarczyły dużej ilości materiału zwietrzelinowego osadzonego w postaci molasy na pmzedpolu Alp. Odmłodzenie rzeźby nastąpiło pod koniec trzeciorzędu i w czwartorzędzie z głównym nasileniem w oligocenie. O młodych ruchach wypiętrzających i tektonicznych świadczą poziomy teras dolinnych wieku mioceńskiego, plioceńskiego i czwartorzędowego. W Alpach Zachodnich brak jest starseyeh poziomów terasowych, co świadczy o intensywnym, wypiętrzaniu gór od oligocenu po czwartorzęd. Zachowane fragmenty poziomów plioceńskich w Alpach Zachodnich występują na wysokości 1500 m, a Alpach Wschodnich 300 - 400 m nad dnem obecnych dolin, co potwierdza tezę o nierównomiernym procesie dźwigania się gór.
Odmłodzenie rzeźby spowodowało zmianę kierunku biegu rzek. Pierwotne doliny miały przebieg poprzeczny. Wraz ze zmianą rzeźby uległy one zanikowi a rozwinął się system dolin podłużnych, związanych z obniżeniami śródgórskimi i strefami mniej odpornymi na wietrzenie skał. Niektóre przełęcze. alpejskie są szczątkami opuszczonych, starych dolin rzecznych.
Ważną rolę w rozwoju rzeźby Alp spełniła działalność lodowców plej-stoceńskich. Według Briicknera i Pencka Alpy podlegały w plejstocenie czterokrotnemu zlodowaceniu. Poszczególne zlodowacenia otrzymały nazwy gunz, mindel, riss i wurm. Z form polodowcowych zachowały się liczne kary, doliny korytowe, doliny zawieszone, zmutonizowane powierzchnie skalne, ostre granie i spłaszczenia wierzchowinowe oraz moreny czołowe, moreny środkowe, moreny boczne i moreny denne usypane u wylotów i na dnie dolin. Pozostałością epoki lodowcowej są jeziora wypełniające zagłębienia karowe w wysokich partiach gór i jeziora piedmontowe na ich przedpolu.
Pod względem orograficznym Alpy dzielą się na Alpy Zachodnie i Alpy Wschodnie. Granicę między tymi dwoma zasadniczymi częściami stanowi dolina Renu, przełęcz Splugen i dolina San Giacomo, położone na linii Jezioro Bodeńskie ? Jezioro Como. Te dwie duże części Alp dzielą się na szereg mniejszych jednostek. W Alpach Zachodnich wyróżnia się Alpy Francusko-Włoskie ? ciągnące się od Morza Śródziemnego po 'Mont Blanc i Alpy Szwajcarsko-Włoskie ? rozciągające się od szczytu Mont Blanc po przełęcz Splugen. Alpy Francusko-Włoskie obejmują dwa szeregi pasm i grup górskich. Szereg wysokich, wewnętrznych pasm krystalicznych i szereg niższych pasm zewnętrznych. Do części wewnętrznej należą: Alpy Liguryjskie, Alpy Nadmorskie, Alpy Koityjskie, masyw Monit Pelvoux, Alpy GnadcMe i Masyw Mont Blanc. W części zewnętrznej znajdują się stare masywy L'Esterel, masyw Des Maures oraz Prealpy Prowansalskie, Alpy Delfi-nackie, Isery i Alpy Sabaudzkie.
W Alpach Szwajcarsko-Włoskich wyróżnia się Alpy Pennińskie i Alpy Lepontyjskie, oddzielone podłużną bruzdą od Alp Berneńskich i Alp Glarneńskich. Są to masywy krystaliczne posiadające charakter potężnych zrębów. Na północ od masywów krystalicznych rozciągają się Przed-alpy Szwajcarskie, w skład których wchodzą Przedalpy Fryburskie, Czterech Kantonów i Prealpy Sanktgallsfcie graniczące przedgórzem z ,Wyżymą Szwajcarską.
Zróżnicowane pod względem orograficznym są również Alpy Wschodnie. W krystalicznym pasie Alp Centralnych występują Alpy Retyckie, Alpy Otztalskie (Alpi Yenoste), Alpy Zillertalskie, Wysokie Taury, Niskie Taury, Alpy Noryckie (Styryjskie) oraz Alpy Celtyckie i Pohoria. . W części szarogłazowej wznoszą się pasma Alp Kitzbuhelskich i Alp Eisenerzkich, natomiast w części wapiennej Alpy Allgauskie, Alpy Bawarskie (Północnotyrolskie) oraz Alpy Salzburskie i Wapienne Alpy Austriackie. W północnym pasie fliszowym wyróżnia się Las Bregencki i Las Wiedeńska. Po południowej stronie części krystalicznej znajdują się Alpy Bergamskie, masyw Adamello, Dolomity, Alpy Karnijskie, Karawanki i Alpy Julijskie. Najbardziej na południe wysunięte są Prealpy składające się z Alp Lombardzkich, Monti Lessini i Alp Weneckich.
W Alpach panują swoiste warunki klimatyczne wyrażające się znaczną wilgotnością i pionową strefowością. Wraz ze wzrostem wysokości zaznacza się spadek temperatury i następuje stopniowy wzrost wilgotności. Spadek temperatury z wysokością osiąga w porze letniej średnio 0,6C -- 0,7C na każde 100 m, w zimie natomiast 0,3C - 0,5C. Wzrost wilgotności widoczny jest do wysokości 1500 - 2000 m n.p.m., dokąd sięga ?morze mgieł" otulających grzbiety górskie, powyżej, w związku z promieniowaniem słonecznym, wilgotność powietrza jest mniejsza. W pasie śnieżnych szczytów zimy nie są zbyt surowe, lecz panują tu obfite śniegi i zamiecie śnieżne. Zima jest porą na ogół pogodną i bardziej suchą niż lato. Częste są opady atmosferyczne i mgły. Przezroczystość powietrza, silna insolacja i radiacja powodują znaczne dobowe wahania temperatury, zwłaszcza na stokach południowych. Częstym zjawiskiem dla Alp są dobowe wiatry górskie wywołane spływem zimnego powietrza ze szczytów w doliny wieczorem i wznoszeniem się powietrza z dolin ku szczytom rano.
Alpy obfitują w wodę. Obfitość ta związana jest z dużą ilością opadów atmosferycznych, gromadzeniem się śniegów i lodowców górskich. Alpy są węzłem hydrograficznym dla Europy Zachodniej, z którego wypływają najdłuższe rzeki tej części kontynentu, jak: Ren, Dunaj, Rodan, Pad. Rzeki alpejskie 'można podzielić na rzeki wypływające bezpośrednio z lodowców (Rodan, Isere, Ren, Aere, Inn, Salzach) i rzeka zasilane przez wody topniejących śniegów oraz opady atmosferyczne. W związku z dużą wysokością gór i dużymi spadkami rzeki Alp charakteryzują się wysokim współczynnikiem odpływu, osiągającym 60 ? 90%. Na terenie Alp znajdują się liczne jeziora. Największe z nich powstały u wylotu silnie pogłębionych, zamkniętych amfiteatralnie morenami, dolin. Są to jeziora: Genewskie (582 kma pow., 310 m głęb.) Bodeńskie (538 km2, 252 m), Czterech Kantonów, Zuryskie występujące po północnej stronie Alp oraz jeziora: Garda (370 km2, 346 m), Lago Maggiore (212 km2, 372 m), Como i in. występujące po południowej stronie Alp. W wysokich górach znajdują się jeziora karowe, a w strefie wapiennej jeziora krasowe. Na wysokości 2500 - 3000 m n.p.m. leży granica wiecznego śniegu. Powyżej tej granicy zalegają współczesne lodowce zajmujące około 4140 km2 powierzchni (w tym w Alpach Zachodnich ok. 2689 km2 i Alpach Wschodnich ok. 1451 km2). Łącznie w Alpach znajduje się około 1200 lodowców. Do największych z nich należy lodowiec Aletseh osiągający ok. 26,8 km długości i ok. 115 km2 powierzchni. Lodowiec ten znajduje sią we wschodniej części Alp Berneńskich. Głównymi obszarami współczesnego zlodowacenia są szczyty Alp Pennińskich, Alp Berneńskich, masyw Mont Blanc, Wysokich Taurów i Alp Otztalskich.
Roślinność Alp przystosowana jest do pionowych stref klimatycznych. Na południowych podnóżach gór występuje roślinność śródziemnomorska typu makii, lasy z wiecznie zielonymi dębami i sosnami śródziemnomorskimi. Wyżej rosną lasy kasztanowe i lasy dębowe zrzucające liście na zimę, właściwe dla Alp Zachodnich. W Alpach Wschodnich panują lasy dębowe i bukowe. Powyżej 800 m n.p.m. rozpoczyna się piętro lasów górskich, złożonych z buka i jodły oraz dębu i klonu. W górnym piętrze występują lasy złożone ze świerków, modrzewia, sosny i limby. Górna granica lasu znajduje się w Alpach na wysokości około 2000 2500 m n.p.m. Nad lasami rozciąga się strefa kosodrzewiny i zarośli rododendronowych.
W Alpach występują liczne bogactwa mineralne. W pasie szarogłazo-wym zalegają złoża żelaza i boksytu (Baux w pasinie Alpines). Lokalnie eksploatowane są złoża węgla kamiennego, węgla brunatnego, grafitu oraz soli kamiennej. W mniejszych ilościach występują kruszce miedzi, cynku, ołowiu, srebra i złota. Liczne są także źródła wód mineralnych i cieplice.
Alpy otaczają mniejsze regiony, nazywane regionami przyalpejskimi. Należą do nich Gótry Jura, Obniżenie Rodanu i Saony, Wyżyna Szwajcarsko-Bawarsko-Austriacka i Nizina Padańska.
Góry Jura powstały w końcowej fazie fałdowań alpejskich, jako wir-gacja Alp. Mają one budowę fałdową. Fałdowanie objęło utwory jurajskie, kredowe i niezgodnie zalegające na nich osady oligocenu i miocenu. Charafcterysityezaą cechą tych gór jest występująca tu zgodność rzeźby z budową tektoniczną, dlatego układ grzbietów górskich jest zgodny z przebiegiem osi fałdów, zaś obszernych obniżeń z przebiegiem dłuższych osi synklim.
Obniżenie Rodanu i Saony powstało na granicy strefy hercyńskiej ze strefą fałdowań alpejskich. W oligocenie dno obniżenia zajmowało rozległe jezioro. Jeszcze przed wypiętrzeniem Gór Jura do jeziora płynęły rzeki z odległych Wogezów, zasypując go wleczonym materiałem. Do północnej części obniżenia sięgały plejstoceńskie lodowce alpejskie. Pokryły one je materiałem morenowym.
Na północnym przedpolu Alp rozciąga się Wyżyna Szwajcarsko-Bawarsko-Austriacka pokryta morskimi i lądowymi osadami trzeciorzędowymi, nazywanymi molasą. Wyżyna rozciąga się od Jeziora Genewskiego do przełomu Dunaju. Pokrywające wyżynę u czoła Alp utwory molasy uległy sfałdowaniu pod wpływem nasunięcia na nie płaszczowin alpejskich. W plejstocenie na obszarze tym lodowce alpejskie pozostawiły liczne ciągi moren czołowych, (skupiska pagórków drumlinowych i gliny morenowe. Spływające z lodowców wody roztopowe usypały liczne stożki sandrowe, a w okresie ostatniego zlodowacenia powierzchnia wyżyny pokryta została płatami lessów.
Na południe od Alp leży Nizina Padańska. Jest to obniżenie podgórskie. W pliocenie nizina zalana była wodami Morza Adriatyckiego i stanowiła zatokę morską. Jednakże, w wyniku powolnego dźwigania się jej dna i intensywnej akumulacji materiałów niesionych przez lodowce i rzeki alpejskie oraz apenińskie, została ona wypełniona osadami. Północna część niziny pokryta jest materiałem morenowym i fluwioglacjalnym, pozostała część jest niziną aluwialną. W rzeźbie niziny zarysowują się płaskie poziomy terasowe związane z wcześniejszymi fazami akumulacji. Obecnie w wyniku współdziałania akumulacji rzecznej i morskiej; roczny przyrost niziny od strony morza wynosi około l km2. Największy przyrost obserwowany jest w delcie Padu i Adygi.
Drugim olbrzymim górotworem w strefie fałdowań alpejskich są KARPATY, położone w przedłużeniu Alp, z którymi łączy je wspólny okres powstania oraz podobieństwo w budowie geologicznej i rzeźbie. Długość łańcucha górskiego wynosi około 1300 km. Karpaty mają również budowę płaszczowinową, jednakże od Alp różni je litologiczne wykształcenie utworów. Reprezentowane w ich obrębie strefy krystaliczna i wapienno-dolomitowa nie tworzą zwartych ciągów, lecz występują wyspowo, natomiast silnie rozbudowana jest strefa fliszowa.
Łuk karpacki składa się z trzech części, różnych pod względem budowy geologicznej, rzeźby i ułożenia pasm górskich. Od przełomu Dunaju w Kotlinie Wiedeńskiej po przełęcz Łupkowską na terenie Polski ciągnie się część zwana Karpatami Zachodnimi, następnie do przełęczy Predealu i doliny Prahovy rozprzestrzenia się część Karpat Wschodnich, a do przełomu Dunaju zwanego Bramą Żelazną rozciągają się Karpaty Południowe zwane inaczej Alpami Transylwańskimi. W budowie geologicznej Karpat Zachodnich wyróżnia się trzy większe jednostki strukturalne, tj. zewnętrzny pas fliszowy, bardziej skomplikowany pas wewnętrzny i wulkaniczny pas południowy. Pas zewnętrzny jest młodym, trzeciorzędowym górotworem obejmującym płaszczowiny i fałdy fliszowe. Pas wewnętrzny budują utwory, starsze fragmentarycznie pokryte serią fliszową. Stare podłoże podlegało fałdowaniem kaledońskim, następnie hercyńskim, a w górnej kredzie nasunęły się na nie płaszczowiny mezozoiczne. W paleogenie, podczas fałdowania pasa zewnętrznego, starsze podłoże podlegało ruchom załomowym. W wyniku tych przeobrażeń centralna część Karpat Zachodnich ma charakter trzonów krystalicznych, stanowiących fragmenty starszych górotworów, młodszych intrudowanyeh masywów zbudowanych ze skał magmowych, płaszczowin i autochtonicznych pokryw mezozoicznych, głównie wapiennych i trzeciorzędowych pokryw fliszowych zachowanych w tektonicznych depresjach. Wulkaniczny pas południowy stanowi obszar zanurzony pod utworami trzeciorzędowymi, pokrytymi na powierzchni potężnymi pokrywami wulkanicznymi ? riolitów, andezytów i tufów.
W neogenie Karpaty Zachodnie podlegały częściowym transgresjom (tortońska, sarmacka) i denudacji. W' pliocenie nastąpiło dalsze dźwiganie się górotworu z równoczesnym wcinaniem się dolin rzecznych w podłoże udokumentowanym systemem teras w dolinach rzek karpackich. Na obszarach wapiennych rozwinęły się formy krasowe (Kras Murański, Kras Słowacki).
W plejstocenie wyższe partie gór uległy zlodowaceniu. Okres ten wywarł potężny wpływ na rozwój dolin rzecznych.
Karpaty Zachodnie dzielą się na Karpaty Zewnętrzne i Karpaty Wewnętrzne zwane też Karpatami Centralnymi. W obrębie Karpat Zewnętrznych (fliszowych) wyróżnia się Białe Karpaty, Jaworniki i Beskidy Zachodnie wraz z Pogórzem Karpackim. Na południe ód Beskidów Zachodnich rozciąga się szerokie obniżenie, które oddziela je od Karpat Wewnętrznych. W obniżeniu tym zarysowują się wyraźnie dolina Wagu oraz kotliny Żyliny, Orawska i Nowotarska. Obniżenie to zajmują też Pieniny (wapienny pas skałkowy). Karpaty Wewnętrzne (krystaliczne) mają rzeźbę zrębową. Potężne zręby górskie oddzielone są zapadliskowymi kotlinami i antecedentnymi przełomami. W Karpatach Wewnętrznych wyróżnia się szereg łukowato wygiętych ciągów górskich.
Ciąg krystaliczny, zbudowany głównie z gnejsów i granitów osłoniętych od północnego zachodu i północy seriami kwarcytów, wapieni, dolomitów i margli; zalicza się do niego Małe Karpaty (768 m n.p.m.), Ino-wiec (1041 m n.p.m.), Góry Strażowskie (1213 m n.p.m.), Małą Fatrę (1710 m n.p.m.), Góry Choczańskie (1611 m n.p.m.), Tatry (2655 m n.p.m.), Góry Lewockie (1225 m n.p.m.) i Branisko (1200 m n.p.m.). Od południa ciąg ten ograniczony jest kotlinami Nitrzańską, Liptowską i Spiską.
Ciąg krystaliczno-wapienny, w skład którego wchodzą masywy Tribec (829 m n.p.m.), Wielka Fatra (1590 m n.p.m.) i Niżne Tatry (2044 m n.p.m.).
Ciąg krystaliczno-wapienny silnie skrasowiały, który reprezentują Rudawy Słowackie (1477 m n.p.m.).
Ciąg wulkaniczny, do którego należą ? Hronsky Inovec (901 m n.p.m.), Ptacznik (1349 m n.p.m.), Góry Kremnićkię (1318 m n.p.m. i Gory Sztiawnickie (1010 m n.p.m.), Polana (1457 m n.p.m.), Javorie (1044 m n-.pjm.). Do ciągu tego przylegają kotliny Ipelska, Lućeńska, Rimanowska i Koszycka.
Ciąg iskładający się z Gór Nogradzkich (939 m n.p.m.), Matry (1015 m n.p.m.), Gór Bukowych (959 m n.p.m.), Zempleni (787 m n.p.m.) i Gór Slańskich (1092 m n.p.m.).
Karpaty Wschodnie zbudowane są również z fliszowego pasa zewnętrznego i pasa krystalicznego z mezozoicznymi pokrywami. Fałdowanie fliszu miało charakter krótkich nasunięć. Doprowadziło to do tworzenia się skib, stąd góry mają układ rusztowy. Wypiętrzenie pasa fliszowego nastąpiło później niż Karpat Zachodnich, jednakże miało ono przebieg bardziej burzliwy. Pas krystaliczny jest wąski i występuje wyspowo. Silniej natomiast rozwinięty jest wewnętrzny ipas wulkaniczny.
W pasie fliszowym Karpat Wschodnich wyróżnia się Bieszczady, Gorgany, Czarnohorę i Karpaty Mołdawskie. Z pasem tym zrośnięty jest mocno krystaliczny człon Karpat, w obrębie którego dominują wyraźnie Góry Rodniańskie z zachowanymi w rzeźbie formami lodowcowymi. W pasie wulkanicznym wyodrębniają się pasma Wyhorlału (1075 m n.p.m.), Gór Kelitmeńskidh (2102 m n.p.m.), G.urghłu (1777 m n.p.m.) i Harghita (1801 m n.p.m.).
Karpaty Południowe mają stosunkowo prostą budowę. Tworzą je jedynie krystaliczne trzony z mezozoicznymi pokrywami, które uległy peneplenizacji w okresie mioceńskim. Brak jest tu natomiast strefy fliszowej i wulkanicznej. Późniejsze ruchy neogeńskie i czwartorzędowe doprowadziły do rozbicia masywu górskiego na bloki i nierównomiernie je wydźwignęły. Powstało w ten sposób szereg grup górskich, do których należą: Góry Fogaraskie (2536 m n.p.m.), Góry Sybińskie (2245 m n.p.m.), Góry Paringu;!(2518 m n.p.m.), Retezat (2509 m n.p.m.) oraz pasma Poia-na Rusca (1380 m n.p.m.) i Góry Banackie. Wyniesione grupy górskie były silnie zlodowacone. w okresie plejstoceńskim. Z okresu tego zachowały się liczne kary, jeziora polodowcowe, mutony i wały moren czołowych.
Klimat Karpat wykazuje większy stopień kontynentalizmu niż klimat Alp, gdzie zatrzymują się główne masy wilgoci napływające z Atlantyku. Cechy kontynentalizmu wyraźnie zaznaczają się w kotlinach śródgór-skich. Tu zimą występują częste inwersje termiczne. Roczna amplituda temperatur w kotlinach wynosi około 23C, na szczytach gór (Łomnica) około 15C. Zróżnicowanie opadów atmosferycznych uwarunkowane jest zarówno warunkami orograficznymi, jak i wysokością bezwzględną. Suma rocznych opadów atmosferycznych waha się od 600 mm, na terenie kotlin, do 1200 mm na szczytach gór w zachodniej części Karpat. Największe opady atmosferyczne występują późną wiosną i wczesnym latem. Na szczytach Karpat brak jest wiecznych śniegów i lodowców.
Z okresem obfitych opadów atmosferycznych związane są wysokie stany wód na rzekach karpackich, zbiegające się z okresem topnienia śniegów i obfitych opadów na początku lata. Rzeki karpackie są mniej ?obfite w wody niż rzeki alpejskie. Również i liczba ich jest mniejsza. Największe skupisko jezior znajduje' się na terenie Tatr. Są to małe jeziorka cyrkowe.
Roślinność karpacka występuje piętrowo. W dolnym piętrze (1200 -- 1400 m n.p.m.) przeważają lasy bukowe i bukowo-jodłowe, piętro górne (1500 - 1800 m n.p.m.) stanowią lasy szpilkowe, głównie świerkowe. W wyższych partiach gór występuje piętro kosodrzewiny i zarośli rododendronowych w Karpatach Południowych, a nad nim trawiastej roślinności alpejskiej.
W Karpatach występuje wiele bogactw mineralnych. W części fliszowej eksploatuje się złoża ropy naftowej, soli kamiennej i potasowej. W części krystalicznej występują złoża rud żelaza, manganu, miedzi, antymonu, ołowiu, srebra i złota. W Karpatach Południowych, znajdują się niewielkie złoża węgla kamiennego. Góry te obfitują w wody mineralne w Piesztianach, Trenczyńskieh Tieplicach, Lubaczowie, Herlanach, Krynicy, Szczawnicy, Rabce, Baile Herkulane i in.
Do regionów przykarpackich należą zapadliska wypełnione utworami mezozoicznymi i młodszymi. Są to: Obniżenie Morawskie, Kotlina Raciborsko-Oświęcimska, Kotlina Sandomierska, kotliny wschodniego podkarpacia (Żydaczowska, Stryjska, Kałuska, Stanisławska, Bukowińska) przechodzące w Wyżynę Mołdawsko-Besarabską. Regiony te mają kształt niecek lub kotlin ciągnących się na przedłużeniu obniżenia szwajcarsko-bawarsko-austriackiego. Obniżenia przy karpackie wypełnione są osadami trzeciorzędowego morza, które wycofało się na zachód. Osady te to głównie iły, wapienie i piaskowce. Podczas gromadzenia się tych utworów wystąpiły dalsze ruchy wypiętrzające i poziome, stąd utwory u podnóża gór są pofałdowane. Wycofujące się morze pozostawiło pokłady soli kamiennej i gipsów. W obniżeniach, w które wkroczyły czasze lodowe zachowały tsię szczątki moren. U podnóża Karpat Południowych leży Nizina Wołoska nachylona w stronę. Dunaju. Na powierzchni pokryta jest ona plejstoceńskimi żwirami, płatami lessów oraz holoceńskimi aluwia-mi rzek podkarpackich. Przedłużenie niziny stanowi delta Dunaju. .
U stóp Karpat, Alp i Gór Dynarskich leżą obniżenia i drobne pasma górskie. Należą do nich Kotlina Siedmiogrodzka i Kotlina Panońska oddzielone grupą Gór Apuseńskich z najwyższym szczytem Bihor (1848 m n.p.rn.). Kotliny powstały w neogenie a następnie zostały zalane przez morze śródlądowe. Pod koniec neogenu morze zaczęło zanikać i przekształciło się w jezioro, do którego rzeki znosiły materiał z otaczających gór. Kotlina Siedmiogrodzka zbudowana jest głównie z piaskowców i zle-pieńców trzeciorzędowych. Jej powierzchnia jest pagórkowata i rozcięta .głębokimi dolinami rzek Aluty, Maruszy i Samoszu oraz ich dopływami. Umiarkowany, ciepły klimat sprzyja rozwojowi roślinności stepowej. Rzadziej spotykana jest roślinność halofityczna. Znacznie większy obszar (100 tyś. km2) zajmuje Kotlina Panońska (Węgierska), która jest zapadliskiem tektonicznym wypełnionym trzeciorzędowymi osadami morskimi, jeziornymi i rzecznymi. Nad równiną akumulacyjną kotliny wznoszą się resztki hercyńskich gór zrębowych, do których należą góry: Pilis, Yertes, Las Bakoński, Góry 'Mecsek, Papuk d Pruska Góra. Są one zbudowane ze skał krystalicznych, pokrytych płytowo zalegającymi wapieniami i dolomitami mezozoicznymi. Wzdłuż linii tektonicznych i rowu tektonicznego jeziora Balaton występują trzeciorzędowe góry wulkaniczne i pokrywy, lawowe. Wzdłuż linii uskokowych występują źródła mineralne. Na powierzchni niziny zalegają płaty lessów i piasków eolicznych. Na terenie kotlin podkarpackich występują niewielkie ilości węgla koksującego, boksytów, ropy naftowej oraz kruszców miedzi, srebra, ołowiu i złota. W okolicy Baia Marę wydobywa się rudy żelaza. W utworach neogeńskich zalegają pokłady soli kamiennej i gipsu.
69. Europa Południowa. Ogólna charakterystyka półwyspów Iberyjskiego i Apenińskiego.
Europa Południowa jest jednym z najbardziej rozczłonkowanych obszarów fizycznogeograficznych kontynentu. W jej skład wchodzą trzy oddzielne półwyspy wraz z wyspami na Morzu Śródziemnym. Półwyspy Europy Południowej mają wiele cech wspólnych pozwalających połączyć je w większą całość.
PÓŁWYSEP IBERYJSKI (Pirenejski) posiada zwarty i masywny kształt o słabo rozwiniętej linii brzegowej. Osiąga on powierzchnię 580 tyś. km2. Od trzonu lądowego oddziela go wysoki łańcuch Pirenejów, zaś z pozostałych stron oblewają go wody Oceanu Atlantyckiego i Morza Śródziemnego.
Pod względem geologicznym półwysep składa się z trzech zasadniczych części: masywu hercyńskiego zwanego Mesetą, południowej strefy fałdowań alpejskich obejmującej strefę ?alpidów", do której należy Nizina Andaluzyjska i Góry Betyckie oraz strefy ?iberydów", z Pirenejami, Kotliną Aragońską i Górami Iberyjskimi. Alpidy zostały wynurzone z wielkiej, śródziemnomorskiej geosynkliny Tetydy, natomiast iberydy powstały na miejscu bocznych epikontynentalnych zbiorników morskich, przenikających w obręb masywu kontynentalnego, których głębokość często zmieniała się.
Obszar Mesety zajmuje około 60% powierzchni półwyspu. Zbudowany on jest z silnie pofałdowanych i zmetamorfizowanych utworów prekambryjskich i paleozoicznych, poprzecinanych licznymi intruz j ami skał magmowych. W czasie orogenezy hercyńskiej Meseta została pofałdowana i usztywniona. W późniejszym okresie stare góry i wyżyny hercyńskie podlegały silnej denudacji. Wschodnia część Mesety objęta była częściowymi zalewami morskimi, które pozostawiły na podłożu hercyńskim płytowo zalegające osady mezozoiczne i trzeciorzędowe. W eocenie masyw Mesety został silnie zdyslokowany. W wyniku ruchów tektonicznych część masywu uległa obniżeniu i powstało szereg basenów sedymentacyjnych, w których osadziły się iły, wapienie i gipsy jeziorne oraz utwory fluwioglacjalne. W środkowej części Mesety ruchy eoceńskie wypiętrzyły szereg zrębów objętych wspólną nazwą Kordyliery Centralnej (Góry Kastylijskie). W skład Kordyliery Centralnej wchodzą zrębowe bloki Sierra da Estrella, Sierra de Gata, Sierra de Gredos i Sierra de Guadarrama. Góry budują stare granity i łupki krystaliczne, pokryte częściowo utworami mezozoicznymi. Tworzą one przeważnie równoległe grzbiety górskie, oddzielone podłużnymi obniżeniami. Na 'powierzchni tych grzbietów zachowały się stare poziomy zrównania oraz młode plejstoceńskie formy polodowcowe. Góry Kordyliery Centralnej oddzielają od siebie dwie kotlinowate wyżyny zwane Starą i Nową Kastylią.
Na południe od Kordyliery Centralnej leżą na przemian wielkie formy wklęsłe i wypukłe. W bezpośrednim sąsiedztwie ciągnie się obniżenie Tagu, następnie pasmo Gór Toledańskich i Sierra de Guadalupe zbudowane z kwarcytów sylurskich i skał krystalicznych oraz obniżenie środkowej Gwadiany i krawędziowe góry Sierra Morena, opadające stromym progiem wzdłuż linii uskokowej ku Nizinie Andaluzyjskie j.
Nizina Andaluzyjska (kotlina rzeki Gwadalkiwir) ma kształt trójkąta rozszerzającego się w stronę Oceanu Atlantyckiego. Jest to obniżenie, które w okresie mioceńskim było zatoką morską. Południową część półwyspu zajmują Góry Betyckie (Andaluzyjskie) powstałe na przełomie paleo- i neogenu. Pod względem budowy geologicznej i tektoniki Góry Betyckie są podobne do Alp. Występuje tu wyraźna strefowość podłużna, widocznie zaznacza się część krystaliczna i zalegająca od niej na północ strefa wapienna. Długość łańcucha górskiego wynosi ok. 600 km, szerokość 100 - 160 km. Pod względem wysokości Góry Betyckie zajmują drugie .miejsce w Europie po Alpach (Mułhacen 3478 m njpjm.). Większość szczytów posiada jednak formy łagodne ze śladami zlodowaceń plejsto-ceńskich. Obecnie znajduje się tu mały lodowiec karowy, jeden z najdalej wysuniętych na południe Europy.
Na północy gór Kordyliery Centralnej rozciąga się kotlina Nowej Kastylii, którą od północy ograniczają Góry Kantabryjskie. Są to hercyń-Bikiie góry kadłubowe z typową -rzeźbą rusztową. Grzbiety tych gór zbudowane są z odpornych kwarcytów, natomiast oddzielające je podłużne doliny zostały wypreparowane w łupkach kambryjskich, piaskowcach dewońskich i łupkach kulmu. W rejonie Oviedo zalegają złoża karbońfekiego węgla kamiennego. Niektóre pasma zbudowane z wapieni karbońskich rozcinają głębokie doliny, jary i .wąwozy. W okresie plejstoceńskim najwyższe partie gór pokryte były lodowcami.
Na zachód od Gór Kantabryjskich ciągną się obszary wyżynna i górzyste masywu Galicji. Masyw zbudowany jest z granitów i skał metamorficznych. Po wypiętrzeniu uległ on silnej peneplenizacji i erozji rzecznej. Wyższe wzniesienia stanowią tu najtwardsze grzbiety skalne w postaci ostańców.
Na wschód od Gór Kantabryjskich ciągnie się łańcuch Pirenejów. Góry osiągają średnią wysokość 3000 m n.p.m., natomiast wysokość maksymalną posiada Pico de Aneto (3404 m n.p.m.) wznoszący się w grupie Maladetta. Główne grzbiety gór tworzą struktury hercyńskie zbudowane z granitów i gnejsów. Są one silnie zdyslokowane i przecięte intruzjami granitów. Północne i południowe srboki budują Skały mezozoiczne i trzeciorzędowe. Południowy stok graniczy z Kotliną Aragońską wzdłuż wyraźnie zarysowanej linii uskokowej. Długość pasma górskiego wynosi ok. 430 km, szerokość ponad 100 km. W najwyższych częściach gór zalegają lodowce karowe, pola firnowe i małe lodowce dolinne. W częściach: wapiennych rozwinęły się zjawiska krasowe.
Położona na południe od Pirenejów Kotlina Aragońska jest obniżeniem ograniczonym wyraźnymi krawędziami tektonicznymi. Dno kotliny wysłane jest utworami neogeńskimi i osadami rzeki Ebro. Powierzchnia kotliny jest wyżynna i pagórkowata, rozcięta doliną Ebro i dolinami jej dopływów.
Na południu ciągną się Góry Iberyjskie. Podłoże gór stanowią paleozoiczne struktury Mesety osłonięte mezozoiczną pokrywą, sfałdowaną w orogenezie trzeciorzędowej. Ta wyraźna dwudzielność w budowie stanowi podstawę do zaliczenia, przez niektórych badaczy, Gór Iberyjskich do strefy krawędziowej Mesety. Pasmo Gór Iberyjskich jest asymetryczne, stromo opada ku Kotlinie Aragońskiej i łagodnie w stronę kotlin ka-stylijskich. Najwyższe szczyty wznoszą się w strefie Sierra de la Demanda, Sierra del Moncayo i Sierra de Gudar. Środkowa część gór jest nieco obniżona. Obniżeniem tym płynie rzeka Jalón, dopływ Ebro.
W sąsiedztwie Półwyspu Iberyjskiego znajduje się szereg wysp. W przedłużeniu Gór Betyckich leżą Baleary i Pitiuzy, ukształtowane w orogenezie alpejskiej. Na podmorskiej grzędzie Atlantyku leży archipelag Azorów, składający się z 10 wysp o łącznej powierzchni 24 000 km2. Są to wyspy wulkaniczne zbudowane z bazaltów, andezytów i trachitów. Zachowały się tu świeże stożki wulkaniczne z kraterami wypełnionymi ?wodami stanowiącymi jeziora.
Warunki klimatyczne półwyspu są zróżnicowane, wyróżnia się tu trzy większe strefy "klimatyczne obejmujące część środkową, północno-zachodnią i południową. W części środkowej panuje klimat suchy, kontynentalny. W porze letniej, w związku z nasuwającym się wyżem azorskim lub rozwijającymi się lokalnymi niżami, jest tu bardzo ciepło. W zimie nad wnętrzem półwyspu utrzymuje się wyż baryczny, stąd temperatury są niskie w stosunku do zajmowanej szerokości geograficznej. Minimalną temperaturę ? 27C zanotowano w Melinie u stóp Gór Iberyjskich. Średnie opady w części środkowej wynoszą 250 - 750 mm rocznie.
Część północno-zachodnia półwyspu jest pod wpływem 'mas napływających z Atlantyku, istąd jest to klimat typowo morski. Charakteryzują go małe amplitudy roczne temperatury powietrza i duże opady atmosferyczne. Obszar ten obejmuje izoterma stycznia 10C, lipca 20C. W części południowej panuje klimat śródziemnomorski z upalnym i słonecznym latem oraz łagodną i dżdżystą zimą.
Zróżnicowany charakter wykazuje szata roślinna Półwyspu Iberyjskiego. Z zasięgiem wpływów klimatu morskiego związana jest roślinność lasów liściastych z przewagą dębów. Niżej rosną wiecznie zielone dęby, a wyżej zrzucające liście na zimę. Wnętrze półwyspu zajmują stepy bezdrzewne, a miejsca bardziej wilgotne świetliste. lasy śródziemnomorskie. W górach rosną kserofitowe lasy iglaste z udziałem sosny śródziemnomorskiej. Nad morzem przeważa roślinność typu makii, a w miejscach suchych stepy. Naturalna roślinność półwyspu została wyniszczona przez człowieka. Duże znaczenie gospodarcze w tym rejonie ma dąb korkowy, występujący głównie w zachodniej części półwyspu.
Wnętrze półwyspu zajmują gleby brązowe i brunatne oraz gleby czerwonobure z udziałem gleb kasztanowych. Nad Atlantykiem przeważają gleby brunatne, a w Kotlinie Aragońskiej i wschodniej części Gór Betyckich szaroziemy; Na wychodniach skał wapiennych rozwinęły się gleby brunatne i rędziny.
Na całym Półwyspie Iberyjskim występują różnorodne bogactwa mineralne. Złoża węgla kamiennego zalegają w rejonie Oviedo, Porto i Pueiblonuovo; złoża rud żelaza w okolicy Gijónu, Bilbao oraz Gór Iberyjskich i Betyckich. U podnóża Gór Betyckich zalegają złoża siarki. W niewielkich ilościach reprezentowane są kruszce miedzi, cynku i ołowiu, manganu oraz rtęci, wolframu i cyny. W Kotlinie Aragońskiej znajdują się pokłady soli potasowej.
PÓŁWYSEP APENIŃSKI ma około 149 km2 powierzchni. Jest wysunięty w Morze Śródziemne. Wraz z wyspami: Sycylią, Sardynią i Korsyka otacza on głęboki basen Morza Tyrreńskiego. Właściwy półwysep należy rozpatrywać jako młode pasmo górskie wypiętrzone i ukształtowane w paleogenie i okresach późniejszych. O obecnej aktywności sił wewnętrznych świadczą trzęsienia ziemi i działalność wulkaniczna.
Półwysep Apeniński budują skały kenozoiczne i mezozoiczne oraz występujące w niektórych rejonach starsze struktury hercyńskie. Centralny masyw hercyński zapadł się niemal całkowicie, a na jego miejscu pozostało głębokie zapadlisko Morza Tyrreńskiego. Z dawnego masywu zachowały się jedynie szczątki brzeżne na terenie Kalabrii i Gór Pelorytańskich objęte, strukturami Apeninów oraz drobne resztki na wyspach Sardynii i Korsyce. Dawny zasięg starego masywu otaczają obecnie struktury trzeciorzędowe.
Główną oś obecnego półwyspu stanowią młode góry Apeniny, sfałdo-wane i wypiętrzone w orogenezie alpejskiej. W ich obrębie wyróżnia się część północną, środkową i południową- Apeniny Północne są przedłużeniem łuku alpejskiego skręcającego ku południowi. Składa się on z Apeninu Liguryjskiego i Apeninu Toskańskiego. Pasma te są częścią łuku,, którego struktury skręcają w kierunku Zatoki Genueńskiej oraz Morza Tyrreńskiego i zanurzają się pod wodę. Dalszy jego ciąg znajduje się na wyspie Elbie, w północno-zachodniej części Korsyki i wyspach Bale-arach, gdzie łączy się z Górami Betyckimi. Apeniny Północne zbudowane są ze starych masywów metamorficznych oraz płaszczowin nasuniętych z południowego zachodu. Wyróżnia się tu płaszczowinę dolnotoskańską, zbudowaną z łupków paleozoicznych i marmurów triasowych odsłaniających się w Alpach Apulijskich i na przedgórzach toskańskich oraz płaszczowinę górnotoskańską, zbudowaną z piaskowców eoceńskich i płaszczowinę liguryjską, zbudowaną z łupkowych glin i ofiolitowych intruzji. Mimo znacznych wysokości góry mają formy łagodne z kopulastymi szczytami. Na szczytach zachowały się formy karowe, żłoby i resztki moren lodowców plejstoceńskich. Na stokach, pod wpływem trzęsień ziemi,, tworzą się osuwiska.
Począwszy od rzeki Metaure rozpoczynają się Apeniny Środkowe. Zbudowane są one ze skał jurajskich, kredowych i eoceńskich z przewagą wapieni. Skały te są silnie pofałdowane, lecz nie tworzą płaszczowin. Częste są tu również pęknięcia, uskoki i wypiętrzenia bryłowe. Góry mają charakter stoliw o stosunkowo łagodnych szczytach. Ciągną się one pasmami, wśród których wyróżnia się Apenin Umbryjski, Abruzzy i Góry Babińskie. Układ pasm jest wynikiem młodych ruchów tektonicznych,. Na całym obszarze Apeninów Środkowych występują, rozwijające się oćl początku czwartorzędu, formy krasowe. O lokalnym zlodowaceniu plejstoceńskim świadczą zachowane kary, powierzchnie zmutonizowane i rozmyte szczątki moren.
Na południe od Neapolu rozpoczyna się pasmo Apeninów Południowych. Ciągną się one wzdłuż wybrzeża Morza Adriatyckiego w kierunku, rowu tektonicznego, w którym płynie rzeka Creti. Apeniny Południowe zbudowane są z wapiennych stoliw poprzedzielanych pogórzami fliszowymi, stąd też w rzeźbie gór występują silne kontrasty wynikające z różnej odporności skał. Wapienne stoliwa osiągają znaczne wysokości (Matese 2050 m n.p.m., Monte del Papa 2005 m n.p.m.). Południowym przedłużeniem Apeninów Południowych jest Apenin Kalabryjski zbudowany z łupków krystalicznych i granitów. Nad Cieśniną Messyńską ograniczają go młode pęknięcia i uskoki. Dalszy ciąg fałdowego pasa Apeninów znajduje się na Sycylii, biegnie on w kierunku gór Atlas w Afryce.
70. Europa Południowa. Ogólna charakterystyka półwyspu Bałkańskiego.
PÓŁWYSEP BAŁKAŃSKI ma najszersze połączenie z lądem bez odgraniczających go barier górskich. Za granicę północną półwyspu uważane jest obniżenie na linii Triest ? Lubiana, między Alpami Julijskimi i Górami Dynarskimi oraz rzekami Sawą i Dunajem. Północna część półwyspu ma kształt zwarty, południowa natomiast zwęża się i jest silnie rozczłonkowana. Najdalej na południe sięga półwysep Peloponez połączony z lądem Przesmykiem Korynckim.
Obecny zarys półwyspu powstał na zrębach starego hercyńskiego masywu centralnego rozbitego na poszczególne bryły, których część została wydźwignięta, a część zapadła się w rejonie Morza Egejskiego. Rozbity masyw został z kolei objęty trzeciorzędowymi ruchami fałdowymi, które wytworzyły szereg młodych pasm górskich i połączyły półwysep w jedną całość. Największym członem starego masywu jest zwarty zrąb gór Rodo-pów, zbudowany z łupków krystalicznych i granitów z intruzjami skał. Masyw ma rzeźbę falistej wyżyny rozciętej głębokimi dolinami i wąwozami, świadczącymi o niedawnym wypiętrzeniu. Stare doliny i powierzchnie zrównania występują w wyższych partiach gór-Do najwyższych części Rodopów należą masywy Riła (2925 m n.p.m.) i Pirin (2915 m n.p.m.), które w plejstocenie były zlodowaeone. Lodowce spływały z gór do poziomu 1000 m n.p.m., gdzie wytapiając się pozostawiały materiał morenowy.
Na zachód od Rodopów leży kompleks bryłowych Gór Macedońskich, rozbity uskokami i rozczłonkowany kotlinami. Góry zbudowane teą z łupków krystalicznych, granitów, wapieni i trzeciorzędowych skał wylewnych. Stare masywy górskie ciągną się ku północy aż po dolinę Dunaju, a na południu spotykane są na Półwyspie Chalcydyckim, w górach Tesalii i na wyspie Eubei. Przedłużeniem ich w kierunku wschodnim jest wyżyna Strandży sięgająca do brzegów Morza Czarnego.
Zalegający w podłożu tej części półwyspu stary masyw wywierał wpływ na przebieg fałdowań trzeciorzędowych i spowodował gwałtowne wygięcie łuku karpacko-bałkańskiego w kierunku wschodnim. Odchylenie to reprezentuje łańcuch Bałkanów. Góry Bałkan (Stara Pianina) dzielą się na trzy zasadnicze części różniące się budową geologiczną i rzeźbą powierzchni. Są to: Bałkan Zachodni, Bałkan Środkowy i Bałkan Wschodni. Bałkan Zachodni stanowi pasmo górskie dochodzące do wysokości 2169 m n.p.m., które ciągnie się od doliny Dunaju do przełomu rzeki Iskyr. Zbudowane jest ono z paleo-zoicznych łupków poprzecinanych intruzjami skał wylewnych, osłoniętych od północy strefą wapieni mezozoicznych i fliszu. Najwyższy człon łańcucha stanowi Bałkan Środkowy (Botew 2376 m n.p.m.), zbudowany głównie z łupków krystalicznych i granitów. Szczyty gór są łagodne, kopulaste, stoki południowe strome i rozcięte dolinami. U wylotu dolin powstały potężne stożki napływowe. W wyższych partiach gór zachowały się powierzchnie zrównań, świadczące o stopniowym dźwiganiu się gór. Niższym członem łańcucha górskiego jest Bałkan Wschodni, rozgałęziający się na szereg drugorzędnych pasm górskich. Człon ten opada urwiskami w kierunku Morza Czarnego. W skład łańcucha górskiego Bałkanów wchodzi również pasmo Antybałkanu, rozciągające się równolegle do pasma głównego od strony południowej. Jego budowa wewnętrzna zbliżona jest do budowy Bałkan u Środkowego.
Po północnej 'Stronie Bałkaeu rozciąga się (rozległa Płyta Bułgarska (platforma naddunajska), zbudowana z poziomo zalegających wapieni górnokredowych, częściowo przykrytych osadami trzeciorzędowymi. W wielu miejscach płyta jest zaburzona uskokami wykazującymi przebieg południkowy. Przebieg ten wykorzystały rzeki spływające z Bałkanu do Dunaju, tworząc rozległą nizinę nachyloną w kierunku doliny Dunaju.
Na południe od Gór Bałkan leży Kotlina Maricy i wschodniej Tracji. Kotlina Maricy w części zachodniej jest rozległym zapadliskiem wypełnionym aluwiami, ku wschodowi pokrywają je trzeciorzędowe osady jeziorne (piaski, iły, margle) lekko sfałdowane i wypiętrzone. Na wschód od ujścia Maricy, wzdłuż Zatoki Saros, wznosi się masyw Koru-Dag, a dalej nad brzegami Morza Marmara masyw Tekir-Dag. Wschodnią część kotliny otacza Wyżyna Strandży oraz Półwysep Bosforski. Obszary te zbudowane są z granitów, wapieni dewońskich i eoceńskich wapieni numulitowych.
Drugi system trzeciorzędowych fałdowań na Półwyspie Bałkańskim tworzą Góry Dynarskie. System ten dzieli się na właściwe Góry Dynarskie, Góry Albanii i silnie rozczłonkowane góry Tracji, których przedłużenie południowo-wschodnie znaczą struktury fałdowe wysp Krety i Rodos oraz wybrzeży Azji Mniejszej.
Góry Dynarskie dzielą się na dwie części: zachodnią zbudowaną z wapieni mezozoicznych silnie skrasowiałych i wschodnią skomplikowaną pod względem budowy geologicznej. W części Wschodniej następują po sobie serie skał paleozoicznych, mezozoicznych i krystalicznych z silnie rozwiniętymi formami erozyjnymi. Serie te zostały pofałdowane, ponasuwane na siebie i potrzaskane uskokami. Po orogenezie alpejskiej cały górotwór podlegał silnej denudacji i peneplenizacji. Obecny kształt gór je?t wynikiem nierównomiernego pionowego wypiętrzenia, które wystąpiło w końcu trzeciorzędu i na początku czwartorzędu. Ruchom tym towarzyszyły również wypiętrzenia wielko-promienne, które spowodowały wgięcia i zapadliska w strefie nadbrzeżnej. W strefę tę wkroczyło morze zajmując podłużne, równoległe do wybrzeży obniżenie. W ten sposób powstał system cieśnin zwanych kanałami, między którymi wznoszą się grzbiety górskie w postaci wysp. Tak wykształcone wybrzeże zyskało miano wybrzeża dalmatyńskiego. Wyspy dalmackie zbudowane są z autochtonicznych fałdów składających się z wapieni neogeńskich i fliszu. Główny trzon gór tworzy wyżynne platformy występujące piętrowo, ze szczególnym nasileniem na wysokości 800 - 2000 m n.p.m. Platformy te stanowią wypiętrzone części penepleny neogeńskiej rozmyte i skrasowiałe. Na płaskowyżach wznoszą się góry bryłowe ze skalistymi szczytami i ostrymi formami. Góry charakteryzują się bogactwem zjawisk krasowych: rozległych polji, żłobków krasowych, lejów krasowych i zapadlisk. Silnie rozwinięte są również formy krasu podziemnego. Zjawiskom krasowym sprzyja znaczna miąższość wapieni, ich spękanie i brak przewarstwień utworami nieprzepuszczalnymi.
Wschodnia część Gór Dynarskich zbudowana jest ze skał krystalicznych, paleozoicznych i triasowych łupków piaszczystych przewarstwionych wapieniami oraz ofiolitowymi skałami wulkanicznymi. Grzbiety góitiskie mają stosunkowo łagodną rzeźbę i rozcięte są szerokimi dolinami.
Przedłużeniem Gór Dynarskich ku południowi są Góry Albańskie. Jest to łańcuch zbudowany z kilku stref litologicznych: fliszowej, wapiennej i krystalicznej. Najwyższe wzniesienia osiągają wapienne Alpy Albańskie (Prokletije), posiadające cechy rzeźby wysokogórskiej z zachowanymi formami polodowcowymi. W części tej występują zjawiska krasowe.
Dalej ku południowi ciągną się łańcuchy Pindusu i równolegle do niego góry Epiru. Zbudowane są one z łupków, rogowców, wapieni i fliszu ze śladami utworów zlodowacenia plejstoceńskiego. Góry Epiru nie są zbyt wysokie i silnie rozczłonkowane w związku z różnorodną budową litologiczną i różną odpornością skał na wietrzenie.
Bardziej skomplikowaną budowę posiada środkowa Grecja, gdzie południowe pasma gór fałdowych krzyżują się z poprzecznymi załomami tektonicznymi. Na skutek tektonicznego rozczłonkowania powstały tu masywy typu gór stołowych, zbudowane z twardych wapieni, na których widoczne są powierzchnie abrazyjne i denudacyjne. Występują tu ?stoliwa"z formami krasowymi i pionowymi urwiskami. Między masywami znajdują się zapadliska i kotliny wypełnione osadami wieku trzeciorzędowego i czwartorzędowego. Część kotlin zajmują zatoki morskie wciskające w głąb lądu. Zatokom towarzyszą szeregi drobnych wysp. Silnie rozczłonkowany jest obszar Attyki w południowo-zachodniej części półwyspu, gdzie wznoszą się pojedyncze bloki górskie, osiągające 1000 - 1100 m n.p.m. (Góry Pentelikanu i Ymitosu), otoczone skrawkami nizin nadmorskich.
Górzystą i silnie rozczłonkowaną częścią Półwyspu Bałkańskiego jest Peloponez, którego zarys i obecna rzeźba jest wynikiem pionowego wypiętrzania i licznych dyslokacji. Dyslokacje te doprowadziły do powstania gór wielu obniżeń wypełnionych aluwiami. Góry zbudowane są z łupków i wapieni mezozoicznych podobnych do marmurów. Na stokach gór zalegają margłe plioceńskie, zlepieńce i piaskowce.
Od półwyspu Peloponez aż po wybrzeża Azji Mniejszej ciągnie się-łańcuch wysp stanowiących przedłużenie Gór Dynarsko-Greckich, do których należą między innymi Kithira, Kreta czyli Kandia, Kasos, Karpathos, Rodos i wiele mniejszych. W paleogenie wznosił się tu górotwór fałdowy, który uległ peneplenizacji i został zanurzony w morzu. W pliocenie wyspy zostały ponownie wydźwignięte, a o nasileniu ruchów wy-piętrzących świadczą terasy abrazyjne. Wyspy mają rzeźbę o charakterze górskim. Maksymalną wysokość (2456 m n.p.m.) osiąga szczyt Idę na Krecie. Na północ od Morza Kreteńskiego leżą Cyklady, archipelag drobnych wysp. Przed okresem trzeciorzędowym rozciągał się tu stary masyw uformowany w orogenezie hercyńskiej. Pod koniec trzeciorzędu ląd ten począł się obniżać i zanurzać w wody Morza Egejskiego. Ostatnie jego skrawki zanurzyły się już w holocenie. Wyspy Milos, Thira (Santoryn), Astipalaja, Nisiros i Kos są pochodzenia wulkanicznego. Czynnym wulkanem jest Kajmeni na wyspie Thira.
Półwysep Bałkański posiada złożone warunki klimatyczne, roślinne i glebowe. Cała jego południowa część wraz z wybrzeżem Morza Adriatyckiego, Egejskiego i Marmara posiada klimat śródziemnomorski. W części wewnętrznej panują warunki klimatyczne zbliżone do warunków środkowej Europy. Średnia temperatura stycznia na wybrzeżach wynosi 5C-11C, w części wewnętrznej ?1C- 5C. Średnie temperatury lipca na północnym zachodzie wynoszą 21C-23C, na wschodzie 23C -- 25C, a na południu oraz wybrzeżu adriatyckim 25C - 27C. Największe opady atmosferyczne występują we właściwej części Gór Dynarskich, gdzie osiągają 1500 - 3000 mm rocznie. Duże opady mają również góry wewnętrznej części półwyspu. Jedynie na wybrzeżu wschodniej Grecji opady atmosferyczne kształtują się poniżej 500 mm rocznie. Ze względu na lokalne zróżnicowanie warunków klimatycznych na obszarze półwyspu występuje typowy klimat śródziemnomorski oraz jego liczne odmiany, jak np.: klimat ?pontyjski", klimat śródziemnomorski z porą deszczową w jesieni i klimat ?naddunajski".
Na półwyspie przeważa roślinność śródziemnomorska i typowa dla środkowej Europy. Na obszarze śródziemnomorskim występuje roślinność wiecznie zielona z lasami dębowymi, sosnowymi (pinia) i krzaczastymi zaroślami typu makia, występującymi głównie na południu i wyspach śródziemnomorskich. Na obszarach górskich rosną lasy iliryjskie złożone z jesionu południowego, dębu, grabu, drzew laurowych, bukszpanowych i ostrokrzewów. Krzaczasta roślinność kserotermiczna reprezentuje zarośla zrzucające liście typu ?sibljak" oraz zarośla ?frigany" porastające na suchych i kamienistych stokach i zarośla typu ?tomilara" złożone z drobnych pachnących krzewów, jak macierzanka i rozmaryn. Powyżej 1500 - 1770 m n.p.m. występują lasy górskie z udziałem dębów, klonów, kasz tana jadalnego, buka, a wyżej jodły greckiej i sosny pancernej. Górna granica lasu leży na wysokości 1800 - 2000 m n.p.m.
W północnej części pówyspu występuje roślinność typu środkowoeuropejskiego z przewagą lasów dębowych. W górach rosną natomiast lasy bukowe z domieszką drzew iglastych. Powyżej górnej granicy lasów przeważa strefa krzewów górskich, a nad nią roślinność subalpejska i alpejska.
Na Półwyspie Bałkańskim występują różnorodne bogactwa mineralne. W basenach trzeciorzędowych zalegają złoża węgla brunatnego, większe ich zasoby znajdują się w dorzeczu Timaku i na wyspie Eubei. Niewielkie ilości węgla kamiennego są w rejonie Gaferowa. Ropa naftowa wydobywana jest na terenie Albanii. Większe zasoby rud żelaza znajdują się w okolicy Zeniicy, Sofii, Dimli terowa, Aten i na wyspie Sefiros. Kruszce miedzi związane są głównie z wychodniami skał krystalicznych, wylewnych. W sąsiedztwie miedzi występuje cynk i ołów. Znaczna ilość boksytów występuje w Górach Dymarskich. W górach tych zalegają również złoża manganu i margli cementowych. Stosunkowo słabo wykorzystane są zasoby energii wodnej rzek.
71. Atlas ? jednostka Afryki zbliżona z regionem Europy Południowej. Ogólna charakterystyka pod wzgl. proc. Górotwórczych.
Obszar gór Atlas jest związany bardziej z Europą śródziemnomorską niż bryłowym cokołem kontynentu afrykańskiego. Stanowi on system gór fałdowych o długości ponad 2000 km. I szerokości ok. 350km. Środkowe części łańcuchów górskich tworzą trzon paleozoiczny zbudowany z łupków, kwarcytów, wapieni i skał wylewnych związanych z orogenezą hercyńską, Miejscami na znacznej przestrzeni wyłaniają się prekambryjskie skały autochtoniczne masywów krystalicznych. Na tym trzonie leży gruba pokrywa skał mezozoicznych i trzeciorzędowych, pofałdowanych w orogenezie alpejskiej. (wapienie i flisz). W północnej części tworzy struktury płaszczowinowe, w południowej fałdy. 2 strefy fałdowań: zewnętrzna (Rif i Atlas Telleński) i wewnętrzna (Atlas Wysoki, Atlas Średni,Antyatlas, Atlas Saharyjski), Strefy te rozdziela sztywny blok Wyżyny Szotów (Szott - płytkie zagłębienie bezodpływowe na peryferiach i w obniżeniach algierskich i tunezyjskich pustyń piaszczystych. zagłebienia pustynne. Szotty zasłane są materiałem gliniastym i ilastym pokryte skorupami solnymi i gipsowymi, po deszczu zamieniają się w słone trzęsawiska lubjeziora.)
Pasma górskie:
Rif- Ciągnie się wzdłuż wybrzeży morza śródziemnego od cieśniny giblartalskiej do doliny rzeki wadi muluja . Najwyższy szczyt Dżabal Tidighin wznosi się na 2456 m .. zbudowane jest ze skał krystalicznych, łupków paleozoicznych, wapieni mezozoicznych i fliszu. Góry te mają zróżnicowaną rzeźbę, są porozcinane licznymi dolinami, tam gdzie stykają się z morzem tworzą wysoki klif. Góry atlas stanowią geologiczne przedłużenie gór Betyckich ( pd. Hiszpania)
Atlas Telleński ? Stanowi przedłużenie gór Rif, ciągnie się wzdłuż brzegów m. Śródziemnego w kierunku wschodnim ( pn. Algieria, Tunezja), najwyższy szczyt Dżurdżura (2308 m n.p.m.), zbudowany jest ze skał krystalicznych osłoniętych osłoniętych strefą płaszczowinowo-łuskową skał wapiennych i fliszu.
Wyżyna szottów ? równina otoczona górami o wys. do 900 m n.p.m. W okresach deszczowych w zagłębieniach gromadzi się woda spływająca z gór tworząc jeziora, które latem wysychają(szotty),
Atlas saharyjski- leży na Pd. Od wyż. Szottów, szłada się z wielu pasm i masywów, zbudowanych ze skał krystalicznych paleozoicznych i młodszych fałdowych. Najw szczyt Dżebel Aures 2328m n.p.m. (Dżebel=skała po arabsku).
Antyatlas- stanowi przedłóżenie atlasu saharyjskiego na zachód, trzonem pasma są 3 masywy krystaliczne, najw. szczyt 2376 m n.p.m.
Atlas wysoki- połączony z Antyatlasem masywem wulkanicznym Dzebel Siura 3304m n.p.m. zbudowany jest ze skał krystalicznych najwyższy szczyt Tubka 4165 m n.p.m.
Atlas średni- zbudowany z paleozoicznych wapieni, kwarcytów i piaskowców, sfałdowany w orogenezie hercyńskiej,
72. Sahara ? jednostka specyficznych cech fizycznogeograficznych Afryki.
Największa pustynia świata pow ok. 9 mln km2, długość 5600km, szerokość1500km, Na pn. sięga do gór atlas i wybrzeży m. Śródziemnego, na Pd. Do linii: rzeka Senegal, jez. Czad, ujście rzeki Atbara do Nilu. Pustynność Sahary uwarunkowana jest suchym klimatem, wysokim parowaniem, niezrównoważonym niskimi opadami. W okresie plejstoceńskim Sahara miała klimat pluwialny i normalną sieć rzeczna, spowodowane to było przesunięciem w tym okresie na południe frontu śródziemnomorskiego.
W środkowej części Sahary występują ze skał krystalicznych lub osadowych wieku paleozoicznego, Masywy prekambryjskie pokryte są skałami wulkanicznymi.
Wyżyna Ahaggar (hoggar) zbudowana ze skał wulkanicznych njw. szczyt Tahat 3003m n.p.m., przechodzącą ku Pd. W półpustynne garby Adrar des Iforas i Air (Tamga 1800m), ku wschodowi przedłżeniem wyżyny Ahaggar jest masyw Tibesti (Emi Kussi 3415m) i wyżyna ennedi. Obszary wyżyn i masywów wulkanicznych podlegają intensywnym procesom wietrzenia mechanicznego, w wyniku gwałtownych wahań temperatury, prowadzi to do powstania ostrych form i dużych ilości gruzu, Opady występują bardzo rzadko do kilku razy w roku, w postaci krótkotrwałych ulew, wody spływające z wyżyn żłobią wadi (Ued lub wadi(s) (arab. wadi = "dolina") ? suche formy dolinne występujące na obszarach suchych, pustynnych, które wypełniają się w czasiepory deszczowej, tworząc niekiedy wartkie i szerokie rzeki. Doliny uedów zostały najprawdopodobniej wyżłobione w okresie3 rzędu i 4 rzędu, kiedy to zasięg pustyń był znacznie mniejszy, a klimat był wilgotniejszy),
Znaczne obszary Sahary zajmują płytowe pokrywy skał osadowych n a masywie Prekambryjskim, pokrywy utworzone są ze skał 3 rzędowych, kredowych lub paleozoicznych, obszary płytowe tworzą rozległe płaskowyże ograniczone progami denudacyjno-strukturalnymi. Na płaskowyżach występują góry świadki, terasy strukturalne i niecki deflacyjne, często ograniczone pionowymi ścianami. W kotlinach deflacyjnych są często oazy. Powierzchnia pokryta skałami wygładzonymi przez proc. Eoliczne to hamada.
Tereny nieckowate: Pustynia libijska, wielki erg wschodni, wielki erg zachodni, niecka El-Dżufu, niecka pustyni Tintumma i bodele. Zbudowane są z utworów paleozoicznych, kredowych i 3 rzędowych, wychodzące na powierzchnie starsze utwory tworzą kuesty i progi strukturalne, w miejscach obniżeń u podnóży masywów gromadzi się żwir (serir-pustynia żwirowa), Z pustyni skalistej wywiewane są ziarenka piasku, które osadzają się w obniżeniach tworząc ergi( pustynia piaszczysta), Na Saharze brak jest stałych cieków ( oprucz nilu), wystepują natomiast często wadi o długości często ponad 100km,
73. Charakterystyka jednostki Afryki ? Sudanu i 4 jej części.
Sudan w ujęciu jako kraina geograficzna nie państwo. Położony jest na Pd od Sahary, pow. ok. 5 mln km2 rozciągłość równoleżnikowa ok. 5500km, południkowa ok. 1000km. jest to strefa przejściowa między pustynią a lasem równikowym. Jego granice północna i południowa nie są zaznaczone w morfologii terenu, mają charakter klimatyczny. 4 części Sudanu:
-Jednostka zachodnia obejmuje niziny Gambii i Senegalu (rzeki w państwach o takich samych nazwach), Nizina Gambii ma charakter równiny akumulacyjnej, odwadnianej przez rzekę gambia, źr jej znajdują się na wyżynie Futa Dżalon, gleby czerwono-brązowe i laterytowe, roślinność: sawanna i lasy galeriowe. Nizina Senegalu ma w Pd części podobny charakter, w pn. wydmy utrwalone roślinnością trawiastą.
-Kotlina Nigru obejmuje górny i środkowy bieg rzeki, wypełniona utworami akumulacji wodnej i eolicznej, zalegających na płytach piaskowcowych, które wychodząc na powierzchni tworzą progi denudacyjno- strukturalne i góry świadki. W Pd części nizina aluwialna zabagniona, pocięta bocznymi korytami Nigru, jeziorami i starorzeczami (tzw. wewnętrzna delta Nigru), W pn części krajobraz półpustynny, na wschód od rzeki Oti są paleozoiczne góry Atakora. Między kotlinami Nigru i czadu są wyżyny krystaliczne i płytowe.
-Kotlina Czadu otoczona wyżynami krystalicznymi i płytowymi, oraz górami Mandara i Adamawa Pd. część kotliny jest równiną aluwialną z jeziorem Czad (jezioro bezodpływowe), do którego spływają rzeki: Komadugu, Jobe i Chari. Dawniej jego powierzchnia zależała od pory roku i wahała się od 11 do 22 tys. km?. W latach 60. XX wieku osiągała nawet powierzchnię 26 tys. km?, ale od tego czasu jezioro Czad stopniowo wysycha. W 2000 roku jego powierzchnia zmalała do zaledwie 1,5 tys. km?. Przyczyną takiego stanu jest zmniejszenie się w ostatnich latach opadów w tym regionie przy jednoczesnym zwiększonym zapotrzebowaniu na wodę w rolnictwie. Jezioro jest płytkie - osiąga maksymalnie do 7 m. Brzegi bagniste, porośnięte trzciną i sitowiem. W pn. części znajduje się obniżenie Bodele.
-Kotlina Górnego Nilu (wschodniego Sudanu), ograniczona jest wyżynami: Dar Fur, Dar Roounga i Kordofan. Pn. wyżyny stanowią powierzchnie zrównań, urozmaiconych górami wyspowymi, twardzielami i górami wulkanicznymi. Wyżyny porasta sawanna i półpustynie. Wnętrze kotliny zajmują rozlewiska Nilu, (Sudd), z odnogami i starorzeczami Nilu Górskiego, na pn. obniżenie Nilu Białego i Nilu Błękitnego, między rzekami równina El Gezira,
74. Jednostka Afryki Środkowej i jej prowincje Gwinea i Kongo.
Obszar Afryki środkowej pokrywa się z klimatycznym obszarem Afryki równikowej, obejmuje tereny położone nad zat. Gwinejską i Kotlinę Konga. Panuje tu klimat równikowy z temp rocznymi 20-20 stopni, i opadami ponad 1000 mm/rok. 2 prowincje:
-Gwinea obszar nad zatoką Gwinejską, od Gwinei(państwo)na zachodzie, do Angoli na południu, część od gwinei do Kamerunu to górna gwinea, część na Pd od Kamerunu to dolna gwinea. Wzdłuż brzegów zat. Gwinejskiej ciągną się niziny płaskie, lagunowe, częściowo deltowe, porozcinane estuariami rzek. Nad pasem nizin wznoszą się wyżyny, zbudowane z utworów krystalicznych, oddzielone od nizin wyraźnym progiem,. W zach. Części górnej gwinei wznoszą się góry Futa Dżalon, Liberyjskie i Togo-Atakora, w środkowej części pas gór wulkanicznych obejmujących wyspy: Annobon, św. Tomasza, Książęca, Fernando Po i na lądzie wulkan Kamerun (4070 m n.p.m.) i dalej na pn-wsch, (wyżyna Adamawa). Wyżyna Dolnej gwinei osiaga wys 800-100m jest urozmaicona wzniesieniami i kotlinami i poprzecinana dolinami rzecznymi, min. Przełom rzeki Kongo przez góry kryształowe, znajdują się tu wodospady LIvingstone?a. w sumie 270 m wys, dalej rzeka tworzy estuarium, którego przedłużeniem jest w morzu bruzda dł. 200 km, i głębokości 2000m. Panuje tu klimat równikowy, występują silne opady (3000-10000mm/rok), klimat dolnej gwinei jest troche suchszy i chłodniejszy (wpływ zimnego prądu Benguelskiego). Bogactwa mineralne: rudy żelaza, manganu, diamenty, złoto, boksyty, węgiel kamienny.
- Kotlina Kongo. Powierzchnia ok. 3 mln km2, otoczona masywami prekambryjskimi od zachodu, północy i wschodu, na Pd pokrywy płytowe. Na wyżynie Katangi wyst. Wypiętrzenia zrębowe i rowy tektoniczne, z jez. Upemba. Na Zach wyżyna Lunda. Wgięcie basenu Konga miało miejsce paleozoiku, na cokole kontynentalnym zostały osadzone płyty piaskowcowe, stanowiące odpowiednik formacji karr w Pd. Afryce, na powierzchni obecnego dna kotliny zwanego Wielką Depresją Centralną, zalegają osady jeziorne i aluwialne, silnie zabagnione i pokryte licznymi jeziorami( jez. Leopolda II, Stanley, Tumba), wyst tu klimat równikowy, opady ponad 2000mm/rok, gleby laterytowe zbielicowane i bagienne, obszar porośnięty jest równikowymi lasami tropikalnymi. Na obrzeżach lasy wiecznie zielone i lasy zżucające liście w porze suchej, w Katandze i wyż Lunda wyst. Sawanny. W kotlinie Kongo znajdujecie jeden z największych system rzeczny. Katanga jest bogata w surowce mineralne: Miedź, kobalt, uran, rad, cyna, wolfram, złoto, srebro i ołów. W dorzeczu rzeki kasai wyst diamenty.
75. Afryka wschodnia- obszar o charakterze wyżynnym rozbity systemem rowów tektonicznych.
Afryka wschodnia rozciąga się na wsch. Od Sudanu i Konga, powiechchnia ok. 4 mln km2. Podłoże stanowi masyw prekambryjski wychodzący na powierzchnię na wyżynie Mozambickiej, w niecce jez. Wiktorii i na wyż Somalijskiej. Północna część wyż. Somalijskiej pokryta jest płytowymi skałami osadowymi, natomiast strefa rowów tektonicznych i wyżyna Abisyńska posiadaja pokrywę wulkaniczną wieku kenozoicznego. Częśc połnocna obejmuje wyż Abisyńską, Kotlinę Danakilską (Afar) i wyż. Somalijską, część południowa: niecka jez. Wiktorii i wyż. Mozambicka.
Wyżyna Abisyńska ? płaskowyż o wys śr. 2000-3000m, urozmaicony górami wulkanicznymi i głębokimi dolinami rzecznymi o charakterze jarów. Góry wulkaniczne mają wys 3000-4500m najwyższa Ras Daszan 4620m n.p.m.pośrodku wyżyny jez. Tana z którego wypływa nil Błękitny.Od południa wyżyneę ogranicza rów Abisyński, na jego dnie leżą jeziora Ruspoli, Małgorzaty, i Zwai.
Kotlina Danakilska ( Afar) ma kształt trójkąta, leży na skrzyżowaniu rowu morza czerwonego z zapadliskiem Zatoki Adeńskiej, od pn ograniczają kotlinę góry Danakilskie, w pobliżu m. czerwonego depresja Danakilska ? 116m, klimat suchy, pustynny.
Wyżyna Somalijska- leży na wsch. Od rowu abisyńskiego, budowa geologiczna podobna do wyż. Abisyńskiej, wys do 4300 m, brzegi nad zat. Adeńską wysokie skaliste na pd. płaskie wybrzeża narastające.
Niecka jez. Wiktorii jej dno lezy na wys ok. 1000m, w kotlinie lezy tektoniczne jezioro Wiktorii, część na południe od jeziora to Uniamwezi na północ to Uganda. Od wschodu i zachodu góry zrębowe. Zachodnie obniżenie niecki stanowi ró62. środkowoafrykański i część wielkiego rowu zachodniego w którym leżą jez. Tanganika, Kiwi, Edwarda, Alberta, i row Nilu Alberta. Na śr. Rowu Alberta wulkaniczny masyw Ruwenzori 5119m n.p.m. Wschodnią granicę niecki stanowi strefa wielkiego rowu wschodniego ciągnącego się od zatoki Adeńskiej do jez Malawi (Niasa). W sąsiedztwie rowu liczne wulkany: Kilimandżaro (Kibo 5895 m n.p.m, Mawensi 5353m n.p.m), Meru(4565m n.p.m.), Kenia(5199 m n.p.m), Lulmalasin, Lengai, Mau, Aberdare,
Wyżyna Mozambicka ograniczona od zachodu rowem tektonicznym jeziora Malawi, a od wsch. Kanałem mozambickim. Wysokość 2000 do 3000m zbudowana jest z prekambryjskiego masywu porozcinanego dolinami rzek wybrzeże dobrze rozwinięte z rafami koralowymi, między wyżyną a Madagaskarem leżą wulkaniczne wyspy Komory.
76. Jednostka Afryki Południowej ? królestwo Kalahari, otoczone wyżynami i łańcuchami gór fałdowych.
Obszar Afryki południowej zajmuje 5,5 mln. Km2, z czego 1/3 przypada na kotline Kalahari, wykształciła się ona na założeniach niecki strukturalnej wysłanej utworami osadowymi, gł. Piaskowcami o znacznej miąższości, są to piaski akumulacji rzecznej uformowane w wydmy i umocnione roślinnością. Na lini staropaleozoicznej orogenezy wyłaniają się twardziele zbudowane ze skał litych. Leżące na pd od jez. Ngami. Jezioro te stanowi szczątkową pozostałość jeziora okawango stanowiącego obecnie obszar bagienny a jego dno solnisko. Klimat zwrotnikowy suchy, opady 150-800mm/rok. Od zachodu kotlinę otaczają wyżyny krystaliczne przykryte skałami wieku prekambryjskiego. Na północ wyżyna Bije (Moko2620m n.p.m), na południe wyzyny Damarland i Groom Namakwaland, rozcieta przełomem rzeki Oranje.Na wybrzeżu Zach. Od ujścia rzeki Oranje do ujścia rzeki Kunene ciągnie się pustynia Nanib zasobna w diamenty. Na klimat zachodniej części pd. Afryki wpływa chłodny prąd Benguelski, powoduje on obniżenie sum opadów i temp.
Góry przylądkowe ułożone równolegle do wybrzeża góry fałdowe, składające się z 2 łańcuchów: Długie góry (2080m n.p.m), Czarne góry (2325m n.p.m). Góry są antyklinalną pozostałością masywu wieku dewońskiego, zbudowanym w jądrze odpornych na wietrzenie piaskowców kwarcytowych. U podnuży gór w kierunku północnym lezy obniżenie wielkiego Karru, o charakterze zapadliska przedgórskiego. Na wybrzeżu występuja niziny aluwialne.
Od południowego wschodu wyż. Kalahari otacza wyżyna Veldu zbudowana z cokołu krystalicznego od strony oceanu tworzy ona rozcięty erozyjnie próg denudacyjno strukturalny Gór Smoczych (Cachin Peak 3650m n.p.m), Wyżyna Veldu jest bogata w surowce mineralne: Diamenty (kimberley), rudy manganu, żelaza, chromu, złoto, platyna.
Na pn. rozciąga się obniżenie Limpopo zbudowane z granitów słabiej wydźwigniętych niż sąsiednie obszary. Na pn. od obniżenia Limpopo znajduje się wyżyna rodezyjska jest to teren równinny, urozmaiconymi twardzielcami granitowymi, w południowej części ciągnie się mur wulkaniczny( Great Dyke), po środku wyżyny znajduje się przełom rzeki Zambezi.. Na wschód od wyż rodezyjskiej znajduje się nizina Mozambicka, zbudowana z osadów mezozoicznych i 3 rzędowych.
77. Odosobniona swoista jednostka Afryki Madagaskar.
Wyspa Madagaskar oddzielona jest od reszty Afryki głębokim na 2000m kanałem Mozambickim, stanowi fragment pragondwany, powierzchnia 587 tys km2(4 wyspa pod wzgl wielkości na świecie). Oddzielenie się Madagaskaru nastapiło w mezozoiku. Budowa geologiczna zblizona do budowy Afryki wschodniej. Trzon wyspy stanowi cokół krystaliczny, ograniczony uskokami, w śr. Części wyspy rów tektoniczny z jez. Alaotra na dnie. W Zach. Części wyspy na cokole zalegają płyty z utworów permskich, triasowych, jurajskich i kredowych, nachylonych ku kanałowi mozambickiemu, skały wapienne wieku jurajskiego, kredowego i 3 rzędowego tworzą szereg kuest. Wschodnia część wyspy to tereny wyżynne zbudowane z gnejsów, granitów, i skał wulkanicznych. Najw. Szczyt Maromokotro (2,876 m n.p.m.). Klimat zachodniej części jest suchy, opady 250-300mm/rok, roślinność półpustynna i sawannowa. Wschodnia część ma klimat zbliżony do równikowego bardziej wilgotny od Zach dzięki pasatowi morskiemu. Rosną tu lasy typu puszczy równikowej.
78. Lodowa jednostka Grenlandia i Arktyka Amerykańska. Główne cechy budowy i warunków przyrodniczych.
Grenlandia jest największą wyspą na ziemi (2175600km2), położona w znacznej części poza kołem podbiegunowym. Pod wzgl. geologicznym stanowi część tarczy kanadyjskiej (laurentyjskiej), zbudowanej gł z archaicznych gnejsów i granitów. Na tym podłozu zalegają osady starszego paleozoiku, a w części wschodniej młodszego paleozoiku i mezozoiku, na wybrzeżu zachodnim zalegają osady 3 rzędowe, ponadto wyst. Skały wulkaniczne. Linia brzegowa silnie rozwinietaz licznymi fiordami, zatokami i małymi wysepkami. 85% powierzchni wyspy zajmuje czasza lodowa osiągająca grubość do ponad 3500m w centralnej części wyspy. Brzegi wyspy do 200km są wolne od lodu. Występują tu tereny górzyste w Zach. Części wyspy związane z orogenezą kaledońska najw. Szczyt Góra Gunnbj?rna 3700 m n.p.m,, góry pokryte są lodowcami, których szerokość dochodzi do 100 km (lodowiec Humbolta), lodowce zpełzaja z szybkością do 80m/dobę, dochodzą do wybrzeża i odłamując tworzą góry lodowe. Prawie cała Grenlandia ma klimat polarny, jedynie pd. skrawek będący pod wpływem cieplejszego prądu północnoatlantyckiego posiada klimat subpolarny. Śr. Temp. Lipca wynoszą od 10C,na pd do 3Cna pn, temp stycznia od -7Cna pd do -36Cna pn. maksymalnie do -65Copady zróżnicowane od ok. 1000mm/rok na południu do 200mm na pn. wewnątrz wyspy występują silne wiatry huraganowe. Na terenach wolnych od lodu roślinność tundrowa.
Arktyka Amerykańska (archipelag arktyczny) tworzy kilka tys. wysp największe: Ziemia Baffina (512km2), Wyspa Wiktorii, Wyspa Ellesmerea, Wyspa Melvilla, Wyspa Banksa. Wyspy stanowią część tarczy kanadyjskiej będącej pozostałością prakontynentu Laurazji. Zbudowane są ze skał archaicznych, w południowej części archipelagu starsze skały wychodzą na powierzchnie w śr.. są przykryte utworami ordowiku i syluru, pn wyspy (wyspy królowej Elżbiety) zbudowane są z utworów karbońskich, zfałdowanych podczas orogenezy kaledońskiej. Wyspy maja silnie rozwinięta linię brzegową z licznymi fiordam, skalistymi półwyspami i wysepkami. Klimat polarny i subpolarny, opady poniżej 250mm/rok lodowce archipelagu zajmują ok. 100 tys km2, roślinność tundrowa.
79. Tarcza kanadyjska- jednostka południowo(?) wschodniej części Ameryki Północnej.
Tarcza Kanadyjska stanowi wielka jednostkę tektoniczna, jej granice to rzeka św. Wawrzyńca, jeziora Huron, Górne, Winnipeg, Athabaska, Wlk. Jez. Niewolnicze i wlk jez. Niedźwiedzie. Wzdłuż tej linii skały prekambru zapadają się pod młodsze utwory, tworząc na granicy z tarczą krystaliczna krawędź erozyjna(glint) Krawędź ta zatrzymuje wody płynące z północy co min. Uwarunkowało powstanie wielkich jezior. Podłoże tarczy Kanadyjskiej zbudowane jest z utworów archaiku i proterozoiku, składające się gł. z zmetamorfizowanych skał wulkanicznych oraz klastycznych skał osadowych, zawierających rudy żelaza. Utwory te przecinają intruzje magmowe, z którymi związane są złoża rud miedzi i Innych metali. Skały te zostały zfałdowane ale uległy całkowitemu zrównaniu. W plejstocenie narastający lodowiec z ośrodków na plw. Labradorskimi na Zach od zat. Hudsona doprowadził do egzaracji starszych utworów i w wyniku tego powstała rzeźba polodowcowa.
Półwysep Labradorski stanowi obszar speneplenizowany i wygładzony przez lodowiec
Śr wysokość wynosi ok. 500m, występują tu formy polodowcowe takie jak wały morenowe, ozy sandry.najw wzniesienie 1676 m n.p.m. Na obszarze półwyspu licznie występują jeziora, wybrzeża są dobrze rozwinięte z licznym zatokami i fiordami. Klimat polarny na pn na pd przechodzi poprzez subpolarny do umiarkowanego chłodnego. Śr temp stycznia od -29C do -15C, w lipcu od 7C do 15C, opady od 500 do 1000mm/rok na wsch brzegi oddziaływuje chłodny prąd labradorski.
Na zachód od plw. Labrador i pd od zat. Hudsona, aż po rzekę Albany leży równina zastoiskowa(Clay Belt), zbudowana na powierzchni iłów zastoiskowych. Powierzchnia płaska urozmaicona formami polodowcowymi. Powierzchnia miejscami zabagniona. Klimat kontynentalny umiarkowany chłodny. Opady ok. 700mm/rok, liczne bogactwa mineralne: złoto, srebro, miedź, cynk.
Południowa część tarczy kanadyjskiej sięgająca na pd po wielkie jeziora posiada rzeźbe urozmaiconą utworami lodowcowymi, występują tu licznie jeziora połączone systemami rzecznymi, liczne bogactwa mineralne związane z intruzją norytu w rejonie Sudbury (nikiel, platyna, pallad, żelazo, srebro, miedź).
Równiny Pojezierne (region Nelson-Patricia) obejmują obszar od rzeki Albany po rzekę Nelson, uchodzącą do zat. Hudsona. Dominuje tu rzeźba polodowcowa z licznymi jeziorami, miejscami wyłania się stare podłoże krystaliczne. Południowa częśc równiny posiada klimat umiarkowany ciepły kontynentalny, przechodzący na północ w chłodniejszy i subpolarny. Podobny charakter maja równiny polodowcowe sięgające po morze Beauforta. Klimat jest tu chłodny kontynentalny, dominuje roślinność tajgi kanadyjskiej i tundry na pn. W rejonie jeziora niewolniczego występują duże złoża złota, cynku, radu, uranu, srebra, miedzi i niklu.
80. CHARAKTEYSTYKA RÓWNIN ŚRODKOWYCH I POŁUDNIOWYCH AMERYKI PÓŁN.
Równiny Środkowe ciągną się wąskim pasem od M.Beauforta na północy po Niż.Zatokową i Appallachyna południu. Szerokość pasa na północy wynosi 300-400km, na południu rozszerza się do 3000km,wkraczając klinem między Wielkie Jeziora i Appallachy. Obszar Równin Środkowych pokrywa się z zasięgiem płyty osadowej, leżącej na krystalicznym podłożu. Płyte osadową budują utwory paleozoiczne przykryte młodszymi utworami z udziałem piaskowców poziomo uławiconych, które sprzyjają rozwojowi równin strukturalno-denudacyjnych i denudacyjnych progów, stromo opadających ku wschodowi. Nierzadko ponad powierzchnię wznosza się świadki. W zachodnią część równiny wcięte są szerokie doliny rzek wypływających z Appallachów.
Na tym obszarze wyróżnia się szereg mniejszych jednostek regionalnych. Na północy rozciąga się Basen Mackenzie, jako synklina wypełniona utworami paleozoicznymi i mezozoicznymi między górami Mackenzie, G.Skalistymi i Tarczą Kanadyjską. Na południu basen sięga po jez.Athabaska. Środkiem basenu płynie rzeka Mackenzie. Klimat jest tu ciepły niż na terenach Tarczy Kanadyjskiej o tej samej szerokości, ze względu na częste wiatry spływające z Gór Skalistych, które podnoszą temp.powietrza o ok.5?C.Są to tereny tajgi kanadyjskiej.
Ku południowi ciągnie się Wielka Równina Prerii,która ze względu na zróżnicowaną strukturę krajobrazową dzieli się na szereg części. Na północy wyst.obszar stepów kanadyjskich, zbudowany z utworów górnokredowych i paleogeńskich,przykrytych na powierzchni utw.polodowcowymi.Na tym obszarze przeważają równiny,tereny pagórkowate i wzgórza powst.w wyniku erozyjnego rozcięcia podłoża(Cypress Hills 1466m n.p.m.).Licznie wyst.tu też progi denudacyjno-strukturalne.Klimat jest stepowy ze średnią temp.stycznia ok.-10?C, lipca 20?C i średnimi opadami atmosferycznymi ok.300mm/rok.W zimie padają śniegi,lecz pokrywa śnieżna utrzymuje się krótko ze względu na działanie wiatru,zwanego chinook. Na tych terenach wytworzyły się urodzajne czarnoziemy i gleby brunatne.Pierwotna roślinnością jest bezdrzewny step z kepami drzew i słonoroslami.
Na południu wyst.Wyż.Missouri,rozczłonkowana gęstą siecią dolin denudacyjnych,powstałych w warunkach suchego klimatu.Głębokość dolin dochodzi tu do 100m.
Black Hills,wyniesienie osiagające 2207m n.p.m.Jest to kopulaste wypiętzrenie zbudowane z krystalicznych skał prekambryjskich,które przecinają żyły wulkaniczne z zawartością złota,srebra,miedzi,ołowiu i cyny.Góry krystaliczne osłoniete są seriami wapieni i piaskowców,na powierzchni których występuje szereg progów denudac.-strukturalnych.Nieco wilgotniejsze warunki klimatyczne na powierzchni gór sprzyjają rozwojowi roślinności leśnej.
Przedłużeniem Wyż.Missouri są High Plains,rozciagające się między rzekami Niobara a Canadian.Są to równiny zbudowane z utworów kredowych i neogeńskich zalegających poziomo.W powierzchnię płytową wcięły się szerokie doliny rzek.Na powierzchni równin występuje suchy step.U podnóża Gór Skalistych wypływające z nich rzeki utworzyły potężne stożki napływowe. Na powierzchni tych stożków wiatr uformował wały wydmowe.W czasie chinooku tworzą się ty często burze pyłowe.
Na południe od rzeki Canadian rozciąga się wyżyna Llano Estacado,zbudowana na powierzchni z utw.neogeńskich.Jest to wyrównana,półpustynna wyżyna z roslinnością typu sawanny,krzaczastej półpustyni z licznymi kaktusami.
Najbardziej południową częścią Wlk.Równiny Prerii jest Płaskowyż Edwarda,opadający stopniami w kierunku Niż.Zatokowej.Płaskowyż ten jest rozległym stepem.
Ku wschodowi,w zasięgu płyty paleozoicznej,rozciągają się niziny,których główną oś stanowi rzeka Missisipi.Ten rozległy obszar nazywany jest Nizinami Centralnymi.Północna część nizin posiada polodowcową rzeźbę,chłodniejszy klimat,południowa natomiast ma charakter starej równiny paleozoicznej z cieplejszym klimatem. Warunki klimatyczne zmieniaja się również ze wschodu na zachód i w miarę oddalania się od Atlantyku klimat staje się coraz bardziej suchy.Wraz ze zmianą klimatu zmienia się charakter szaty roślinnej.
Na południe od rzeki Ohio rozciąga się falista równina zbudowana głównie ze skał wapiennych,na których wykształciły się rędziny.Typową roslinnością są lasy liściaste z udziałem dębów,kasztanów i drzew tulipanowych.Na północy leży Kraina Wielkich Jezior,zajmująca północno-wschodni skraj płyty paleozoicznej.W rzeźbie tej krainy zarysowują się progi denudacyjno-strukturalne oraz formy akumulacji lodowcowej.Klimat jest stosunkowo łagodny,dobowe wahania temp.nad brzegami jezior są nieznaczne.Średnia temp.stycznia to ok.-3?C,lipca 21?C.Suma rocznych opadów dochodzi do 900mm.Roślinność jest tu zróżnicowana.Wyst.lasy iglaste z domieszką ciepłolubnych gatunków,jak drzewo tulipanowe,magnolie i hickory.Z bogactw mineralnych największe znaczenie mają pokady węgla i złoża ropy naftowej.
Równiny Południowe obejmują: niziny Nadbrzeżną z Florydą oraz Zatokową. Obszar ten ciągnie się od okilic Nowego Jorku po Sierra Madre Wschodnią w Meksyku. Od masywu kontynentalnego oddzielony jest uskokiem i począwszy od utworów permskich wykazuje tendencje do obniżania się.
Nizina Nadbrzeżna, w jej podłozu zalegaja utwory triasowe,warswty kredowe,eoceńskie i mioceńskie,nachylone lekko w strone morza.Płw.Floryda zbudowany jest z wapieni trzeciorzędowych,przykrytych pokrywą piaszczysto-gliniastą.W częsci wapiennej rozwinęły się zjawiska krasowe.Tereny nadbrzeżne są zabagnione,a wybrzeża wschodnie piaszczyste z licznymi lagunami.Przez nizine płynie wiele rzek uchodzących bezpośrednio do Atlantyku.Na nizinie panuje klimat zwrotnikowy morski.Średnia temp.stycznia wynosi 14-21?C,lipca 27-28?C,roczna suma opadów kształtuje się w garnicach 1200-1400m.
Nizina Zatokowa zbud.jest z osadów o znacznej miąższości.W osadach spotykane sa wysady solne,z którymi związane jest wyst.ropy naftowej i gazu ziemnego.Powierzchnia niziny pokryta jest trzeciorzędowymi i czwartorzędowymi utworami morskimi oraz rzecznymi.Osady aluwialne wypełniają szeroką dolinę Missisipi,jest ona podmokła i zabagniona.Na nizinie panuje klimat zwrotnikowy morski.Opady atmosf.od 1000-2000mm/rok.Wybitnie ciepły,łagodny klimat jest na Florydzie.
81. JEDNOSTKA APPALACHY ? OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA STAREGO,ZNISZCZONEGO GÓROTWORU AMERYKI PÓŁNOCNEJ
Appalachy są starym zniszczonym górotworem,obrzeżającym kontynent Ameryki Północnej od południowego wschodu.Łańcuch górski ciągnie się od Nowej Funlandii w kierunku południowo-zachodnim do okilic miasta Montgomery,na długości 2600km.Szerokość łańcucha dochodzi do 4000km.Najwyższy szczyt Mitchell osiąga 2036m n.p.m.Pod względem bud.geologicznej Appalachy stanowią zespół starszych struktur,należących do orogenu takońskiego i akadyjskiego oraz młodszych,należących do orogenu appalachijskiego.Appalachy są górotworem fałdowym,który ulegał daleko posuniętemu zrównaniu. Ze względu na różnice w budowie struktur.-litologicznej i orograficznej Appalachy dzieli się na część północną i południową.Granice między tymi częsciami stanowi poprzeczna dolina zapadliskowa wykorzystana przez rzeki Hudson i Mohwak.
Najdalej wysunieta na wschód częścią Apalachów Północnych jest wyspa Nowa Funlandia (112tys.km2),której oddzielenie od lądu nastapiło dopiero w czwartorzędzie.W bud.geolog.wyspy widocznę są ślady 9 faz górotwórczych,od prekambryjskiej po appalachijską.Zach.część wyspy zbud.jest ze starych trzonów krystalicznych otoczonych wokół fałdowymi strukturami paleozoicznymi,licznymi batolitami i skałami wylewnymi.Wybrzeża maja charakter fiordowy i riasowy.Klimat surowy z mroxnymi zimami i krótkim latem.Do ochłodzenia klimatu przyczynia się zimny prąd Labradorski.
Część Appalachów położona między Cieśn.Cabota a Doliną Hudsona składa się z dwóch elementów strukturalnych.Jeden z nich obejmuje części gór sfałdowanych w orogenezie takońskiej i akadyjskiej,drugi ? struktury młodsze z orogenesy appalachijskiej,położone nad Atlantykiem.Starsze orogenezy zbud.są z paleozoicznych łupków,piaskowców,wapieni i skał magmowych tworzących batolity.Bardziej odporne skały tworzą pojedyncze twardziele lub grzbiety ułożone rusztowo. Między grzbietami ciągna się szerokie obniżenia wykorzystane przez rzeki.
Klimat jest tu umiarkowany,morski,z obfitymi opadami atmosf.,których suma roczna dochodzi do 1000mm.W zimie utrzymuje się pokywa sniezna,głównie w górach.Na krótki okres zamarza wybrzeże morskie.Szate roslinna repezentują lasy mieszane,z przewaga iglastych na północy.W górach Płw.Gaspe panuje tundra.
W Appalachach Poudniowych układ strukturalny jest odwrócony.Orogenezy starsze buduja wschodnią część gór,a orogenezy młodsze wyst.w części zachodniej.Zachodnia część Appalachów stanowi Wyż.Appalachijska. Jest to płaskowyz zbud.ze słabo pofałdowanych piaskowców karbonskich i sylurskich wapieni.W serii karbońskiej zalegaja złoża węgla kamiennego oraz znaczne zasoby ropy naftowej.W wapieniach rozwinęły się zjawiska krasowe.Wyżyna stanowi element przejściowy między płytą paleozoiczną a górotworem.Na pow.zarysowuja się wyraźne progi denudacyjno-strukturalne oraz wysokie podcięcia erozyjne.Doliny rzeczne maja chrakter głębokich jarów.
Kolejną strefę gór tworzy płaszczowinowy górotwór powst.w orogenezie appalachijskiej ? Valleyskand Ridges. Wewnętrzna strefa tych gór zbudowana jest z kwarcytowych pasm górskich,oddzielony podłuznymi,subsekwentnymi obniżeniami,które razem tworzą klasyczny przykład rusztowej rzeźby gór.Pasma górskie osiągają ok.600m wysokości względnej i maja wyrównaną,poziomą powierzchnię wierzchowinową.
Kolejną strefę stanowi Błękitny grzbiet z najwyższym szczytem Mitchell 2036m n.p.m.Pasmo to zbud.jest z krystalicznych trzonów prekambryjskich i dolnopaleozoicznych masywów metamorficznych. Stanowi ono najwyższą i najbardziej masywną część Appalachów.Formy gór są tu łagodne,ale w najwyższych partiach rzeźba jest ostrzejsza.
Zewnętrzna,wschodnią strefę stanowi Piedmont,zbud.ze starych skał sfałdowanych w orogen.staropaleozoicznej.Ku wschodowi Peidmont ograniczony jest wyraźną linią uskokową,zwaną linią wodospadów.
W Appalachach Południowych panuje klimat podzwrotnikowy wilgotny.W Błękitnym Grzbiecie opady atmosf.dochodzą do 2000mm rocznie.Charaktaerystyczne są tu częste burze.W zimie wieje lodowaty wiatr, z którym związane są minimlane temp.spadające do
-32?C.Mrozy trwaja krótko.Lata gorące z okresami chłodu.Do 1600m n.p.m.Appalachy Południowe porośniete są lasami liściastymi,wyżej rozciąga się piętro lasów iglastych..
Rzeki górskie maja liczne wodospady
83. CHARAKTERYSTYKA JEDNOSTKI AMERYKI ŚRODKOWEJ I ANTYL KONTYNENTY AMERYKI PÓŁNONEJ
Obejmuje lądową część Ameryki Środk.,między przysmykiem Tehuantepec, a przesmykiem Panamiskim wraz z wyspami na M.Karaibskim,objetymi wspólną nazwą Wielkich i Małych Antyli oraz Wyspy Bahama.
Część lądowa,nazywan Międzymorzem Ameryki Środkowej,leży w strefie fałdowań Kordylierów,z wyjątkiem półwyspu Jukatan.Jej zasadniczy trzon tworzą górskie pasma Kordylierów,podzielone na 2 podłuzne strefy depresja tektoniczą.Główne pasma góskie biegną równolegle do osi międzymorza,gdzie zanikają u wybrzeży.Pasma te zbudowane są z trzonów krystalicznych,osłonietych skałami paleozoicznymi i mezozoicznymi,silnie pofałdowanymi.Wysokość pasm dochodzi do 2000-2500m,a na terenie Gwatemali do 4000m n.p.m.Pasma górskie są silnie rozczłonkowane erozyjnie.Między nimi wytworzyły się liczne kotliny.Od zachodu pasma górskie ograniczone są akumulacyjnymi równinami nadbrzeznymi,tworzącymi charakterystyczne wybrzeża narastające.Od południowego zachodu ciągnie się strefa młodych wylweów wulkanicznych,pokrywajacych starsze krystaliczne podłoże.Wyst.tu wiele wygasłych i czynnych wulkanów.
Odmienna budowę posiada Płw.Jukatan,tworzący silnie skrasowiałą płytę wapienną.Są to wapienie trzeciorzędowe zalegające w niezaburzonych warstwach.Półwysep otoczony jest wąskim pasem wybrzeża lagunowego z licznymi rafami koralowymi.
Obszar międzymorza posiada kimat równikowy,wybitnie wilgotny.W górach panuje klimat podrównikowy wilgotny.W kotlinach śródgórskich klimat jest nieco suchszy.Na równinach nadbrzeżnych rosną lasy równikowe,w górach wiecznie zielone lasy dębowe i wyżej sosnowe,a w kotlinach trawy sawanny.
Począwszy od Hondurasu Brytyjskiego w kierunku Kajmanów i południowej Kuby,ciągnie się antylski łuk Kordylierów,zbudowany z krystalicznych oraz mezozoicznych i trzeciorzędowych struktur fałdowych.Na znacznym obszarze wyst.tu młode skały wulkaniczne.Łuk ten ciągnie się następnie w kierunku Haiti,Puerto Rico,a nastepnie zatacza pętlę przez Małe Antyle i łączy się z Kordylierami Wenezueli.Drugi łuk ciągnie się od Nikaragui w kierunku Jamajki i obejmuje południową część Puerto Rico,gdzie łączy się z łukiem północnym.Obydwa łuki oddzielone są głębokim rowem oceanicznym,dochodzącym do 9219m głęb.W łuku antylskim wyst.wiele czynnych wulkanów,a wśród nich Pelee na Martynice i Soufriere na Gwadelupie.
Klimat wysp jest podrównikowy,gorący i wilgotny.Max opadów związane są z monsunem wschodnim lub południowo-wschodnim w lecie i pasatem północno-wschodnim w zimie.W okresie zmiany wiatrów nad Antylami przechodzą cyklony tropikalne.W zalezności od ilości opadów rozwija się roślinność puszczy równikowej,sawanny i suchych zarosli.
82. JEDNOSTKA KORDYLIERY ? CHARAKTERYSTYKA MŁODEGO SYSTEMU GÓRSKIEGO NA ZACHODZIE AMERYKI PÓŁNOCNEJ
Kordyliery są młodym,złożonym systemem górskim rozciągającym się przez całą zachodnią część Ameryki Północnej i Środkowej,od Ciesniny Beringa i M.Beringa po Andy w Ameryce Południowej.Współczesna rzeźba Kordylierów jest odbiciem warunków panującychw dwubasenowej geosynklinie w ciągu dziejów geologicznych oraz późniejszych procesów,rozwijających się pod wpływem czynników zewnętrznych.Kilka faz górotwórczych,cyklów wulkanicznych oraz zróżnicowany rozwój procesów morfogenetycznych,w zmiennych warunkach klimatycznych,doprowadziły do ukształtowania się łańcuchów górskich,rozległych kotlin i zapadlisk.
W ogólnym zarysie Kordylierów wyróżnić można dwie równoległe do siebie strefy orogeniczne,składające się z wyraźnyxh łańcuchów górskich i rozpościerających się między nimi wyzyn o charakterze kotlin: Strefa pacyficzna składa się z 2 sąsiadujących ze sobą systemów górskich oddzielonych od siebie pasmem obniżeń o charakterze rowów zapadliskowych i wgięć tektonicznych.System pierwszy rozpoczynają rozerwane pasma wynurzające się w postaci wysp u wybrzeży Alaski i Kanady.Są to wyspy Kodiak i Afognak,położone na szerokim szelfie.Stanowią one fragmenty najmłodszego,formującego się pasma górskiego,sąsiadującego z geosynklinalnym Rowem Aleuckim o głębokości 7822m.Zachodzące tu ruchy skorupy ziemskiej objawiają się potężnymi trzęsieniami ziemi.Pasmo to przechodzi na półwysep Kenai i Góry Św.Eliasza ze szczytem Mt St.Elias(5490m),pokrytym lodowcem.Klimat jest tu łagodny,lecz chłodny,sprzyjający rozwojowi lasów iglastych.Dalsze przedłużenie pasma górskiego stanowią wyspy Królowej Charlotty i Góry Nadbrzezne.Góry zostały wypiętrzone w alpejskiej fazie górotwórczej(najmłodszej)i zbudowane są ze skał osadowych głównie mezozoicznych i trzeciorzędowych.W kalifornijskiej części pasma górskiego wyst.złoża ropy naftowej.Pasmo stanowi wyraźną barierę klimatyczną.Na północy panuje klimat umiarkowany oceaniczny,przechodzący ku południowi w klimat śródziemnomorski.
Dalej ku południowi wyst.Płw.Kalifornijski.występujące tu pasma górskie zbudowane są z krystalicznych trzonów batolitowych i serii skał osadowych.Często spotykane są tu również pokrywy lawowe i stożki wulkaniczne.
Drugi system górski strefy pacyficznej rozpoczynają Wyspy Aleuckie,a nastepnie pasmo Gór Aleuckich na Płw.Alaska.Wyspy są stożkami wulkanicznymi zatopionego górotworu.Znajduje się tu ponad 20 czynnych wulkanów,wiele gorących źródeł i fumaroli(gorących wyziewów par i gazów wulkanicznych).Charakter wulkaniczny mają też Góry Aleuckie z wulkanem Katmai(2048m). W przedłużeniu systemu leżą góry Alaska,z najwyższym szczytem Am.Północnej McKinley (6194m n.p.m.).Są to potężne bloki dawnego górotworu zbudowane głównie ze skał wulkanicznych i intruzywnych skał paleozoicznych,mezozoicznych i czwartorzędowych wysoko wypiętrzonych.Bloki górskie pokryte są lodowcami i śniegami firnowymi.Kolejnym pasmem górskim tego systemu są Góry Nadbrzezne w Kanadzie,zbudowane gównie z granodiorytowych batolitów z najwyższym wzniesieniem Waddington (4042m)Pasmo górskie jest silnie rozczłonkowane.Góry Nadbrzezne przechodzą z kolei w Góry Kaskadowe,zwane też Wodospadami.Wznoszą się one ponad wypiętrzony w neogenie blok zbudowany ze starokrystalicznych i osadowych skał.Są to góry wulkaniczne.Do czynnych wulkanów należą najwyższe szczyty Rainier,Baker,Hood i Lassen.Przez pasmo gór przełamuje się rzeka Kolumbia,tworząc antecedentny przełom.Najwyższe wierzchołki gór są zlodowacone.Góry porośniete są bujnymi lasami iglastymi.Bardziej na południu,między Kotliną Kalifornijską i Wlk.Kotliną wznoszą się góry Sierra Nevada.Jest to potężny blok wydźwignięty do wysokości 2000-3000m z najwyższym szczytem Whitney (4418m).Najwyższe szczyty gór zbudowane są z krystalicznych skał głębinowych.Powierzchnia gór wykazuje cechy wysokogórskiej rzeźby glacjalnej.Znajdują się tu liczne jeziora polodowcowe,przegłębione doliny i wodospady.Najciekawszy obszar jest parkiem narodowym.Stoki gór porastają lasy iglaste z potężnymi sekwojami.Po wschodniej stronie gór rosna jodły i drzewiaste jałowce.
Południowe zakończenie łańcucha górskiego stanowi Sierra Madre Zachodnia,zbud.z utworów kredowych,sfałdowanych w okresie laramijskim.W pliocenie cały obszar został wydźwignięty,a następnie pocięty głębokimi dolinami.Od strony zachodniej góry są obcięte wysokim progiem uskokowym,stanowiącym barierę komunikacyjną.Deszcze padają tu w porze letniej dostarczając wilgoci lasom kserofilnym i liściastym oraz wyżej rosnącym lasom sosnowym.Wyniesionym blokiem jest Sierra Madre Południowa,wypiętrzona poprzecznie w stosunku do starszych struktur tektonicznych.
Omówiony układ dwu systemów górskich strefy pacyficznej oddziela pas obniżeń o charakterze rowów zapadliskowych i obniżeń tektonicznych.Na terenie Alaski obniżenia oddzielają pasma górskie na wyspach od pasm gór nadbrzeznych.Przedłużenie obniżeń stanowi Dolina Willamette i Dolina Kalifornijska,położone między górami Kaskadowymi i Sierra Nevada.Doliny te wypełnione sa trzeciorzędowymi i czwartorzędowymi osadami,których miąższość przekracza 2500m,co świadczy o stałym rozwoju zapadliska.Przedłużeniem obniżeń w kierunku południowym jest zapadliskowy rów Zatoko Kalifornijskiej,o głęb.do 2000m.
Druga,śródlądowa strefa gór zaczyna się na północy Górami Brooksa.Są to wzniesienia zbudowane ze skał paleozoicznych,granitowych batolitów i utw.mezozoicznych.Te ostatnie zostały silnie pofałdowane w orogeniezie laramijskiej.Wraz z fałdowaniem tym nastapiło wypiętrzenie starych trzonów paleozoicznych.Po peneplenizacji góry zostały odmłodzone,obecnie ich wierzchowiny są połogie,stoki zaś pocięte dolinami egzaracyjnymi i erozyjnymi.Wierzchołki gór pokryte są wiecznymi śniegami.Lodowce tu nie występują w związku z małą ilością opadów.W czasie krótkiego lata pojawia się roślinność tundrowa.Łańcuch górski rozpada się na mniejsze części,jak Góry Longe?a,Góry Byrda,pasmo Edicott i Góry Richardsona.
Płaszczowinowe Góry Mackenzie i położone do nich równolegle pasmo Gór Franklina, należące do fałdowań laramijskich, są kolejnym systemem górsim.Fałdowanie objęło tu skały paleozoiczne,tworząc wielkie skiby i płaszczowinowe nasuniecia.W rzeźbie gór zaznacza się pasmowy układ grzbietó z plejstoceńskimi cechami rzeźby.
Dalej ku południowi ciągna się Góry Skaliste,najsilniej rozwiniete orogeny w Kordylierach.Na tereni Kanady Góry Skaliste dzieli podłuzny Rów Gór Skalistych,o długości 1300km,na pasma wschodnie wapienne i i kwarcytowe.W rzexbie wystepujących tu pasm górskich zarysowuja się ostre granie,doliny korytowe i kara wyzłobione przez lodowce plejstoceńskie.Najwyższe szczyty gór,jak Robson(3954m),Columbia(3747m)maja cechy rzexby typu alpejskiego i pokryte są współczesnymi lodowcami.Począwszy od okolic Parku Yellowstone Góry Skaliste rozwidlają się tworząc łańcuch zewnętrzny w skład, którego wchodzą góry Big Horn,Front Range,Sangre de Christo oraz łańcuch wewnętrzny z Górami Wasatch.Obydwa te ramiona zamykają położony pośrodku,płytowy płaskowyż Koorado.
Góry Big Horn w płnocenj części wschodniego odgałęzienia mają długość ok.190km.Najwyższy ich szczyt Cloud Peak(4015m)położony jest na podłuznym grzbiecie.Góry zbudowane są głównie z granitów.Pasmo Front Rnge ciągnie się na długości 480km.Podobna budowę mają góry Sangre de Christo,zbud.z ostrych trzonów krystalicznych i posiadające polodowcową rzeźbę.Łańcuch wewnętrzny rozpoczyna pasmo Uinta,które przechodzi w Góry Wasatch,charakteryzujące się alpejskim typem rzeźby.Wysokość gór dochodzi do 3660m,a ciągna się one na długości 400km.
Na przedłużeniu wschodniego ramienia Gór Skalistych leżą góry Sacramento,przechodzące stopniowo w Sierra Madre Wschodnią,stanowiącą wschodnie obrzeże Wyż.Meksykańskiej.Góry te zbud.są głównie ze skał mezozoicznych i trzeciorzędowych,w częci śrdokowej pokrytych lawami.
Między strefami górskimi,pacyficzną i śródlądową,rozciągaja się śródgórskie wyżyny.Na Alasce,na południe od Gór Brooksa,rozciąga się kredowa płyta Jukonu.Miąższośc poziomo zalegających utworów kredowych dochodzi do 3000m.Powierzchnia wyżyny pocieta jest erozyjnie.W południowej części wznosi się garb Kuskokwim(1828m).Na całym niemal obszarze wyżyny zalegaja utw.plejstocenskie.W podłożu wyst.złoża złota.Wyżynę porasta tajga świerkowa,w wyzszych partiach panuje tundra górska.Największą rzeką wyżyny jest Jukon,zamarzająca na okres 9 m-cy.Między Górami Nadbrzeżnymi w Kanadzie i Górami Skalistymi rozciąga się poduzna kotlina, zwana Wyzyną Kolumbii Brytyjskiej.Dno kotliny wypełniają skały osadowe,pokryte trzeciorzędowymi lawami i tufami wulkanicznymi oraz utworami plejstoceńskimi.Tutaj znajdowało się jedno z centrów lodowcowyc.Dno kotliny leży na wysokości 800m.Jest ono urozmaicone szeregiem zrębowych granodiorytów pasm górskich.
Między górami Sierra Nevada i Górami Kaskadowymi oraz Górami Skalistymi leżą 3 wielkie wyżyny o charakterze kotlin:
Wyż.Kolumbii położona w dorzeczu rzeki o tej samej nazwie.Budujące ją skały oasdowe zostały przykryte trzeciorzędowymi bazaltami i tufami wulkanicznymi o miąższości od 300 do 1300m.Tworza one najwiekszą na kuli ziemskiej pokrywę wulkaniczną,poprzecinaną dolinami dopływów Kolumbii.Południowa część wyzyny w dorzeczu rzeki Snake nosi nazwę Wyż.Snake River.Wyż.położona jest na wysokości 500-1800m n.p.m.,jest nierówna,urozmaicona zaburzeniami dyslokacyjnymi i rizcieta erozyjnie.Kolumbia i jej największy dopływ Snake mają doliny o kształcie typowych kanionów z licznymi wodospadami.
Wielka Kotlina otoczona jest górami Sierra Nevada i Wasatch.Powierzhnia kotliny osiąga ok.550tys.km2.W jej dnie występuje wiele zrębowych grzbietów ułożonych południkowo,równolegle do siebie.Między pasmami górskimi wystepują tu liczne obniżenia kotlinowate,zwane bolsonami.Tworza one zlewnie okresowych lub stałych jezior.Gdzieniegdzie wytworzyły się wydmy.Dna bolsonów leżą na różnej wysokości,od ?8m w przypadku Doliny Śmierci, do 1283m n.p.m.Na tym poziomie leży Wielkie Jezioro Słone,graniczące z Wielką Słoną Pustynią.Cały obszar kotliny ma charakter pustynny,skrajnie pustynne warunki klimatyczne panują w Dolinie Śmierci.
Wyż.Kolorado,zbudowana z płytowo zalegających cerii skał osadowych o ciągłości sedymentacyjnej od prekambru po trzeciorzęd.W trzeciorzędzie,a nastepnie w plejstocenie wyzyna została wydźwignięta do wysokości 2000-3000m.W wyniku podniesienia nastapiło ozywienie erozji rzek,które wyżłobiły głębokie doliny typu kanionów.W Wlk.Kanionie Kolorado rzeka rozcięła całą serię skał osadowych,aż do krystalicznego podłoża.tworząc dolinę o głęb.1800m.W związku z różną odpornością skał,na zboczach kanionu wytworzyły się systemy teras strukturalno-denudacyjnych oraz strome ściany nie porosniete roslinnością.
Wyż.Meksykańska jest otoczona górami Sierra Madre.Krajobraz jej jest zróżnicowany,dlatego dzieli się ją na 2 części: północną zwaną Masetą Północną i południwą nazywaną Masetą Centralną.Maseta Północna zbud.jest ze skał osadowych.Na jej powierzchni wyst.krótkie pasma zrębowe i bolsony,z których największe to Bolson de Mapimi i Bolson Maryan.Maseta Centralna pokryta jest płytą lawową,która tworzy rozległy płaskowyż z licznymi kotlinami.Do największych z nich należą kotliny Toluca (2080m),Anahuac(2000m)oraz Guanajuato(1800m)i Jalisco.Na wyzynie panuje klimat zwrotnikowy suchy,w bolsonach bardzo suchy i gorący.W takich warunkach przeważa roślinność stepów trawiastych,a w bolsonach roslinność półpustynna.Na wzniesieniach górskich rosną lasy sosnowe.W związku z mineralizacją towarzyszącą intruzjom magmatycznym na obszarze tym powst.złoża srebra,miedzi,ołowiu,cynku i rudy żelaza.
84. CHARAKTERYSTYKA CZĘŚCI JEDNOSTKI AZJI PÓŁNOCNEJ: NIŻ.ZACHODNIOSYBERYJSKIEJ I WYŻ.ŚRODKOWOSYBERYJSKIEJ,SYBERII PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ,DALEKIEGO WSCHODU ORAZ OBSZARÓW GÓRSKICH SYBERII POŁUDNIOWEJ.
Azja Północna jest najwiekszym obszarem fizycznogeograficznym ma tym kontynencie;liczy ok.14 mln km2 powierzchni.
Niż.Zachodniosyberyjska rozciąga się między rzekami Ob. I Jenisej.Na północy graniczy z M.Karskim,a na południu sięga do Pogórza Kazaskiego i pogórza Ałtaju.Podłoże niziny budują utwory paleozoiczne pofałdowane w czasie orogenezy hercyńskiej,na których zalegają płytowo gurbe serie jury,kredy oraz osady trzeciorzędowe.
Północna część niziny została pokryta oasadami polodowcowymi.Po okresie plejstoceńskim północna część niziny zalana była wodami M.Arktycznego,które pozostawiło tu swoje osady.Transgresja morska sięgała do 67?szer.geogr.pn.obejmując Płw.Jamał i Płw.Gydański.
Niż.Zachodniosyb.jest obszarem równinnym,łagodnie nachylonym kupółnocy.Znaczną część tego obsz.zajmują bagna i mokradła.W części południowej nizina urozmaicona jest drobnymi wzniesieniami nazywanymi ?griwami?.Są to wąskie i długie wyniosłości ułożone w kierunku północno-wschodnim,powst.w wynku erozyjnego rozcięcia równiny przez potoki spływające do rzek Ob. I Irtysz.Rzeki te płyną płytkimi i szerokimi dolinami wypełnionymi po brzegi wodą w okresie topnienia śniegu.
Niż.Zachodniosyb.posiada klimatkontynentalny.Małą ilość opadów,zwłaszcza w porze zimowej(poniżej 250mm),długa i surowa zima oraz krótkie i gorące lato.Temp.stycznia od -15?C do -30?C,lipca od 5?C na północy do 20?C na południu.
Roślinność niziny zmienia się ku południowi.Na północy porasta roślinność tundrowa,którą ku południowi zastepują lasy iglaste tajgi złożone głównie z drzewostanu świerkowego,jodły i limby,a na obszarach piaszczytsych sosny.Na pograniczu tajgi pojawia się step parkowy złożony z lasów brzozowych i osikowych.Na południe od 53?szer.geogr.pn.rozpoczyna się już step trawiasty,wyst.na wyżynach pokrytych czarnoziemami.
Wyż.Środkowosyberyjska rozciąga się między rzekami Jenisej i Leną sięgając na południu po góry Sajany,Jabłonowe i Stanowe.Podłoże wyżyny stanowi stara,prekambryjska tarcza krystaliczna,pokryta płytowo utworami paleozoicznymi,a na wschodzie również osadami mezozoicznymi.Południowe obrzeżenie tarczy tworzą paleozoiczne systemy fałdowe Sajanów,Gór Stanowych i Jabłonowych.
W okresie trzeciorzędowym,pod wpływem ruchów epejrogenicznych cztywna płyta podłoża podlegała spękaniom i wypiętrzeniom blokowym.Pęknięciom towarzyszyły wylwey lawy bazaltowej,która utworzyła pokrywy magmowe,szczególnie obficie występujące na południe od Norylska.Wydźwignięcie trzeciorzędowe przyczyniło się do ożywienia procesów erozyjnych na powierzchni wyżyny.Wcinające się w podłoże skalne dopływy Jeniseju i Leny rozczłonkowały równine na szereg części o intensywnie rozwiniętej rzeźbie erozyjnej.
Ku północy obniża się przechodząc w Niż.Północnosyb.odwadniana przez rzeki Piasinę i Chatangę.Nizinę tę zamyka górzysty Płw.Tajmyr.Wnetrz płw.zajmuja Góry Byrranga stanowiące przedużenie systemu hercyńskiego Uralu i Nowej Ziemi.W powstałym u stóp gór rowie tektonicznym lezy jez.Tajmyr.Góry podlegały procesom niszczenia od czasu ich powst.
Z Wyż.Środkowosyb.związane są rzeki Jenisej i Lena oraz ich dopływy.Obydwie rzeki płyną z gór południowych.W środkowym biegu przyjmują dopływy z wyżyny.U ujścia Jeniseju powstała ingresyjna Zat.Jenisejska,natomiast Lena tworzy obszerna deltę.W zimie rzeki skute są lodami i służą wówczas jako drogi dla sań.
Klimat wyżyny jest chłodny i surowy,ku północy subpolarny a na Płw.Tajmyr polarny.Jest to klimat skrajnie kontynentelny.Zima jest długa i ostra,wiosna późna,lato krótkie,lecz stosunkowo ciepłe.Niewielkie opady głównie w porze letniej.W zimie pokrywaśnieżna jest cienka i łatwo rozwiewana przez wiatr.Od warunków klimat.uzalezniony jest rozwój szaty roślinnej.Na północy przeważa roślinność tundry właściwej,ku południowi pojawia się formacja rzadkich lasów złożonych głównie z modrzewia i świerka.Na suchych i wyżej położonych obszarach rosną lasy tajgi sosnowej,a na terenach podmokłych świerki,jodła i limba syberyjska.W lasach wyżyny zyją zwierzęta futerkowe.
Na północ od wyżyny,na M.Arktycznym leży archipelag wysp Ziemi Północnej oddzielony od Płw.Tajmyr Ceiśn.Wilkickiego.Arch.ten składa się z 3 wiekszych i całego szeregu mniejszych wysp,oderwanych od lądu stałego w końcu epoki lodowej przez ruchy tektoniczne.Wyspy archipelagu sa górzyste,zbud.ze struktur hercyńskih,które obejmują skały prekambryjskie i paleozoiczne.W plejstocenie wyspy były pokryte czaszą lodowa,obecnie lodowce zajmuja ok.40% powierzchni wysp.
Syberia Północno-Wschodnia obejmuje obszary gór,płaskowyżów i kotlin rozciągających się od rzeki Leny po Płw.Ochocki.Sa to obszary ukształtowane przez ruchy górotwórcze orogenezy pacyficznej,które wyst.tu w mezozoiku.Jedynie Płw.Czukocki stanowi szczątkową część zatopionej tarczy prekambryjskiej.
Góry Syberii Półn.-Wsch.mają kształt łuków wznoszących się do wysokości 3000m n.p.m.Do głównych pasm górskich należą góry Wierchojanskie,Czerskiego,Kołymskie i Andaryskie. W rzexbie gór dominują skaliste granie,otre szczyty i strome stoki typu alpejskiego.W plejstocenie góry pokryte były lodowcami.Obecnie ze względu na suchość klimatu, w wysokich partiach gór utrzymują się jedynie drobne pola firnowe.
Między pasmami górskimi rozciagają się rozległe płaskowyże i kotliny wyżynne.Na północ od Gór Czerskiego wyst.niziny aluwialne.Na nizinach wyst.liczne jesiora polodowcowe i starorzecza w dolinach rzecznych.
Płw.Czukocki,górzysty i pagórkowaty.Głównym pasmem górskim jest tu łańcuch Gór Andaryskich powst.w orogenezie pacyficznej.Wysokość dochodzi do 300m n.p.m.Podłoże wschodniej części płw.stanowi blok prekambryjskiej tarczy,pokryty młodzszymi utworami.W skałąch tych zalegają złoża węgla kam.,kryszce mateali:miedzi,srebra i złota.
Klimat Syb.Półn-Wsch.jest surowy,subpolarny i polarny.W tej części Azji,w rejonie Ojmiakona znajduje się biegun zimna. Na wybrzeżach M.Arktycznego i w górach panuje tundra,na pozostałym obszarze przeważa tajga.
Na szelfie otaczającym Syb.Półn.-Wsch.leżą 2 grupy wysp,tj.Wyspy Nowosyberyjskie i Wyspy Wrangla. Wyspy Nowosyberyjskie składają się z 3 grup:Wysp De Longa,Nowosyberyjskich i Lachowskich.Wyspy zbud.są ze skał kambryjskich i kenozoicznych,wydźwigni.ętych w postaci zrębów sięgających od 300-500m n.p.m.Obok bloków górskich wyst.płaskowyże i niziny. Podobne warunki panują na wyspie Wrangla,położonej w półn.części M.Czukockiego
Daleki Wschód obejmuje Kraj Nadamurski,obszary nadbrzeżne,wyspe Sachalin,Płw.Kamczatkę i Wyspy Kuryle.Kraj Nadamurski i Nadmorski powst.przez ruchy górotwórcze orogenezy pacyficznej.Powst.tu wiele pasm fałdowych zbud.z granitów i młodszych skał osadowych.Wysokość gór dochodzi do 2000m n.p.m.Do większych pasm górskich należą: Góry Burejskie,Mały Chungan i Góry Sichota-Alin.Na północ od Gór Burejskich rozciąga się rozległa Wyż.Zejsko-Burejska zbud.w podłożu ze skał krystalicznych,a na pow.pokryta utworami mezozoicznymi.Rzeźba wyzyny jest urozmaicona systemami dolin rzek uchodzących do Amuru.Między dolinami rzecznymi wyst.wyniosłości osiągające do 1000m n.p.m.
Miedzy Wyż.Zejsko-Burejską I Górami Sichote ?Alin rozciąga się podłuzna Niż.Dolnoamurska,wysłana aluwiami i zabagniona na powierzchni.Osia niziny jest dolny bieg Amuru kierującego swoje wody do M.Ochockiego.Zima na Dal.Wsch.jest pogodna,bezśniezna i sucha,lata natomiast gorące i wilgotne,z częstymi deszczami pod koniec pory letniej.Lokalne zróżnicowanie warunków klimatycznych wynika z odległości od morza i stosunków orograficznych.W klimacie tym dominują lasy mieszane wykazujące znaczne zróżnicowanie w składzie gatunkowym drzewostanu.Na wyżynach i nad środkowym Amurem rozciaga się zbiorowisko stepowe z bujną roslinnością trawiastą.Miedzy M.Ochockim i M.Japońskim leży wyspa Sachalin.Jest ona wąska i posiada ok.1200km dł.W jej wnętrzu ciągną się 2 łańcuchy górskie,których wysokość dochodzi do 2000m.Góry zbud.są ze skał kredowych i utworów trzeciorzędowych,które objęły ruchy góotwórcze orogenezy pacyficznej.W trzonie gór spotykane ą równiż skały metamorficzn.Zimy na wyspie są chłodne,lata gorące.Klimat jest pod wpływem kontynetu azjatyckiego i otaczających mórz.Roślinność reprezentują lasy tajgi,złożone z modrzewia,świerka z gęstym podszyciem leśnym.
Płw.Kamczatka ma dł.1200km.Poczatkowo Kamczatka była wyspą szelfową.W wyniku działalności wulkanicznej i lodowcowej między lądem a północnym krancem wyspy powstał wąski przesmyk Parapolskiego Dołu,kótry połączył wyspe z lądem.Wnętrze płw.wypełniaja 2 pasma powstałe w orogenezie pacyficznej.Wysokość pasm wynosi 1000-16000m.Pasma te oddziela głeboka podłuzna depresja wykorzystana przez rzekę Kamczatkę.Wschodnie pasmo górskie ma charakter wulkaniczny.Na Kamczatce jest ok.100 wulkanów,w tym 19 czynnych.Największe to Kluczewska Sopka(4750m),Kronocka Sopka(3528m) i Siwelucz(3298m).
Klimat Kamczatki jest surowy.Wiosna przychodzi późno,lata są krótkie,zimy długie i chłodne.Pokrywa śniezna zalega prze 7-8m-cy i osiaga do 3m grubości.Północna część płw.leży w strefie tundrowej.Roslinność tundrowa wyst.w górach.Pozostały obszar zajmują lasy tajgi,jedynie na nizinach nadmorskich rosną trawy.
Wyspy Komandorskie tworza 4 górzyste wyspy,których wysokość dochodzi do 600m.Góry wysp porośnięte są roslinnością tundrową,na nizinach nadbrzeznych przeważają trawy.Klimat posiada cechy morskie.Kuryle tworza archipelag składajay się z 36 wysp wulkanicznych,z których 16 ma czynne wulkany.Liczne są również gorące źródła.Często występujące trzęsienia ziemi świadczą o ruchach w głębi Ziemi.Niższe partie wysp zajmują lasy szpilkowe,ponad górną granicą zalegają wieczne sniegi.
Obszary górskie Syberii Południowejstanowią
Stanowią południowe obramowanie ązji Pólnocnej.
Ałtaj jest rozległym systemem górskim w Azji Środk.,składającym się z licznych łańcuchów górskich,rozciągających się głównie z południowego-wschodu na półnony-zachód.System górski ciągnie się na długości 2000km.Najwyąszą wysokość osiąga w górach Tabun Bogdo (4356M),położony we wschodniej części systemu górskiego.
Góry Ałtaj zbud.są z utworów magmowych,metamorficznych i osadowych skał paleozoicznych,które zostały sfałdowane i wypiętrzone w orogenezie hercyńskiej.Najwyżze partie gór Ałtaj mają rzeźbę alpejską.Tworzą je potężne masywy,skaliste granie i wysokie szczyty osiągające ponad 4500m n.p.m.Stoki szczytów pokryte są wiecznymi śniegami i lodowcami.Skalisty obszar gór rozcinają liczne doliny.Wyróżnia się tu 2 rodzaje dolin,tj.doliny wąskie i głęboko wcięte oraz doliny szerokie,wytworzone wzdłuż linii tektonicznych.Góry leżą w zasięgu klimatu kontynentalnego i stąd otrzymują stosunkowo mało opadów atmosf.Ilość opadów wzrasta z wysokością oraz w kierunku zachodnim.Warunki klimatyczne zmieniają się z wysokością.Dolne partie gór porastaja lasy iglaste,głównie modrzew,świerk,limba,jodła.Lasy mają bogate podszycie złożone z krzewów i traw.Górna granica lasów znajduje się średnio na wysokości 2000m n.p.m.Powyżej granicy lasów rosnie karłowata,płożąca się po ziemi limba i rzedziej spotykany karłowaty modrzew.Nad roslinnościa krzaczatą rozciąga się strefa łąk typu alpejskiego.
Ałtaj dzieli się na 3 części:radziecki Ałtaj,obejmujący północno-zach.część systemu górskiego, Ałtaj Mongolski i Ałtaj Gobijski.Między Ałtajem I Górami Abakańskimi a górami Przybajkala rozciągają się łańcuchy górskie Sajanów.Zbud.one są ze skał prekambru,głównie gnejsów,łupków krystalicznych i kwarcytów oraz dolnego paleozoiku sfałdowanych w orogenezie kaledońskiej.Uformowany wówczas masyw górski podlegał niszczeniu przez czynniki zewnętrzne i został ponownie przeobrażony przez ruchy tektoniczne w górnym trzeciorzędzie i czwartorzędzie.
Orograficznie góry dzielą się na 2 łańcuchy: Sajan Zachodni i Sajan Wschodni.Sajan Zach.osiaga ok.650km dł.,a jego najwyższa kumulacja 3121m Kyzył Tajga.Sajan Wsch.ma 1000km dł.i osiąga 3491m n.p.m.W rzexbie pasm górskich dominują skaliste kopuły i szerokie grzbiety posiadające krajobraz typu alpejskiego.W wysokich partiach gór zalegają lodowce i pola firnowe zajmujące ok.8km2.Na zach.od miejsca połączenia Sajanu Zach.i Sajanu Wsch.leży Kotlina Minusińska,a na południu kotliny Todżyńska i Tuwińska.Kotliny rozcięte są silnie dolinami Jeniseju i jego dopływów.Klimat gór rośnie tajga świerkowo-jodłowo-modrzewiowa,natomiast w kotlinach roślinność stepowa.Powyżej granicy lasów panuje tundra oraz pola ruchomych głazów,zwane ?kurumami?.Do bogactw mineralnych należą rudy żelaza,miedzi i złoto,grafit,azbest,mika.Licznie wystepują również źródła mineralne.
Góry Bajkalskie,wypływa z nich rzeka Lena.Na południowym wschodzie ciągnie się masyw Chamar-Daban,a jego przedłużeniem są Góry Berguzińskie.Są to stare systemy zbudowane z granitów i sfałdowanych skał osadowych.Rzeźba gór jest łagodna,w znacznym stopniu przeobrażona przez procesy niszczące.Najwyższym wśród gór Zabajkala jest pasmo Gór Jabłonowych o długości ok.1000km.Góry zbud.są z granitów,łupków krystalicznych i piaskowców.Maja one charakter płaskowyżów rozcietych dolinami.Najwyższy szczyt Kusotuj osiaga wysokość 1680m.Do wysokości 1400m n.p.m.na stokach gór przeważa roślinność tajgi,wyżej tundra i rumowiska głazów.Góry Jabłonowe stanowią dział wodny zlewisk M.Arktycznego i Oc.Spokojnego.Ku północy G.Jabłonowe przechodzą w obszar Wyż.Witimskiej i Wyż.Patomskiej.Na obydwu wyżynach wyst.gorące źródła i ślady dawnego wulkanizmu.
85. JEDNOSTKA AZJI ŚRODKOWO-ZACHODNIEJ.OGÓLNA CHARKTERYSTYKA PRZYRODNICZA.
Niż.Turańska zajmuje obsz.o pow.3mln km2,rozciagający się na wschód od M.Kaspijskiego.Podłoże niziny zbudowane jest ze starej platformy paleozoicznej,pokrytej serią utworów mezozoicznych i płytowo zalegających osadów neogenu.Na pow.wyst.piaski i gliny-pozostałość po dnie dawnego morza sarmackiego,którego reliktową forma jest M.Kaspjskie i Jez.Aralskie.
Obszary pustynne wyst.jedynie w południowej części niziny.Na wschód od M.Kaspijskiego ciągnie się pustyni Kara-kum.Jej pow.wynosi ok.400tys.km2,a nazwa pochodzi od szarych piasków zalegających między obszarami gliniastymi i grząskimi solniskami-?sorami?.Na wysychających solniskach tw.się charakterystyczne gleby,zwane ?takyrami?.Piaski lotne zalegają w sąsiedztwie rzeki Amu-darii,gdzie tworzą się skupiska wydmowe.Przeważają barchany,których wys.dochodzi do 30m.
Drugi obszar pustynny stanowi pustynia Kyzył-kum.jej pow.to ok.350tys.km2.Przez środek tego obszaru ciagnie się garb gór Bukan-tau,których wysokość dochodzi do 7000m.Piaski lotne wyst.na południu.Najdalej na wschód wysunięta jest mała pustynia Mujun-kum.Piaski pustynne zalegają również nad Jez.Aralskim gdzie tworzą tzw.Nadaralski Kara-kum oraz Wielkie i Małe Baruski.
Urozmaicony jest obraz zachodniej części niziny.Na północy ciągną się Mugodżary,stanowiące południowe przedłużenie gór Ural.Między M.Kaspijskim i Jez.Aralskim rozciaga się Wyż.Ustiurt.Na gliniastej pow.wyst.liczne zagłębienia wypełninoe wodą,wysychająca w czasie lata,zwane ?chakami?.Na płw.Mangyszłak wyst.średnij wielkości pasmo Karatau,a na południe od zatoki Kara-Bogaz-goł rozciaga się Niż.Nadkaspijska,położona w depresji.Niewielkie obszary depresyjne znajdują się również na pw.Mangyszłak.Pośrodku Niż.Turańskiej leży słone,bezodpływowe Jez.Aralskie.Jeszcze w plejstocenie miało ono połączenie z Morzem Kaspijskim za pośrednictwem rzeki Uzboj,a na północy łączyło się z okresowym Jez.Czełkar-tengiz.Do Jez.Aralskiego uchodzą największe rzeki Niż.Turańskiej,tj.Syr-daria i Amu-daria.Zasilając jezioro maja one wpływ na zmiany poziomu wody w jeziorze.
Klimat wyżyny wykazuje cechy kontynentalne.Lata sa tu gorące,zimy surowe.Średnia suma rocznych opadów atmosf.wynosi ok.250mm.W klimacie tym wyst.nikła roslinność stepowa i pustynna.Są to przewacnie trawy i gat.twradolistne,porastające kępami.
Pogórze Kazachskie jest starym obszarem sfałdowanym w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej.Obszar pogórza ma ubogą siec rzeczną.Do większych rzek stałych należą Iszym,okresowych Sary-su i Nura.Rzeki okresowe utrzumują wodę jedynie w górnym biegu.Na południu Pogórza Kazachskiego leży jez.Bałchasz o pow.18432 km2.Jest pochodzenia tektonicznego,zasilane przez rzekę Ili,która wysładza wody jeziora.
Klimat suchy o cechach kontynentalnych.Lata są długie i upalne,zimy chłodne i bezsnieżne.Typową cechą klimatu sa duże wahania dobowe temp.i małe opady atmosfer.Szate roślinną reprezentują stepy z zagajnikami brzozowymi.Tereny wyżej wyniesione są porosnięte ubogimi lasami.Bogatsze zespoły roślinne skupione są nad rzekami i brzegami jezior.
86. AZJA WSCH.-jedn. Lądowa i wyspowa- ogólna charakt.pod względem klimatu ocean.i zjawisk tekt.
W skład A.Wsch. wchodzi:
Kotlina Mandżurska- zbudowana z gnejsów poprzecinanych intruzjami granitów. Formy zostały ukształtowane przez ruchy mezozoiczne, które utworzyły zapadliska i wzniesienia. Odmłodzenie rzezby nastąpiło na przełomie pliocenu i oligocenu. Obramowanie kotliny tworzy Mały Chingan- fałdowo- zrębowy. Klimat jest kontynentalny. Zimy są mrozne a lata gorące. Na północy panuje wieczna zmarzlina.
Masyw Chińsk.- Koreańsk.
(prekambryjski)- obejmuje Płw. Koreański. W jego podłożu zalega blok tarczy chińskiej pokryty kwarcytami, łupkami i piaskowcami. Panuje tu klimat monsunowy z zaznaczającymi się cechami kontynentalizmu. Zimy są mrożne, lata ciepłe.
Wyspy Japońskie
Stanowią archipelag składający się z 3404 wysp. Archipelag ma kształt łuku ciągnącego się na przestrzeni 3000 km. Główny trzon stanowią wyspy Hokkaido, Honsiu, Sikoku, Kiusiu. Wyspy mają budowę fałdowo- zrębową. Góry zbudowane są z granitów, gnejsów i łupków krystalicznych. Najstarsze struktury pochodzą z orogenezy hercyńskiej. Wyspy leżą w zasięgu monsunów azjatyckich. Monsun letni przynosi masy powietrza zwr.morskiego, a zimowy- kontynent.chłodnego.
Chiny monsunowe
Najstarszym ich elementem jest prekambryjska tarcza chińska znajdująca się w części północnej. Ze względu na zróżnicowanie bu8dowy geologicznej i ukształtowania powierzchni na obszarze tym wyróżnia się część pn. i pd., którą ogranicza pasmo gór Cingling- szan.
Chiny monsunowe leżą w klimacie podzwrotnikowym monsunowym i zwrotnikowym monsun. W okresie zimy pn.część Chin jest pod wpływem wyżu syberyjskiego.
87. AZJA PD.- WSCH.- obszar półwyspu i archip.. Wpływ współczesnej tektoniki.
Obszar A. Pd-Wsch. Obejmuje Płw. Jndochiński wraz z Arch. Malajskim i Filipinami.
Płw. Indoch.
Rozciąga się od węzła górskiego Wyżyny Tybetańskiej po okolice równikowe. Występują tu wysokie łańcuchy górskie, płaskowyże i niziny. W budowie geologicznej występują stare, paleozoiczne struktury granitowe, które podlegały peneplenizacji, jak też obszary młodych fałdowań trzeciorzędowych z intruzjami skał krystalicznych i wylewnych. Na terenie półwyspu występują 3 strefy fałdowań związane z orogenezą alpejską. W części środkowej fałdowań stanowiących przedłużenie gór Tybetu, a w części wschodniej fałdowań gór Tonkijskich i Annamskich.
Wsch.obramowanie Półwyspu Ind.tworzą G. Annamskie. Ich rozwój rozpoczął się w czasie fałdowań hercyńskich, a odmłodzenie nastąpiło w mezozoiku przez ruchy orog.pacyficznej. Zbudowane są z granitów, paleozoicznych wapieni i skał wylewnych.
*Archipelag Malajski i Filipin
Składa się z licznych wysp, tworzących między Azją i Australią Archipelag Malajski. Wyspy tej części Azji są młode z wyjątkiem masywów krystalicznych na wyspach Borneo i Celebes. Wyspy Celebes, Borneo i Małe Sund ukształtowały się w pliocenie, natomiast oddzielenie się od kontynentu Sumatry, Jawy i Borneo nastąpiło w holocenie. Powierzchnia wysp jest górzysta. Są to góry orogenezy alpejskiej. Typową cechą Arch.jest niestałość skorupy ziemskiej, która przejawia się w młodych ruchach tektonicznych i procesach wulkanicznych.
Archipelag Filipin składa się z 7100 wysp a do największych należą Samar, Negros, Luzon, Mindoro, Cebu, Bohol. Wyspy zbudowane są ze skał 3-rzędowych: wapieni, piaskowców, łupków i bazaltów.
88. NIZINA HINDUSTAŃSKA, WYŻ. DEKAN I CEJLON- CHARAKTERYSTYKA
Niż. Hindustańska- leży między Himalajami a Wyż. Dekan. W 3-rzędzie była cieśniną morską. Rzeki wypełniały ją niesionym materiałem i w ten sposób powstała seria osadów piaszczysto- gliniastych. Długość niziny wynosi 3000 km., szerokość 300 km., wysokość 200 mnpm. Dzieli się na Nizinę Indusu i Gangesu. Klimat niziny jest zwrotnikowy, na zachodzie skrajnie pustynny, a na wschodzie i w części środkowej monsunowy. Opady przypadają na porę letnią. Roślinność została zmieniona przez człowieka. Pozostałością pierwotnej czaty roślinnej są wiecznie zielone lasy tropikalne. Na nizinie eksploatuje się ropę naftową, gaz ziemny i sól kamienną.
Wyżyna Dekan- jest resztką starego lądu Gondwany. Wyniesiona jest średnio 900 mnpm i zajmuje około 1 mln. km2. Trzon wyżyny tworzy stara tarcza prekambryjska zbudowana z gnejsów, granitów, łupków kryst.. Główne zarysy rzezby tworzą formy zrębowe, grzbiety górskie i wyżyny równinne. Na wyżynie panuje klimat monsunowy wilgotny, w części środkowej nieco suchy. Do największych rzek należy Godawari, Kriszna, Narbada, Mahandi. W środkowej części rosną suche lasy kolczaste i monsunowe w części północnej i wschodniej. Do głównych bogactw mineralnych należą pokłady węgla kamiennego, rud żelaza, miedzi, manganu, miki i złota.
Cejlon- powierzchnia wyspy wynosi 66 tys. km2. Jest również częścią Gondwany, zbudowaną z archaicznych granitów, gnejsów i łupków krystalicznych. W środkowej części wznoszą się kopulaste masywy. Ku północy ciągnie się falista nizina porośnięta gęstymi lasami i zaroślami. Cejlon ma klimat podrównikowy z dużymi opadami i wyrównanymi temperaturami w ciągu roku.
89. JEDNOSTKA AZJI PD- ZACH. GŁÓWNE CECHY GEOLOGII, UKSZT. POW. I KLIMATU
Obszar ten położony jest na pograniczu Azji z Europą i Afryką. W skład tej części Azji wchodzi:
Płw. Azji Mniejszej- obszar bezleśnych płaskowzgórzy. Ostateczny zarys terenu został ukształtowany w wyniku 3-rzędowych i plejstoceńskich ruchów wypiętrzających i zapadliskowych. W podłożu zalegają stare masywy zbudowane z gnejsów i łupków. Panuje tu klimat śródziemnomorski, w części wschodniej- kontynentalny, na północy mają wpływ masy powietrza znad M. Czarnego
Wyżyna Armeńska ? rozciąga się między M. Czarnym i Kaspijskim obejmując tereny zbliżone do wysokości 2000-3000 mnpm. Zagęszczenie pasm górskich na obszarze wyżyny jest wynikiem obecności w podłożu sztywnych płyt- wschodnio- europejskiej i syryjsko- palestyńskiej, które zostały ogarnięte fałdowaniami alpejskimi. Rozmieszczone między płytami młodsze utwory zostały pofałdowane i wypiętrzone w 3- rzędzie.. Do górnego 3- rzędu trwało niszczenie gór. W pliocenie i na początku 4- rzędu nastąpiło ponowne wypiętrzanie tych obszarów. Towarzyszyły temu pękania i ruchy dyslokacyjne. W ten sposób powstały uskoki i zapadliska.. Działalność sił wewnętrznych doprowadziła do powstania gór zrębowych i kotlin.
Klimat jest tu skrajnie kontynentalny i ostry. Lata są ciepłe. Najmniej opadów otrzymują kotliny.
*Wyżyna Irańska- Srednia wysokość obszaru wynosi 1300 mnpm. Rozciąga się od południowych krańców M. Kaspijskiego i Niziny Turańskiej na północy po Zatokę Perską i M. Arabskie na południu. Środkową część wyżyny zajmuje zapadlisko śródgórskie, zbudowane z utworów paleozoicznych sfałdowanych w orogenezie hercyńskiej. Na starych strukturach zalegają osady jury, kredy i neogenu. Najstarsze ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej wystąpiły w oligocenie, obejmując góry Elburs i Zagros, w środkowym miocenie fałdowania objęły pozostałą część wyżyny. Wyżyna zbudowana jest ze skał paleozoicznych i jurajskich z pokładami węgla kamiennego. W okresie kredowym osadziły się wapienie, piaskowce. W środkowej części zalegają utwory plejstoceńskie i holoceńskie. W rzezbie wnętrza wyżyny dominują płaskowzgórza i nieckowate zagłębienia oraz kotliny.
Nizina Mezopotamii- zajmuje tektoniczne zapadlisko rozciągające się na przedpolu fałdowań alpejskich na długości 1200 km, jego szerokość osiąga około 300 km. Zapadlisko wysłane jest osadami wieku trzeciorzędowego i plejstoceńskiego. Są to głównie piaskowce margliste, wapienie oraz łupki i aluwia rzeczne. Nizina dzieli się na dwie części:Górną i Dolną. Mezopotamia Górna ma klimat podzwrotnikowy suchy, natomiast Dolna- klimat zwrotnikowy wybitnie suchy.
Wyżyna Syryjsko- Palestyńska
Ciągnie się pasmem wzdłuż wybrzeży M. Śródziemnego, zajmując pagórkowatą płytę rozbitą tektonicznie na szereg gór zrębowych i zapadlisk. Rozbicie tektoniczne wyżyny i sfałdowanie gór miało miejsce w 3-rzędzie oraz na przełomie 3 i 4-rzędu. Wyżyna zbudowana jest z poziomo zalegających skał mezozoicznych oraz 3- rzędowych i plejstoceńskich skał osadowych. W podłożu zalegają skały krystaliczne. Klimat jest zróżnicowany. Nad M. Śródziemnym zimy są deszczowe i chłodne. Lata w związku z napływem mas powietrza z wyzu azorskiego są suche i gorące. Ku wschodowi wzrasta stopień kontynentalizmu, mniej jest opadów i wzrastają dobowe wahania temperatur powietrza.
* Półwysep Arabski ? został odłączony od Afryki w wyniku 3- rzędowych ruchów tektonicznych i stanowi rozległą płytę wyniesioną średnio 500 ? 1000 mnpm. Płyta ta jest nachylona ku wschodowi ku Zatoce Perskiej. Od zachodu ograniczają ją góry Dżabal Hidżaz i Góry Jemenu. Góry są zbudowane ze skał krystalicznych przykrytych osadami jurajskimi, kredowymi oraz bazaltami i tufami wulkanicznymi. Mają rzezbę zrębową i rozcięte są w strefie brzeżnej głębokimi dolinami o charakterze kanionów. Łańcuchy górskie osiągają ok.1000 ? 1400mnpm. Półwysep Arabski ma budowę zbliżoną do kontynentu afrykańskiego. Zasadniczy trzon tworzą archaiczne łupki i granity pokryte na wschodzie skałami wieku mezozoicznego i 3-rzędowego. Obszar ten leży w strefie klimatu pustynnego, suchego i gorącego. Opady są małe ? poniżej 100 mm w ciągu roku.
91. Kazachstan ? państwo leżące częściowo w Europie (5,4 % powierzchni - tereny na zachód od rzeki Emba) i częściowo w Azji, powstałe w 1991 w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego. Graniczy z następującymi państwami: Chinami (1460 km granicy), Kirgistanem (980 km), Turkmenistanem (380 km), Uzbekistanem (2300 km) oraz Federacją Rosyjską (6467 km). Łączna długość granic Kazachstanu wynosi 12 187 km. Kazachstan ma również dostęp do największego jeziora świata - M Kaspijskiego na długości 2340 km. Stolica Astana. Powierzchnia 2 717 300 km?, ludność 15,2 mln, gęstośc zaludnienia 5,6 osób/km?. Mimo iż Kazachstan uważany jest za państwo, które w porównaniu do innych krajów Azji Środkowej czyni największe postępy we wdrażaniu reform demokratycznych, to sytuacja w tym kraju wciąż daleka jest od standardów zachodnich. Międzynarodowe i pozarządowe organizacje zajmujące się ochroną praw człowieka wskazują na częste przypadki ich łamania przez miejscowe władze. Kazachstan podzielony jest na 14 prowincji i 3 obwody miejskie. Główne miasta: Astana, Ałmaty, Karaganda, Szymkient, Pawłodar, rzeki: Irtysz, Syr-daria, Ili, Emba, Ural, Iszym, jeziora: Aralskie, Bałchasz, Kapczagajskie. W Kazachstanie ma swoją siedzibę Środkowoazjatyckie Regionalne Centrum Ekologiczne, rozwijające współpracę lokalnych państw w dziedzinie ochrony środowiska.
Spośród blisko 15 mln mieszkańców Kazachstanu największe grupy etniczne stanowią Kazachowie ? 42% oraz Rosjanie ? 36%. Główną religię stanowi islam sunnicki.
91. Uzbekistan - państwo położone w Azji Środkowej, członek Wspólnoty Niepodległych Państw. Stolica Taszkent. Powierzchnia 447 400 km?, ludność 27,6 mln, gęstość zaludnienia 61,7 osób/km?. Pod względem administracyjnym kraj dzieli się na 12 wilajatów (andiżański, bucharski, chorezmski, dżyzakski, fergański, kaszkadariński, namangański, nawojski, samarkandzki, surchondaryjski, syrdaryjski, taszkencki), 1 republikę autonomiczną (Karakałpakstan) oraz miasto wydzielone (Taszkent). Kraj położony w Azji Środkowej między dwiema rzekami ? Amu-darią i Syr-darią. Powierzchnia w większości równinna. Ok. 20% powierzchni kraju stanowią góry i przedgórza. Na wschodzie i północnym wschodzie kraju położone są góry Tien-Szan i Pamir, które osiągają wysokość 4634 m n.p.m. Na północy znajduje się rozległa pustynia Kyzył-Kum. Klimat kontynentalny skrajnie suchy z ciepłymi zimami (temperatura wahająca się w przedziałe 3 do 10C) i gorącym, suchym latem z temperaturami sięgającymi nawet 45C. Mała ilość opadów (do 200 mm na terenach równinnych), nie sprzyjająca rozwojowi rolnictwa wywołała konieczność stosowania irygacji pól uprawnych. Uzbekistan pozbawiony jest dostępu do morza. Łączna długość granic z poszczególnymi sąsiadami wynosi 6221 km (Afganistan 137 km, Kazachstan 2203 km, Kirgistan 1099 km, Tadżykistan 1161 km, Turkmenistan 1621 km. Do największych miast należą: Taszkent, Samarkanda, Namangan, Andiżan, Buchara, Fergana, Chiwa. Uzbekistan to kraj w przeważającej mierze rolniczy, w którym największe znaczenie gospodarcze od lat posiada uprawa bawełny. Rozwinięta jest produkcja jedwabiu i hodowla owiec, sadownictwo. Sprzyjający klimat pozwala na uprawę takich roślin jak morele, brzoskwinie, winorośl, granaty. Corocznie produkuje się również około 3,5 miliona ton ziarna zbóż. Kraj posiada znaczące zapasy różnorodnych surowców mineralnych. Wśród nich wymienić można złoto (4. miejsce na świecie), miedź (11.), uran (7.), ołów, srebro, fosforyty, sole potasowe. Odkryto zapasy gazu ziemnego. Przedstawiciele narodowości tytularnej stanowią 80% ludności kraju. Inne narodowości to Rosjanie (5,5%), Tadżycy (5%), Kazachowie (3%), Karakałpacy ( 2,5%), Tatarzy (1,5%). Pod względem wyznaniowym dominują muzułmanie (88%), w zdecydowanej większości sunnici.
92. Japonia - państwo wyspiarskie leżące w Azji Wschodniej na Pacyfiku. Stolica Tokio. Powierzchnia 377 873 km?. Liczba ludności 127 417 000, gęstość zaludnienia 337,2 osób/km?.Morze Japońskie oddziela kraj od kontynentu azjatyckiego. Archipelag japoński rozciąga się od Wysp Nansei na południu do Hokkaid? na północy i składa się z ok. 4 000 wysp, tworzących łuk długości 2990 km. Największe z nich to: Honsiu, Hokkaid?, Kiusiu i Sikoku. Liczne półwyspy i zatoki sprawiają, że linia brzegowa jest bardzo dobrze rozwinięta, a jej długość wynosi 29 751 km. Na południowym zachodzie przez Morze Wschodniochińskie Japonia graniczy z Chinami, na zachodzie Morze Japońskie oddziela kraj od obu Korei oraz Rosji. Na północy cieśnina La Prouse'a oddziela Japonię od rosyjskiej wyspy Sachalin, a cieśnina Nemuro od Wysp Kurylskich, terytorium spornego z Rosją. Od wschodu i południa kraj oblewają wody Oceanu Spokojnego, a wzdłuż wybrzeży ciągnie się głęboki rów tektoniczny ? Rów Japoński.
Ludność
Populacja Japonii szacowana na lipiec 2005 r. liczyła 128 mln osób. Jest to kraj o absolutnej przewadze ludności etnicznie japońskiej ? ok. 99% ludności to rdzenni Japończycy, poza tym jest około 1,5 miliona mieszkańców Okinawy, 1 miliona Koreańczyków, 0,5 miliona Chińczyków, tyle samo Filipińczyków oraz 250 tysięcy Brazylijczyków, a także niewielka liczba rdzennych mieszkańców północnych wysp Japonii ? Ajnów. Większość Japończyków deklaruje przynależność do jednej z wielu szkół buddyjskich. Mniejszą popularnością cieszy się oryginalna japońska religia shint?. Obecnie państwo nie popiera żadnego wyznania, a praktyki religijne są w szkołach zabronione.
Gospodarka i ekonomia
W pierwszej połowie lat 80. XX w. gospodarka kraju kwitnącej wiśni osiągnęła przewagę nawet nad gospodarką Stanów Zjednoczonych. Japoński cud gospodarczy stał się przyczyną powszechnego dobrobytu i bogactwa Japończyków, a towarzyszyły temu niskie stopy procentowe oraz szalejące ceny nieruchomości. W 1991, kiedy załamaniu uległ japoński rynek papierów wartościowych tracąc połowę swej wartości, a nękane problemami banki japońskie podniosły stopy procentowe. Trwająca przez całe lata 90. XX w. recesja spowodowała wiele głośnych bankructw oraz znaczne zadłużenie społeczeństwa. Obecnie sytuacja ulega powolnej, ale sukcesywnej poprawie.
Rolnictwo
Eksport płodów rolnych stanowi znikomy procent dochodów państwa, a zatrudnienie w rolnictwie znajduje niewielki odsetek ludności zawodowo czynnej. Ponadto warunki geograficzne sprawiają, że areał gruntów ornych stanowi około 12% powierzchni kraju. Uprawa roli skupia się w kotlinach śródgórskich oraz nizinach nadbrzeżnych. Aby rozszerzyć obszar ziem uprawnych, państwo przeprowadza meliorację zabagnionych dolin, tarasowanie zboczy oraz tworzenie polderów rolniczych na osuszonych terenach. Silnie rozdrobnione gospodarstwa rolne są niewielkie, a ich przeciętna wielkość wynosi około 1 ha, jedynie na Hokkaido są większe. Ponadto 60% powierzchni gruntów ornych jest nawadniane. Intensywne rolnictwo japońskie jest bardzo wydajne i pokrywa około 75% zapotrzebowania kraju na żywność, a około 33% powierzchni pól daje 2-3 zbiorów rocznie. Ów poziom uzyskiwany jest dzięki wysokiej kulturze rolnej, powszechnej mechanizacji, a zużycie nawozów mineralnych oraz środków ochrony roślin należy do najwyższych na świecie. Główną uprawą jest ryż. Inną popularną wśród Japończyków rośliną żywieniową jest soja, której import piętnaście razy przewyższa rodzimą produkcję. Po za tym uprawia się: pszenicę, jęczmień oraz rośliny paszowe, a także buraki w tym cukrowe, rzepak, trzcinę cukrową. Japonia jest jednym z ważniejszych producentów herbaty. Fasola, ziemniaki, bataty oraz większość jarzyn pochodzi z kraju, ale połowa spożywanych owoców jest sprowadzana z zagranicy, nie mniej jednak notuje się szybki rozwój sadownictwa, którego specjalnością jest uprawa mandarynek oraz truskawek. Ponadto wokół wielkich konurbacji rozwinęła się uprawa kwiatów. Intensywna hodowla, głównie trzody chlewnej, bydła oraz drobiu dostarcza około 30% wartości produkcji rolniczej, ale połowa spożywanego mięsa, głównie wołowiny pochodzi z importu. Maleje pogłowie koni, owiec i kóz. Podobnie zmalało znaczenie hodowli jedwabników, tradycyjnej gałęzi japońskiego rolnictwa.
Przemysł
Japonia jest wciąż drugą po Stanach Zjednoczonych potęgą przemysłową świata. Ten dział gospodarki wytwarza 40% dochodu narodowego brutto oraz zatrudnia 1/3 ludności zawodowo czynnej. Najważniejsza część produkcji przemysłowej koncentruje się w regionach Kanto (aglomeracja Tokio), Kansai (Osaka-Kioto-Kobe), południowej części Ch?bu (prefektura Aichi i Nagoja) oraz północnej Kiusiu (Fukuoka-Kitakiusiu). Rozwój japońskiego przemysłu, podobnie jak rolnictwa czy budownictwa mieszkaniowego, utrudnia brak wolnej przestrzeni. W związku z tym, aby zwiększyć ilość nowych terenów pod inwestycje, niweluje się wzgórza, a uzyskanym materiałem skalnym zasypuje się płytkie zatoki morskie. Dzięki temu powstały nowe dzielnice portowo-przemysłowe w Kobe oraz nad Zatoką Tokijską.
wszystkie paliwa energetyczne oraz rudy metali (głównie żelaza i boksyty) Japonia musi sprowadzać do tego stopnia, że 90% produkcji przemysłowej oparte jest na surowcach importowanych. Kraj Wschodzącego Słońca należy do głównych producentów energii elektrycznej, a jego udział w produkcji wynosi 7,4%, co daje trzecie miejsce na świecie. Hutnictwo stali oraz metali kolorowych skupione jest głównie w największych portach morskich Japonii: Jokohamie, Osace, Kobe, Kitakiusiu. Do największych przedsiębiorstw reprezentujących metalurgię należą Nippon Steel, Kobe Steel, JFE Holdings, Sumitomo Metal Industries czy Aichi Steel. Podstawą japońskiego cudu gospodarczego z lat 60. i 70. XX w. był wymagający wysoko wykwalifikowanej kadry specjalistów, a także znacznego kapitału przemysł elektromaszynowy, wytwarzający obecnie prawie połowę wartości produkcji przemysłowej. Wśród nich największe znaczenie mają Mitsubishi, Mitsui, Sumitomo, Fuji, Dai-Ichi Kangyo oraz Sanwa. Ponadto rozwój nowoczesnego przemysłu japońskiego wspierają tzw. technopolie ? ośrodki skupiające placówki naukowo-badawcze i zakłady nowych technologii. Japonia jest największym producentem i eksporterem samochodów osobowych, w produkcji których światowy sukces odniosły takie firmy jak Toyota, Nissan, Mitsubishi, Honda, Mazda, Suzuki czy Subaru. Równie silną pozycję mają motocykle wielkiej czwórki, w skład której wchodzą Kawasaki, Yamaha oraz Suzuki i Honda. Natomiast pozostały przemysł motoryzacyjny obejmujący produkcję autobusów i ciężarówek jest domeną firm Isuzu, Hino oraz Mitsubishi. Zaawansowany i przeznaczony na rynek japoński tabor kolejowy, którego symbolem jest superszybki shinkansen, pochodzi głównie z zakładów Kawasaki, Mitsubishi, Nippon-Sharyo i Tokyu Car Corporation. Zdecydowanie słabszą pozycję zajmuje japoński przemysł lotniczy, którego liderami są FHI, Mitsubishi, Kawasaki oraz NAMC. Natomiast od lat Kraj Wschodzącego Słońca dominuje w produkcji statków, skupiając prawie 40% wodowanych rokrocznie jednostek. Przemysł okrętowy na czele z największą stocznią świata w Nagasaki jest reprezentowany przez IHI, Kawasaki, Mitsui oraz Mitsubishi. Z kolei do potentatów przemysłu maszynowego wytwarzającego m.in. maszyny budowlane, rolnicze należą firmy Komatsu, Kubota, Takeuchi czy wszechstronne Mitsubishi. W latach 70. rozpoczął się dynamiczny rozwój przemysłu wysokiej technologii (elektronicznego i precyzyjnego) wytwarzającego urządzenia optyczne, sprzęt audiowizualny, komputery osobiste, maszyny biurowe oraz roboty. Kraj jest dzisiaj światowym potentatem w produkcji mikroprocesorów oraz innych układów scalonych, kalkulatorów, urządzeń cyfrowych, laserowych i telekomunikacyjnych, elektroniki użytkowej, sprzętu medycznego oraz instrumentów muzycznych. Najlepszym potwierdzeniem wysokiej pozycji Japonii w tej branży jest liczba powszechnie znanych marek, takich firm jak: Sony, Hitachi, Sharp, Nikon, Konica, Toshiba, Sanyo, Matsushita (Panasonic, JVC), Ricoh, Funai, Fujitsu, Minolta, NEC, Olympus, Casio, Citizen, Canon, Epson, Onkyo, Yamaha, Pentax, Kyocera, TDK, Kenwood a ostatnio także Honda (robotyka). Podobnie jak inne wysoko rozwinięte państwa, Japonia posiada wszechstronnie rozwinięty przemysł chemiczny, przede wszystkim zaawansowaną technicznie chemię związków organicznych. Kraj należy do czołowych producentów kwasu siarkowego, sody kaustycznej, tworzyw sztucznych, barwników syntetycznych, włókien sztucznych oraz kauczuku syntetycznego. Wraz z przodującym przemysłem samochodowym, kraj należy do głównych producentów opon, takich firm jak Bridgestone, SRI, Toyo czy Yokohama. Kraj jest także drugim po USA wytwórcą papieru, skupiającym ok. 11% produkcji światowej. Kraj posiada doskonale utrzymaną, liczącą 1.177.278 km długości (2. miejsce po USA) sieć dróg kołowych, których gęstość jest największa na świecie i wynosi 312 km/100 km?. Szybki rozwój motoryzacji przyczynił się do rozbudowy systemu autostrad, , których długość wynosi 6,114 km. Obecnie kraj kwitnącej wiśni posiada najnowocześniejszy oraz najbardziej wszechstronnie rozwinięty transport kolejowy na kuli ziemskiej, a długość linii kolejowych przekracza 23,000 km i wciąż rośnie.
Kultura
Japonia posiada bardzo bogatą kulturę, przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Charakterystyczne dla tego kraju są takie czynności jak tworzenie origami, sztuka układania kwiatów ikebana, specyficznego formowania drzew bonsai, ceremonia picia herbaty (cha-no yu), tradycyjne gry: go i sh?gi lub też narodowe sporty japońskie.
92. Korea Południowa - państwo w Azji, południowej części Półwyspu Koreańskiego powstałe po II wojnie światowej na terenach zajętych przez wojska USA. Republika Korei oficjalnie rości sobie pretensje do całego terytorium Korei. Powierzchnia 99 274 km?. Liczba ludności 48 975 000, gęstość zaludnienia 493 osób/km?. Stolica Seul
Ludność
Kraj jednolity narodowościowo ? 99,9% ogółu ludności stanowią Koreańczycy, o zróżnicowanej strukturze wyznaniowej. 46% Koreańczyków nie określa przynależności religijnej, 26% (2004) wyznaje chrześcijaństwo, kolejne 26% buddyzm, a 1% konfucjanizm. Przyrost naturalny, wysoki w latach 60. (do 2,6%) i 70., wykazywał tendencję spadkową, 1985?91 wynosił średnio 1% rocznie, a w 2004 0,62%. 20,4% społeczeństwa ma poniżej 15 lat. Średnia gęstość zaludnienia 441 mieszkańców na km?. Większość ludności skupia się na wybrzeżu Morza Żółtego i Cieśniny Koreańskiej. Żywiołowy rozwój miast, spowodowany wysokim tempem uprzemysłowienia i masową migracją ze wsi. 1949 w miastach mieszkało 20% ludności, 1991 ? 75%. Największe miasta: Seul (10,3 mln mieszkańców), Pusan (3,7 mln), Taegu (2,5 mln), Inch'?n (2,5 mln), Ulsan (2 mln), Kwangju (1,4 mln) i Taej?n (1,4 mln). Szybkie zmiany w strukturze zatrudnienia ludności. 1980?90 ponad dwukrotny spadek zatrudnienia w rolnictwie (z 35% ludności zawodowo czynnej do 16%), wzrost zatrudnienia w przemyśle i budownictwie (z 26% do 35%) oraz usługach (z około 32% do 47%). Obecnie w rolnictwie pracuje już tylko 8,6 % ludności zawodowo czynnej, a w przemyśle 19,1%. Niski poziom bezrobocia (3,4% zawodowo nieczynnych, 2004).
Profil gospodarczy
Trzydzieści lat temu PKB Korei Południowej przypadający na jednego mieszkańca, porównywalny był z poziomem PKB w biedniejszych krajach Afryki i Azji. Korea Północna była mniej zniszczona przez wojnę i posiadała większość przemysłu półwyspu, a ponadto węgiel. Na południu rządziła korupcja, kartki, czarny rynek, oraz gigantyczny deficyt handlowy. Dzisiaj PKB jest 7 razy wyższy niż w Indiach, 13 razy wyższy niż w Korei Północnej i porównywalne z poziomem PKB w mniejszych krajach UE. W latach 1963-1997 wzrost PKB wynosił stale 8.5% rocznie. Przy tym wydatki na wojsko pochłaniały cały czas ogromną część budżetu
Ogólnie Rząd, kosztem importu towarów konsumpcyjnych, promował import surowców i technologii oraz zachęcał do gromadzenia oszczędności i inwestowania. Obecnie ma miejsce postępująca liberalizacja i globalizacji gospodarki koreańskiej.
Przemysł
Z surowców mineralnych wydobywa się: węgiel kamienny (antracyt) w Górach Wschodniokoreańskich, rudy żelaza, wolframu, miedzi (koło Pusanu) oraz niewielkie ilości rud cynkowo-ołowianych, złota, srebra i grafitu. Zapotrzebowanie krajowe na pozostałe surowce, głównie ropę naftową pokrywa import. Energia elektryczna jest w połowie wytwarzana w elektrowniach jądrowych, (największa koło Pusanu) i cieplnych (węglowe, naftowe, gazowe). Do najlepiej rozwiniętych gałęzi przemysłu przetwórczego należą: przemysł elektroniczny i środków transportu. Produkcja półprzewodników, komputerów, odbiorników telewizyjnych (2 miejsce w świecie po ChRL), radiowych, sprzętu telekomunikacyjnego i gospodarstwa domowego (chłodziarki, zamrażarki, pralki) w znacznym stopniu jest oparta na licencjach japońskich i amerykańskich. Korea Południowa zajmuje 1 miejsce w świecie przed Japonią w produkcji statków, głównie tankowców (wielkie stocznie w Ulsan), od niedawna jest liczącym się producentem samochodów osobowych (Hyundai) i ciężarowych. Najstarszą gałęzią przemysłu jest włókiennictwo, zwłaszcza przemysł bawełniany i jedwabniczy. Przy wykorzystaniu własnych zasobów leśnych i drewna importowanego rozwija się przemysł drzewny. Produkcja papieru i tektury na 1 mieszkańca wynosi 114 kg.
Transport i łączność
Sieć komunikacyjna intensywnie rozbudowywana. Około 65% przewozów towarowych przypada na transport kołowy (57 km dróg na 100 km2), 21% ? kolejowy (3 km linii kolejowej na 100 km. Dużą rolę w przewozach odgrywa żegluga przybrzeżna. Nośność floty handlowej wynosi 12,2 mln DWT (1991). Główne porty morskie: Pusan (przeładunki około 30 mln t, obsługuje głównie wymianę handlową z Japonią), Inch'?n (obsługuje Seul), Mokpho, Masan, Ulsan i nowy ? Phohang. 3 międzynarodowe porty lotnicze w Seulu (2) i
92. Korea Północna - państwo komunistyczne powstałe w północnej części Półwyspu Koreańskiego po II wojnie światowej na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. Totalitarną władzę sprawuje oparta na idei dżucze monopartia, Partia Pracy Korei. Graniczy z: Rosją na północnym wschodzie, Chinami na północy, Republiką Korei (Koreą Południową) od południa. W Chinach oraz w samej Korei Północnej kraj zwany jest Pukchos?n. Stolica Pjongjang (Phenian), powierzchnia 120 540 km?, Liczba ludności 23 265 000. gęstość zaludnienia 193 osób/km?. W Korei Północnej są dwa miasta bezpośrednio administrowane przez rząd ,trzy regiony specjalne oraz dziewięć prowincji.
Główne miasta
Sinuiju,Kaesong,Nampho,Chongjin,Wonsan,Hamhung,Haeju-si,Kanggye,Hyesan
Gospodarka
Gospodarka Korei Północnej, oparta o doktrynę dżucze (samowystarczalności) i planowania centralnego, jest w stanie stagnacji. Rząd odmawia uczestniczenia w międzynarodowym handlu i publikowania danych ekonomicznych, limitując w ten sposób ilość dostępnych na ten temat informacji. Kontynentalne Chiny oraz Korea Południowa są największymi partnerami handlowymi kraju. W roku 2003 obrót w kontakcie z Chinami wzrósł o 38% i wyniósł 1,02 miliarda dolarów, a z południowym sąsiadem o 12% do 724 milionów dolarów od początku rozpoczęcia eksperymentu. W ciągu jednego roku, od 2002 do 2003, wzrosła liczba abonentów telefonii komórkowej z 3000 do około 20 000. Jednakże od czerwca 2004 roku telefony komórkowe zostały znowu oficjalnie zakazane. Obserwuje się wzrost liczby i znaczenia targów, jarmarków, czy rynków z artykułami rolniczymi i żywnością
Geografia
Korea Północna zajmuje północną część Półwyspu Koreańskiego. Od zachodniej strony jej granicę wyznacza Morze Żółte i Zatoka Koreańska, od wschodu - Morze Wschodniokoreańskie (Morze Japońskie). Od strony północnej graniczy z Rosją i Chinami a od południowej z Republiką Korei. Kraj jest górzysty, poprzecinany dużymi dolinami. Do głównych rzek należą Tumen oraz Yalu, które swój początek biorą w chińskiej Mandżurii.
Demografia
Populacja Korei Północnej jest na świecie jedną z najbardziej jednorodnych etnicznie i językowo, z niewielkimi tylko społecznościami chińską i japońską.
93. Chiny- skrót ChRL państwo w Azji wschodniej, obejmujące historyczne Chiny (bez Tajwanu) oraz Tybet i inne ziemie w Azji Środkowej zamieszkane w sumie przez 56. grup etnicznych. Powierzchnia 9 596 960 km?, Liczba ludności 1 315 850 000, gęstość zaludnienia 137 osób/km. ChRL graniczy z następującymi państwami: Afganistan, Bhutan, Birma, Indie, Kazachstan, Kirgistan, Korea Północna, Laos, Mongolia, Nepal, Pakistan, Rosja, Tadżykistan, Wietnam. Chociaż za kontynuatora tradycji politycznej Chin uważa się również Republika Chińska na Tajwanie, od lat 70. za zgodą USA to ChRL reprezentuje naród chiński w organizacjach międzynarodowych, tj. ONZ czy WHO..
Ukształtowanie powierzchni
Większą część Chin stanowią wyżyny i góry. Niziny zajmują tylko 12% powierzchni kraju, przy czym duża ich część przypada na stepy i pustynie na północy kraju. W północno-wschodniej części kraju leży rozległa Nizina Mandżurska otoczona górami. Na zachód od niziny ciągnie się Wielki Chingan, na północ Mały Chingan i na wschód Góry Wschodniomandżurskie. Wschodnią część Chin zajmują aluwialne równiny. Nizina Chińska o powierzchni 300 000 km? leży w dolnym biegu Huang He i dorzeczu Huai He. Znajdują się tam również niziny środkowego i dolnego biegu Jangcy z dużą liczbą jezior. W południowo-wschodniej części Chin leżą silnie zerodowane Góry Południowochińskie z wysokościami do 2158 m n.p.m. Na północy kraju wznosi się Wyżyna Mongolska z pustynią Ałaszan oraz Wyżyna Ordos, do której na południu przylega Wyżyna Lessowa - największy w świecie obszar występowania lessów. Równoleżnikowe pasma górskie (głównie góry Qin Ling) oddzielają Wyżynę Lessową od Kotliny Syczuańskiej przechodzącej na południu w Wyżynę Junnańsko-Kuejczouską o charakterystycznej rzeźbie krasowej. Południowo-zachodnią część kraju zajmuje najwyżej położona wyżyna na ziemi - Wyżyna Tybetańska (o wysokościach 4000-5000 m n.p.m.). Wyżynę te otaczają najwyższe pasma górskie świata - Karakorum (ze szczytem K2 sięgającym 8611 m n.p.m.) od zachodu i Himalaje (z najwyższym szczytem świata Mount Everest sięgającym 8850 m n.p.m.) od południa. Północne obrzeże wyżyny stanowi system górski Kunlun (najwyższy szczyt Muztag 6987 m n.p.m.) obejmujący liczne pasma górskie (m.in. Altun Shan) rozdzielone tektonicznymi kotlinami m.in. Kotliną Cajdamską. Na wschodnim krańcu wyżyny ciągną się Góry Sino-Tybetańskie rozczłonkowane głębokimi dolinami rzek Saluin, Mekong i Jangcy. W północno-zachodniej części kraju rozciąga się Wyżyna Sinciańska rozdzielona górami Tien-Szan na Kotlinę Dżungarską i na Kotlinę Kaszgarską. W obrębie Kotliny Kaszgarskiej znajduje się pustynia Takla-Makan i największa depresja Chin - Kotlina Turfańska zniżająca się 154 m p.p.m.
93. Republika Chińska znana zazwyczaj jako Tajwan? państwo w południowo-wschodniej Azji na wyspie Tajwan (dawniej Formoza) u wybrzeży ChRL. Do Republiki Chińskiej należą również wyspy Peskadory (Penghu Liedao), Kinmen (Quemoy) i Matsu. Główne miasta: Tajpej (2,6 mln), Kaosiung (Gaoxiong) (1,5 mln), Tajczung (T'ai-chung, Taizhong) (876 tys)
Powierzchnia: całkowita: 35 980 km?, lądowa: 32 260 km?, wodna: 3 720 km?
Długość granic: 1 566 km (morska), Najwyższy punkt: Yu Shan - 3997 m n.p.m., Skład etniczny: Tajwańczycy (Chińczycy, których przodkowie zamieszkiwali Tajwan przed 1945 r., 84%), Chińczycy z kontynentu (14%), Aborygeni tajwańscy (pochodzenia austronezyjskiego, 2%), Religie: taoizm i konfucjanizm (48,5%), buddyzm (43%), chrześcijaństwo (7,4%), islam (0,5%)
Oficjalnie rząd Republiki Chińskiej uznaje się sam za legalną władzę całego obszaru dzisiejszych Chin i Mongolii, acz wskutek trwającej na kontynencie rebelii komunistycznej musiał przenieść się czasowo ze swojej konstytucyjnej stolicy Nankinu na wyspę Tajwan. Obecnie pod faktyczną jurysdykcją Republiki pozostaje całość prowincji Tajwan oraz wyspu Penghu, Kinmen i Matsu, należące administracyjnie do prowincji Fujian.
Gospodarka
Tajwan jest rozwiniętym przemysłowo państwem. Rolnictwo: hoduje się tu głównie trzodę chlewną, uprawia się banany. Tajwan posiada kilka elektrowni jądrowych i cieplnych. Tajwan eksportuje prawie same produkty elektroniczne, importuje między innymi ropę naftową.
94. Wietnam, Socjalistyczna Republika Wietnamu ? państwo w południowo-wschodniej Azji. Graniczy z Chinami, Laosem i Kambodżą. Powierzchnia wynosi ok. 331 688 km?. Najwyższą górą jest Fan Si Pan 3143 m n.p.m.. Najdłuższą rzeką jest Mekong. Liczba ludności 85 115 000, gęstość zaludnienia 256,6 osób/km?
Klimat
Tropikalny i monsunowy, średnia wilgotność w ciągu roku utrzymuje się na poziomie 84%. Roczny opad sięga od 1200 do 3000 mm, a roczne temperatury zmieniają się pomiędzy 5C i 37C.
Największe miasta
Miasto Ho Chi Minha (wcześniej Sajgon), Hai Phong, Da Nang
Rolnictwo
Uprawa ryżu, herbaty, ananasów, kawy i tytoniu. Rybołówstwo.
Przemysł
Wytwarzanie żelaza i stali, maszynowy, chemiczny i cementowy.
Ludność
Wietnam jest krajem wielonarodowościowym w wyniku wielowiekowych migracji plemiennych, trwających jeszcze w XX wieku. Rdzenni Wietnamczycy (Kinh) stanowią 85% mieszkańców kraju. Ponad 10% mieszkańców to grupy plemienne, zwłaszcza żyjące w górach, należące do 53 narodowości. Najliczniejsze z nich to: Tay (ok. 1,5 mln osób), Thaj (1,3 mln), Muong (1,1 mln) Chińczycy (1,1 mln).
94. Tajlandia, Królestwo Tajlandii ? państwo w południowo-wschodniej Azji, graniczące z Laosem i Kambodżą na wschodzie, z Malezją na południu oraz z Birmą (Myanmarem) i Morzem Andamańskim na zachodzie. Tajlandia jest także nazywana Syjamem, gdyż była to jego oficjalna nazwa do 11 maja 1949. Międzynarodowe określenie "Thai" znaczy po tajsku "wolny". Powierzchnia 514 000 km?, Liczba ludności 64 895 000, gęstość zaludnienia 126,3 osób/km?
Geografia
Tajlandia jest krajem nizinnym. W środkowej części znajduje się Nizina Menamu, na północnym wschodzie płytowa równina Korat ograniczona od południa pasmem Dongrak, a od Niziny Menamu górami Thiu Khao Phetchabun. Północną i zachodnią część kraju zajmują młode (mezozoiczne) pasma górskie o przebiegu południkowym: Tanen Taunggyi (Doi Inthanon, 2595 m, najwyższy szczyt Tajlandii) i Doi Luang.
Długość linii brzegowej wynosi ponad 2600 km. Wybrzeża są nizinne i silnie rozczłonkowane. Największymi wyspami są: Phuket na Morzu Andamańskim, Samui i Phangan w Zatoce Tajlandzkiej.
Ustrój polityczny
Tajlandia jest monarchią konstytucyjną, głową państwa jest król (Rama IX Bhumibol Adulyadej, od 1946). Władza ustawodawcza należy do 2-izbowego Zgromadzenia Narodowego wybieranego w wyborach powszechnych: Izba Reprezentantów (niższa) ? 500 członków, na 4-letnią kadencję; Senat (wyższa) ? 200 członków, na kadencje 6-letnią.
Władzę wykonawczą sprawuje rząd z premierem na czele ? wyłaniany ze składu Izby Reprezentantów.
Podział administracyjny
Administracyjnie kraj dzieli się na 6 regionów (Centralny, Zachodni, Wschodni, Północny, Północno-Wschodni i Południowy) i 76 prowincji (czangwadów). Ponadto istnieją dwa dystrykty specjalne: Bangkok oraz Pattaya.
Społeczeństwo
Ok. 75% społeczeństwa stanowią Tajowie, a 14% ? ludność pochodzenia chińskiego. Dość duży odsetek to Malajowie. Tajlandia jest krajem dość jednorodnym wyznaniowo. 94.6% mieszkańców to buddyści. Ok. 4,6% stanowią muzułmanie, natomiast 0,7% społeczeństwa wyznaje chrześcijaństwo. Językiem narodowym jest język tajski.
Gospodarka
Około 40% ludności czynnej zawodowo pracuje w rolnictwie, uprawiając ryż, kukurydzę i trzcinę cukrową. Tajlandia eksportuje, głównie do Europy i Ameryki Północnej: ryż, cynę i sprzęt elektrotechniczny. Bardzo ważną rolę w gospodarce Tajlandii pełni turystyka. PKB na jednego mieszkańca wynosi około 2960 USD.
Transport
Ruch w Tajlandii jest lewostronny. Przyjezdnych obowiązuje międzynarodowe prawo jazdy. Stan dróg jest bardzo dobry.
94. Singapur? państwo-miasto położone na południowym krańcu Półwyspu Malajskiego. Wizerunek posągu Merlion jest znanym symbolem Singapuru, używanym do 1997 jako logo przez singapurską izbę turystyki.
Geografia
Państwo Singapur położone jest na wyspie Singapur o powierzchni 572 km? wraz z grupą otaczających ją wysepek. Z Półwyspem Malajskim wyspa Singapur połączona jest za pomocą nasypu (The Causeway) w północnej części wyspy oraz mostem Tuas Second Link w jej zachodniej części. Najważniejsze z pozostałych 54 wysp to: Jurong Island, Pulau Tekong, Pulau Ubin i Sentosa. Wnętrze wyspy Singapur tworzą skały granitowe wzniesione nad najwyższym szczytem kraju Bukit Timah Hill na wysokość jedynie 177 m n.p.m. Jednak na przeważającym obszarze wyspy, a także na pozostałych wyspach, rozciąga się płaska nizina aluwialna. Singapur obmywają ciepłe wody cieśnin Malakka i Singapurskiej, łączących Morze Andamańskie z Morzem Południowochińskim, oraz cieśniny Johor, która wąskim, zaledwie dwukilometrowym pasem oddziela kraj od Półwyspu Malajskiego. Większość wysp otaczają rafy koralowe. Krótkie, ale bardzo zasobne w wodę rzeki tworzą gęstą sieć. Najdłuższa z nich- Seletar (Kallang)- osiąga zaledwie 16 km. Dawniej wyspę porastały wilgotne lasy równikowe i zarośla namorzynowe rozciągnięte wzdłuż wybrzeży oraz na brzegach rzek. Wykarczowano je jednak pod zabudowę gwałtownie rozwijającego się miasta-państwa. Współcześnie pozostałości tej naturalnej roślinności zajmują zaledwie 5% powierzchni kraju i w większości są chronione w rezerwatach. Charakterystycznym dla Singapuru zwierzęciem jest makak- małpa wąskonosa. Na wyspach Ubin i Tekong ostoję znalazł największy singapurski ssak - dzika świnia. Ponadto w całym kraju żyje wiele ptaków, gadów (m.in. pytony), ponad 350 gatunków motyli, a w przybrzeżnych wodach liczne gatunki ryb i skorupiaków.
Gospodarka
Singapur jest najbardziej, po Japonii, rozwiniętym państwem Azji. Ze względu na gwałtowny rozwój gospodarczy od czasów drugiej wojny światowej, zalicza się je do azjatyckich tygrysów. Gospodarka, będąca gospodarką wolnorynkową, opiera się głównie na usługach (finansowych), turystyce, oraz na przemyśle petrochemicznym, stoczniowym i tekstylnym. Bardzo szybko rozwija się przemysł elektrotechniczny i elektroniczny. Zyski przynosi także przemysł: chemiczny, farmaceutyczny, fotooptyczny i spożywczy. W kraju ma swoją siedzibę 170 banków oraz 80 towarzystw ubezpieczeniowych. Żywność jest w większości importowana, gdyż rolnictwo i rybołówstwo są dość słabo rozwinięte. Standard życia Singapurczyków jest na niezwykle wysokim poziomie.
Ludność
Po Monako Singapur jest drugim najgęściej zaludnionym państwem świata (6389 os./km?). Większość z nich zamieszkuje wyspę Singapur, na pozostałych wysepkach mieszka niespełna kilkanaście tysięcy osób. Liczba ludności (rok 2005): 4,42 miliona mieszkańców. Singapur jest państwem bardzo zróżnicowane pod względem etnicznym. największe grupy etniczne zamieszkujące Singapur mają pochodzenie: chińskie: 76,8%, malajskie: 13,9%, hinduskie: 7,9%, inne: 1,4%. W związku z tym Singapur jest również mieszanką wyznaniową. 14,8% stanowią ateiści, a jako główne wyznania można wymienić: buddyzm: 42,5%, islam: 14,9%, chrześcijaństwo: 14,6%, taoizm: 8,5%, hinduizm: 4%, inne: 0,7%.
Inne dane
Konflikty: spór z Malezją o 2 wyspy, PKB: 98 miliardów USD, Wzrost PKB: 5,5%, PKB na 1 mieszkańca: 27 800 USD, Inflacja: 0,4%, Bezrobocie: 3,2%, Bardzo rygorystyczny system prawny i skutecznie egzekwowany. Przestępczość praktycznie niespotykana, dość powiedzieć, że można być skazanym za rzucenie papierka na ulice, Kontrowersyjny system polityczny, pomiędzy autorytaryzmem a demokracją
95. Indonezja ? wyspiarskie państwo w Azji Południowo-Wschodniej, którego stolicą jest Dżakarta z 8,4 mln mieszkańców. Indonezja jest republiką. Głową państwa jest prezydent wybierany na 5 lat kadencji przez Doradcze Zgromadzenie Ludowe. Władza ustawodawcza należy do parlamentu (z 500 miejsc 100 obsadza prezydent) o 5-letniej kadencji. Rząd pod kierownictwem prezydenta sprawuje władzę wykonawczą. Władza sądownicza należy do Sądu Najwyższego, którego członków wybiera prezydent.
Podział administracyjny
Indonezja jest podzielona na 33 prowincje, w tym trzy (Aceh, Dżakarta i Jogyakarta) okręgi specjalne. Prowincje dzielą się na dystrykty (kabupaten) i okręgi miejskie (kota)
Demografia
Ludność Indonezji jest bardzo zróżnicowana pod względem etnicznym, językowym i religijnym. Ogółem występuje ok. 300 grup etnicznych posługujących się ok. 250 odrębnymi językami (razem z dialektami 583). Oficjalnym językiem jest Bahasa Indonesia. Najliczniejsze grupy etniczne to: Jawajczycy (46,4%), Sundajczycy (12,9%), Madurowie (5,6%), Malajowie, Minangkabau, Bugijczycy, Batakowie, Balijczycy, Cazinowie Większość mieszkańców Indonezji jest wyznawcami Islamu. Najliczniejsze grupy religijne to: muzułmanie: 87%, protestanci: 7%, katolicy: 3%, hinduiści: 2,0%, buddyści: 1%
Geografia
Indonezja jest państwem wyspiarskim położonym na 18 108 wyspach. Około 6 tys. z nich jest zamieszkanych. Należą one do Archipelagu Malajskiego. Wyspy Indonezji rozciągają się na długości ponad 5 tys. km wzdłuż równika i na długości 1750 km z południa na północ. Ich brzegi opływają Ocean Spokojny i Indyjski. Na wyspach znajdują się liczne wulkany. Indonezja jest często nękana przez trzęsienia ziemi i tsunami. Najwyższym szczytem jest Puncak Jaya - wysokość 4884 m. Graniczy z Papuą-Nową Gwineą na Nowej Gwinei, Malezją na Borneo i Timorem Wschodnim na Timorze. Najważniejsze wyspy Indonezji to: Sumatra, Jawa, Borneo, Celebes (Sulawesi), Nowa Gwinea (część zachodnia należy do Indonezji - prowincja Irian Zachodni, natomiast część wschodnia stanowi niepodległe państwo Papua-Nowa Gwinea) Rzeki Indonezji: Kapuas, Barito, Mahakam (Borneo), Hari, Kampar, Musi (Sumatra), Solo (Jawa), Mamberamo, Digul (Nowa Gwinea).
Gospodarka
Na wyspach indonezyjskich panują warunki wilgotne, tworzące lasy równikowe. Dlatego też możliwości rozwiniętej uprawy są dosyć ograniczone. Indonezja jest krajem raczej rolniczym, odgrywającym ważną rolę w gospodarce światowej jako dostawca kauczuku, kakao, pieprzu, chininy. Jest też ogromnym producentem ropy, cyny. Gospodarka rolno-plantacyjna daje około 60% dochodu narodowego. Trudny teren do zagospodarowania daje Indonezji niecałe 15% powierzchni kraju. Głównymi uprawami są ryż, drzewo kauczukowe, herbata, tytoń, różne egzotyczne przyprawy, palma oleista itp.
95. Malezja ? państwo w Azji Południowo-Wschodniej, na Półwyspie Malajskim i wyspie Borneo; obszar 329 847 km?, ludność 23 275 tys. (lipiec 2000), stolica Kuala Lumpur (ok. 1 500 000 mieszkańców), siedziba rządu w Putrajaya. Malezja na Półwyspie Malajskim graniczy z Tajlandią, na wyspie Borneo z Brunei i Indonezją. Państwo obejmuje dwa terytoria oddzielone Morzem Południowochińskim, południową część Półwyspu Malajskiego oraz północną część wyspy Borneo. Ukształtowanie terenu jest podobne w obu częściach - nadmorskie równiny przechodzą w gęsto zalesione zbocza gór. Najwyższym szczytem Malezji jest Kinabalu, 4101 m n.p.m., położony na Borneo. Malezja znajduje się w strefie klimatu równikowego. Nawiedzają ją południowo-zachodnie (od kwietnia do października) oraz intensywniejsze, północno-zachodnie monsuny (od października do lutego). Ochronę przyrody w Malezji rozpoczęto w latach 20. XX w. Jednym z pierwszych chronionych obszarów był rezerwat ptaków Bukit Fraser utworzony w 1922 r. Dzisiaj istnieje przeszło 50 rezerwatów i parków narodowych.
Malezja podzielona jest na 13 stanów (negeri-negeri), w tym 9 sułtanatów, oraz trzy terytoria federalne (wilayah-wilayah persekutuan)
96. Indie, Republika Indii:? państwo w Azji Południowej, zajmujące większość subkontynentu indyjskiego. Od północy Indie są ograniczone przez pasma górskie: Karakorum i Himalaje. Z Indiami graniczą: Pakistan na północnym zachodzie, Chiny, Nepal oraz Bhutan na północy, Birma i Bangladesz na północnym wschodzie, Sri Lanka przez zatokę Mannar i cieśninę Palk na południowym wschodzie. Od południowego zachodu kraj otaczają wody Morza Arabskiego, zaś od południowego wschodu Zatoki Bengalskiej i Morza Andamańskiego. Do Indii należy archipelag Lakkadiwów leżący na Morzu Arabskim 450 km na zachód od wybrzeży kraju, oraz leżące w Zatoce Bengalskiej archipelagi Andamanów i Nikobarów. Stolica: Nowe Delhi Inne duże miasta: Bombaj - 13,1 mln mieszk. (zespół miejski: 20,4 mln), Delhi - 11,5 mln (zespół miejski: 18,0 mln),
Położenie geograficzne: 8- 37 N, 68- 97 E Rozciągłość równoleżnikowa - 2 933 Rozciągłość południkowa - 3 214 km Długość granic: Pakistan - 2 912 km, Chiny - 3 380 km, Nepal - 1 690 km, Bhutan - 605 km, Bangladesz - 4 053 km, Birma - 1 463 km
Język urzędowy: hindi; język angielski pełni rolę języka pomocniczego, łącznikowego. Ponadto jest 21 języków konstytucyjnych, dopuszczanych jako języki wykładowe i urzędowe System polityczny: Indie są demokratyczną republiką federacyjną. Głową państwa jest prezydent, organem ustawodawczym dwuizbowy parlament - Sansad. Stany mają własne organy władzy, na czele stoi gubernator mianowany przez prezydenta.
Podział administracyjny
Indie podzielone są na 28 stanów, 6 terytoriów związkowych i 1 jedno terytorium stołeczne. Później w drugim rzędzie dzielą się na 591 dystryktów.
Ludność
Ludność: 1,13 mld (2006) - Indie są drugim państwem na świecie pod względem liczby ludności. Średnia gęstość zaludnienia: 328 osób/km? - jest to jedno z najgęściej zaludnionych państw w Azji (największa gęstość zaludnienia: południowe Wybrzeże Malabarskie, dolina i delta Gangesu oraz Nizina Hindustańska (są to najżyźniejsze tereny Indii). Struktura językowa: 39% Hindusi mówiący którymś z dialektów języka hindi, 8% Telugowie, 8% Bengalczycy, 7% Marathowie, 7% Tamilowie, 5% Gudźaratowie, 4% Kannadowie, 4% Keralczycy (18% stanowią inne grupy językowe).
Wyznania
hinduiści - 80,5%, muzułmanie - 13,4%, chrześcijanie - 2,3%, sikhowie - 1,84% (gł. w Pendżabie), buddyści - 0,76%, dźiniści - 0,4%, żydzi, parsowie, bahaiści
Gospodarka
Od lat 90-tych gospodarka indyjska dynamicznie się rozwija (w ostatnich latach w tempie około 8% rocznie). W 2006 roku gospodarka Indii była czwartą największą gospodarką świata (po gospodarkach USA, Chin i Japonii), z produkcją sięgającą 4 042 miliarda USD (według parytetu siły nabywczej - PPP), przy czym wielkość PKB na mieszkańca wynosi zaledwie 3,8 tysiąca USD (PPP). Według danych indyjskich, 25% ludności żyje poniżej granicy ubóstwa.
Podstawą gospodarki Indii przez długi czas było rolnictwo. Obecnie w rolnictwie pracuje wciąż około 60% siły roboczej. Jednocześnie rolnictwo wytwarza zaledwie 20% PKB Indii (2006). Sektor przemysłowy zatrudnia około 12% siły roboczej Indii i wytwarza około 20% PKB, natomiast najdynamiczniej rozwijający się sektor usług, zatrudniający 28% siły roboczej - około 60% PKB. W 2006 roku eksport Indii wyniósł około 112 miliardów USD, a głównymi dobrami eksportowymi były tekstylia, biżuteria i oprogramowanie. Import Indii w 2006 roku wyniósł około 188 miliardów USD i obejmował głównie surowce energetyczne i maszyny. Głównymi partnerami handlowymi Indii są USA, kraje UE, Chiny i Zjednoczone Emiraty Arabskie.
96. Nepal ? królestwo w Azji Południowej, w środkowej części Himalajów, graniczące na północy z Chinami i na południu, wschodzie i zachodzie z Indiami; bez dostępu do morza. Stolica: Katmandu (1mln. 22 tys. mieszkańców, 2005) Inne duże miasta: Patan, Biratnagar, Bhadgaon, Pokhara, Bhaktapur, (Nepal to jedno z najsłabiej zurbanizowanych państw na świecie.) Powierzchnia całkowita: 140 797 km? Powierzchnia wód: 2,8% Ludność: 27,7 mln Średnia gęstość zaludnienia: 161 osób/km? (w Dolinie Katmandu 600 osób/km?) Skład etniczny: Nepalczycy 58,4%, Biharczycy 18,7%, Tharowie 3,6%, Tamangowie 3%, Newarowie 3%, pozostali 14% (w tym Szerpowie i Gurungowie posługujący się językami z rodziny chińsko-tybetańskiej) Długość granic całkowita: 2926 km (Chiny 1236 km (42%) Indie 1690 km (58%)) Język urzędowy: język nepalski (nepali, używany przez ok. 60% populacji kraju) Podział administracyjny: 5 regionów, 14 prowincji i 75 dystryktów Ruch uliczny: lewostronny Wyznawcy poszczególnych religii: hinduiści ? 89,4%, buddyści ? 7,8%, muzułmanie ? 2,7%, dźiniści ? 0,1%. Ustrój polityczny: wielopartyjna monarchia konstytucyjna Parlament: dwuizbowy: izba niższa ? Izba Przedstawicieli (205 miejsc) oraz izba wyższa ? Izba Narodowa (60 miejsc).
Geografia
Ponad 80% powierzchni kraju pokrywają góry o średniej wysokości ok. 6000 m n.p.m.
Południową część kraju zajmują wyżyny i tereny pagórkowate pokryte dżunglą oraz północny skraj Niziny Hindustańskiej (tzw. Teraj). Na północy rozciąga się główny łańcuch Himalajów (Himalaje Wysokie) z najwyższym szczytem świata, Czomolungmą (Mount Everest) ? 8850 m n.p.m. oraz siedmioma innymi ośmiotysięcznikami. W środkowej części kraju leżą Himalaje Małe o średniej wysokości 2400-4300 m n.p.m. z licznymi kotlinami (Dolina Katmandu jest wśród nich największa). W północnej części panuje klimat górski, w południowej zwrotnikowy monsunowy. Większość rzek Nepalu płynie z północy na południe i wpada do Gangesu. Trzy główne rzeki to: Karnali, Kosi i Narayani. W północno-wschodnim rejonie Nepalu leży wysokogórski Park Narodowy Sagarmatha, zaś wokół masywu Annapurny utworzono Obszar Chroniony Annapurny.
Podział administracyjny
Nepal dzieli się na 5 regionów (wikas kszetr), które podzielone są na 14 prowincji (ańćal), a te na 75 dystryktów
Gospodarka
Nepal jest bardzo zacofanym gospodarczo krajem. Nepalczycy żyją właściwie w warunkach gospodarki naturalnej. Około 75% dochodu naturalnego płynie z rolnictwa (17% terenów to użytki rolne). Kraj posiada dość znaczne, ale słabo zbadane bogactwa mineralne. Dopiero w latach trzydziestych XX wieku pojawiły się pierwsze ośrodki przemysłowe (gł. to przemysł drzewny, tytoniowy i cukrowniczy).
W ostatnich latach na szeroką skalę rozwinęły się tu usługi turystyczne związane z turystyką himalajską
97. Kanada ? państwo położone w Ameryce Północnej, które graniczy ze Stanami Zjednoczonymi na południu i północnym zachodzie (Alaska). Kanada rozciąga się od Oceanu Atlantyckiego na wschodzie, do Oceanu Spokojnego na zachodzie, od północy graniczy z Oceanem Arktycznym. Stolica Ottawa Liczba ludności 32 815 000 gęstość zaludnienia 3,3 osób/km? Powierzchnia 9 976 140 km?
Kanada jest członkiem ONZ, NAFTA, Wspólnoty Narodów, Frankofonii, NATO, G8, APEC, UNESCO oraz szeregu organizacji branżowych.
Nazwa "Kanada" wywodzi się z języka, jakim posługiwali się Indianie. Pochodzi od słowa canada oznaczającego "wioska".
Ustrój polityczny
Kanada jest monarchią konstytucyjną. Głową państwa jest król lub monarcha. W jego/jej imieniu władzę sprawuje gubernator generalny i gubernatorzy porucznicy w prowincjach. Współcześnie jest to funkcja czysto tytularna i honorowa.
Kanada jest federacją, w której skład wchodzi 10 prowincji oraz 3 terytoria. Władze w prowincjach sprawują rządy prowincjalne, na których czele stoją premierzy prowincji Kanady. Władzę ustawodawczą na poziomie federalnym sprawuje Parlament Kanady. Władzę wykonawczą na poziomie federalnym sprawuje Rząd Federalny Kanady, na którego czele stoi premier Kanady.
Największe miasta w Kanadzie
miasto prowinicja liczba mieszkańców (2001)
1 Toronto
Ontario
2 481 494
2 Montral
Quebec
1 812 723
3 Calgary
Alberta
878 866
Kultura Kanady czerpie swe źródła z kultury amerykańskiej i brytyjskiej. W Quebec wykształciła się specyficzna kultura frankofońska. Kanada uznana za "tygiel narodów" wykształciła także wyjątkową mieszankę kulturową, zwaną multikulturalnością.
97. Grenlandia ? autonomiczne terytorium zależne Danii położone na wyspie o tej samej nazwie, o obszarze 2175,6 tys. km? (największa wyspa na świecie), pokrytej w 84% przez lądolód (tylko 341,7 tys. km? jest wolnych od lodu) i o ludności 56,3 tys. gęstość zaludnienia 0,027 osób/km?
Stolicą Grenlandii jest Nuuk W 1978 duński parlament przyznał Grenlandii autonomię. W 1985 wyspa wystąpiła z Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i nie jest członkiem Unii Europejskiej. Grenlandia jest członkiem Rady Nordyckiej.
Ludność
Około 90% mieszkańców Grenlandii zamieszkuje w południowo zachodniej części kraju, gdzie warunki klimatyczne są najkorzystniejsze. 1/4 całej populacji zamieszkuje w stolicy kraju - Nuuk
Narodowości
Większość mieszkańców Grenlandii stanowią Grenlandczycy, używający języka z rodziny eskimo-aleuckiej. Poza nimi na wyspie zamieszkują także Eskimosi (Inuici) (ok. 4 - 6 tys.) i Europejczycy (w większości Duńczycy) urodzeni na Grenlandii (ok. 3 - 5 tys.). W sumie te 3 grupy ludności stanowią 87% całej populacji.
Pozostałe 13% stanowią osadnicy urodzeni poza wyspą, głównie Duńczycy; poza nimi inną dość liczną grupą imigrantów stanowią Amerykanie. Około 90% spośród imigrantów zamieszkuje w stolicy kraju - Nuuk.
Języki
Mieszkańcy Grenlandii posługują się wieloma różnorodnymi dialektami języka inuktitut, urzędowa forma języka inuktitut oficjalnie nazywana jest językiem grenlandzkim. Wśród ludności (zwłaszcza pochodzenia europejskiego) powszechna jest również znajomość drugiego języka urzędowego - duńskiego oraz, w mniejszym już stopniu, angielskiego (głównie w miastach).
Wyznania
Mieszkańcy w zdecydowanej większości (98%,) oficjalnie należą do wyznania luterańskiego. Wśród populacji pochodzenia europejskiego oraz ludności większych miast istnieje niewielka grupa niewierzących, natomiast Eskimosi (Inuici), formalnie wyznając luteranizm, częściowo zachowali własne, politeistyczne wierzenia.
Warunki naturalne
Wyspa ta leży w północnej części Oceanu Atlantyckiego, u wybrzeży Ameryki Północnej, od której oddziela ją Cieśnina Davisa, Smitha, Robesona, Lancaster oraz Morze Baffina. Najdalej położonym na północ punktem jest Przylądek Morris Jesup, a na południe Przylądek Farvel. Od wschodu Cieśnina Duńska oddziela ją od innej wyspy Islandii. Najwyższym szczytem tej wyspy jest Góra Gunnbj?rna 3700 m npm, grubość lodu w czaszy lodowca dochodzi do 3500 m. Wybrzeże typu fiordowego z licznymi przybrzeżnymi wyspami. Większa część Grenlandii leży poza północnym kołem podbiegunowym.
Roślinność
Flora Grenlandii jest uboga. Na terenie kraju spotkać można ok. 500 gatunków roślin wyższych, oraz 3.000 gatunków mchów, porostów i glonów. Tundra na południu złożona jest z różnych gatunków traw, mchów, porostów i roślin zielnych, a na północy tylko z mchów i porostów. Na samym południu kraju występują także krzaki i karłowate gatunki drzew, m.in. brzozy (wysokości do 6 m.), olchy, wierzby (osiągające wysokość 4 m.), jarzębiny, jałowce, zaś wybrzeże położone na północnym skraju wyspy (powyżej 80 szerokości geograficznej) jest praktycznie pozbawione roślinności.
98. Stany Zjednoczone ? państwo położone w Ameryce Północnej. Graniczy z Kanadą od północy i Meksykiem od południa; od wschodu granicę kraju stanowi Ocean Atlantycki, od północnego-wschodu Ocean Arktyczny, a od zachodu Ocean Spokojny. Trzecie państwo świata pod względem terytorium (po Rosji i Kanadzie) oraz trzecie pod względem liczby ludności (po Chinach i Indiach).
Geografia
Obszar całkowity: 9,6 mln km?, lądu: 9,2 mln km?, wodny: 470 tys. km?
Granice lądowe: długość całkowita: 12248 km granica z Kanadą: 8893 km (w tym 2477 km z Alaską), z Meksykiem: 3326 km Linia brzegowa: 19924 km
Klimat: w większości umiarkowany, ale tropikalny na Hawajach i Florydzie, arktyczny na Alasce, półsuchy na Wielkich Wyżynach na północ od Missisipi oraz suchy na południowym zachodzie.
Stany Zjednoczone, które zamieszkuje 5% ludności świata są odpowiedzialne za 25% światowej emisji dwutlenku węgla wywołującego efekt cieplarniany.
Ukształtowanie powierzchni
równiny centralne, góry na zachodzie, wzgórza i niskie góry na wschodzie; krajobraz wulkaniczny na Hawajach. Najniższy punkt: Death Valley (Dolina Śmierci) 86 m p.p.m. Najwyższy punkt: (Alaska) Mount McKinley 6194 m n.p.m.
Zasoby naturalne
Zasoby naturalne: węgiel, miedź, ołów, molibden, fosforany, uran, złoto, rtęć, nikiel, potas, srebro, wolfram, cynk, ropa naftowa, gaz ziemny, drewno
Naturalne zagrożenia
Naturalne zagrożenia: tsunami, wulkany, trzęsienia ziemi, huragany wzdłuż wybrzeża Atlantyku i w Zatoce Meksykańskiej, tornada na obszarach centralnych i południowo-wschodnich, lawiny błotne i pożary w Kalifornii, powodzie.
Demografia
300 mln ludności (17.10.2006). Ponad połowę przyrostu ludności stanowią imigranci: latynosi, gł. z Meksyku, wschodniej Azji i Europy. Ponad 77% ludności mieszka w miastach, wśród których wyróżniają się wielkie aglomeracje miejskie (ludność w mln): Nowy Jork 21,1, Los Angeles - San Diego 16,4, Chicago 9,3, San Francisco-Oakland (Bay Area) 7,1, Waszyngton - Baltimore 7,0, Filadelfia 6,1, Boston 5,7, Detroit 5,3, Dallas - Fort Worth 4,4, Houston 4,2. W 61 obszarach metropolitalnych, żyło 138,4 mln mieszkańców, czyli połowa ludności. Średnia gęstość zaludnienia 30,2 os./km?
Grupy rasowe: ludność biała 77,1%, ludność czarna 12,9%, Azjaci 4,2%, Indianie i rdzenni mieszkańcy Alaski (Aleuci i Inuici) 1,5%, Hawajczycy i wyspiarze Pacyfiku 0,3%, inni 4% (2000). Religie: protestancka 52%, rzymskokatolicka 24%, mormoni 2%, żydowska 1%, muzułmanie 1%, inne 10%, żadna 10% (2002).
99. Stany Zjednoczone Meksyku ? państwo w Ameryce Północnej, graniczące od północy z USA a na południu z Gwatemalą i Belize. Od zachodu jego terytorium ograniczone jest wodami Pacyfiku, a od wschodu Zatoki Meksykańskiej i Morza Karaibskiego. Trzeci co do wielkości kraj Ameryki Łacińskiej i największy kraj Ameryki Środkowej. Powierzchnia1 972 550 km? Liczba ludności 109 125 000 gęstość zaludnienia 55,3 osób/km? Większa część Meksyku (od Ro Bravo del Norte na północy aż po łańcuch gór wulkanicznych na południu) należy do Ameryki Północnej. Powierzchnia Meksyku wynosi bez mała 2 miliony kilometrów kwadratowych, a suma długości wszystkich wybrzeży wynosi około 10.000 kilometrów. Na terenie Meksyku znajdują się zarówno rozległe równiny nadmorskie, płaskowyże (zwłaszcza tzw. Płaskowyż Centralny), jak i pasma wysokich gór (głównie pochodzenia wulkanicznego). Najwyższym szczytem jest Pico de Orizaba, choć najbardziej znanym jest wulkan Popocatpetl.
Klimat Meksyku jest bardzo zróżnicowany. Na północy Meksyk posiada rozległe pustynie i półpustynie, zaś na południu tropikalne lasy podzwrotnikowe. Rzeki w przeważającej większości wpadają do Zatoki Meksykańskiej, a największymi z nich są Ro Bravo del Norte (zwana w USA Rio Grande), Grijalva, Balsas, Yaqui.
Meksyk podzielony jest na 31 stanów (estados) oraz Dystrykt Federalny (Distrito Federal), obejmujący miasto Meksyk, największą aglomerację miejską na świecie. Meksyk jest najludniejszym krajem hiszpańskojęzycznym. Około 60% populacji stanowią metysi, 30% Indianie, a mniej niż 10% stanowi ludność pochodzenia europejskiego. Wedle oficjalnych danych kraj jest w przeważającej większości katolicki (89%), a drugie miejsce zajmują rozmaite odłamy protestanckie (6%). Jednakże oficjalne statystyki nie uwzględniają istnienia swoistego synkretyzmu religijnego objawiającego się w połączeniu katolicyzmu z lokalnymi wierzeniami indiańskimi.
Największe miasta Meksyku:
Miasto Stan Ludność
01 Meksyk
Distrito Federal
19 230 000
02 Guadalajara
Jalisco
4 100 000
03 Monterrey
Nuevo León
3 660 000
Gospodarka
Gospodarka Meksyku jest typową gospodarką wolnorynkową. Opiera się tak na przemyśle, jak i na rolnictwie. Obecnie w Meksyku gwałtownie postępuje proces prywatyzacji przedsiębiorstw. Stratyfikacja społeczna od czasów kolonialnych jest ogromna, jednak różnice między najbogatszymi a najbiedniejszymi stopniowo się zmniejszają. Obecnie 20% ludności pobiera około 55% dochodów. W 2001 gospodarka Meksyku nieco zwolniła, głównie z powodu recesji na rynku USA, jednak rządowi udało się utrzymać niskie stopy procentowe, a inflacja nie przekroczyła 6,5%. Od czasów wstąpienia Meksyku do NAFTA w 1994, obrót towarowy między tym państwem a Kanadą i USA potroił się. Obecnie Meksyk stara się uniezależnić gospodarczo od USA, czemu przysłużyć się mają liczne umowy z krajami Ameryki Łacińskiej, a także układ o wolnym handlu z Unią Europejską.
99. Nikaragua? państwo w Ameryce Środkowej, położone między Hondurasem na północy, a Kostaryką na południu. Na zachodzie na długości 320 km oblewają ją wody Oceanu Spokojnego, a na wschodzie na długości 480 km ? wody Morza Karaibskiego. Powierzchnia129 494 km? Liczba ludności 5 570 000 gęstość zaludnienia 43 osób/km?
Geografia
Wschodnie wybrzeże Nikaragui ma charakter wybrzeża lagunowego. Nadmorska nizina, miejscami zabagniona, nosi nazwę Wybrzeża Moskitów. Dalej ku zachodowi ciągnie się wyżyna, którą przecina kilka pasm górskich. Najwyższe z nich, Cordillera Isabelia ze szczytem Mogotón, osiąga wysokość 2438 m n.p.m. Krawędź tej wyżyny, równoległa do wybrzeża pacyficznego, stanowi północno-wschodnią ścianę rowu tektonicznego. W jego zagłębieniu znajdują się dwa wielkie jeziora ? Nikaragua i Managua. Za rowem tektonicznym, wzdłuż wybrzeża, ciągnie się rząd 40 wulkanów, z których najwyższy jest El Viejo ? 1780 m n.p.m. Najbardziej znanym wulkanem jest Momotombo (1258 m n.p.m.) nad jeziorem Managua, który uznawany jest za symbol Nikaragui. Inny interesującym wulkanem jest Concepción (1258 m n.p.m.), który wznosi się na wyspie Ometepe na środku jeziora Nikaragua. W Nikaragui panuje wilgotny i gorący klimat równikowy, ze średnimi miesięcznymi temperaturami przekraczającymi 25C. Wschodnie wybrzeża karaibskie przyjmują o wiele więcej opadów (2000-6000 mm) niż zachodnie wybrzeża pacyficzne (do 1500 mm). Dlatego też na wschodzie występują bogate wilgotne lasy równikowe, a na zachodzie uboższa sawanna.
Wulkany w Nikaraguii:
Azul, Apoyeque, Casita, Cerro el Ciguatepe, Cerro Negro, Concepción, Chiltepe, El Chonco, Cosigina, El Hoyo, Las Lajas, Maderas, Masaya, Mombacho, Momotombito, Momotombo, Las Pilas, Rota, San Cristóbal, Santa Clara, Telca, Zapatera,
Podział administracyjny Nikaragui obejmuje 15 departamentów (departamentos) i 2 regiony autonomiczne
Społeczeństwo
Większość ludności Nikaragui, około 3/4, stanowią Metysi, potomkowie Indian i Europejczyków. Resztę stanowią osoby o białym lub czarnym kolorze skóry oraz Indianie. Językiem urzędowym jest hiszpański, choć część osób o czarnym kolorze skóry zamieszkujących głównie wybrzeże karaibskie posługuje się językiem angielskim. większość Nikaraguańczyków (ok. 58,5%) to wyznawcy katolicyzmu, liczni są również protestanci (21,6%). Pozostałe grupy religijne to: Bracia morawscy (1,6%), Świadkowie Jehowy (0,9%), inne wyznania (1,6%) i bezwyznaniowcy (15,7%).
Gospodarka
Nikaragua to nadal dość słabo rozwinięty kraj, w którym dominuje rolnictwo, głównie wielkie plantacje bawełny i kawy. Ponadto uprawia się kukurydzę, ryż, rośliny strączkowe, warzywa, tytoń i banany. Choć wnętrze Nikaragui kryje wiele surowców mineralnych, to na uwagę zasługuje jedynie eksplotacja złota i rud miedzi. Przemysł przetwórczy jest również słabo rozwinięty. Sieć kolejowa i drogowa są słabo rozwinięte i obejmują głównie zachodnią część kraju. Tutaj też przebiega Droga Panamerykańska. Ważną rolę odgrywa transport wodny (m.in. na obu jeziorach) i lotniczy.
100. Republika Panamy ? państwo w Ameryce Środkowej, położone nad Morzem Karaibskim i Oceanem Spokojnym. Graniczy z Kolumbią (225 km) i Kostaryką (330 km) - łączna długość granic lądowych wynosi 555 km, ponadto 2490 km wybrzeża morskiego. Znana głównie z Kanału Panamskiego, dzięki któremu statki aby przepłynąć z zachodu na wschód Ameryki nie muszą opływać Ameryki Południowej i przechodzić przez Cieśninę Magellana. Powierzchnia 78 200 km? Liczba ludności 3 000 463 gęstość zaludnienia 37 osób/km?
Geografia
Terytorium Panamy stanowi wąski (od ok. 50 km do ok. 200 km) pas lądu, łączący Amerykę Południową z Ameryką Północną. W najwęższej części, zw. Przesmykiem Panamskim, znajduje się Kanał Panamski. Ponad 50% pow. kraju zajmują wyżyny i góry Kordylierów Centralnych. Na zachodzie Cordillera de Veraguas z licznymi stożkami wulkanów (m.in. Chiriqu, najwyższy szczyt kraju, 3478 m), na wschodzie ? Serrana del Darin (wys. do ok. 1900 m). Na wybrzeżach ? aluwialne niziny. Wybrzeża rozczłonkowane (łączna dł. ok. 2000 km). Liczne zatoki, największe: Panamska (Ocean Spokojny) i Moskitów (Morze Karaibskie). Wzdłuż wybrzeży rafy koralowe (zwł. na Morzu Karaibskim) i ok. 1600 wysp (m.in. Archipelag Perłowy na Oceanie Spokojnym). Obszar Panamy jest położony w strefie aktywnej sejsmicznie. Klimat równikowy, na pn. wybitnie wilgotny (opady całoroczne, do 4000 mm), na pd. wilgotny (opady gł. w półroczu letnim, 1500?2500 mm rocznie). Średnia temperatura miesięczna: 26?28C na nizinach i ok. 17?10C w górach. Na wybrzeżu Morza Karaibskiego częste burze (do 200 rocznie). Gęsta sieć krótkich rzek, wpadających głównie do Oceanu Spokojnego. Lasy (44% pow.) równikowe wilgotne na północy i zrzucające okresowo liście ? na południu oraz namorzynowe ? na wybrzeżu Morza Karaibskiego. W kotlinach roślinność sawannowa.
Najwyższe miejsce: Volcan de Chiriqui (Volcan Baru) 3475 m n.p.m. Najniższe miejsce: Ocean Spokojny 0 m n.p.m.
Ludność
Około 60% ludności Panamy stanowią Metysi, 20% ? Mulaci i Murzyni, 10% ? ludność pochodzenia europejskiego, poza tym Indianie, skupieni głównie na wybrzeżu Morza Karaibskiego, Główne miasta: Panama, San Miguel, David, Penonom, Colón. W rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie jest zatrudnionych 23% ludności zawodowo czynnej, w przemyśle ? 15%, w usługach (głównie przy obsłudze Kanału Panamskiego) ? 62% (2000); bezrobocie obejmuje ok. 14% ludności zawodowo czynnej.
Gospodarka
Kraj rozwijający się. Gospodarka Panamy należy do bardziej stabilnych w Ameryce Środkowej, ale poziom życia społeczeństwa jest niski, szacuje się, że ok. 50% ludności żyje poniżej poziomu ubóstwa. Największy udział w tworzeniu produktu krajowego brutto mają usługi (76%), co wiąże się z obsługą Kanału Panamskiego, rolnictwo dostarcza ? 11%, a przemysł ? 13%. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wynosi 2040 dolarów amerykańskich rocznie. Znaczne dochody przynosi turystyka (ok. 300 tys. turystów rocznie).
Rolnictwo
Użytki rolne zajmują ok. 29% powierzchni kraju. Przeważają małe, drobnotowarowe gospodarstwa rolne i duże plantacyjne, wysokotowarowe. Uprawa, głównie na eksport: bananów, trzciny cukrowej, kakaowca i kawy. Głównie żywieniowe rośliny uprawne: ryż, kukurydza, maniok. Mniejsze znaczenie ma uprawa tytoniu, palmy kokosowej i owoców (pomarańcze, awokado, mango, ananasy). Hodowla głównie bydła. Eksploatacja lasów (gł. mahoń). Przybrzeżne połowy tuńczyków, krewetek, homarów oraz perłopławów (Archipelag Perłowy).
Przemysł
Bogactwa mineralne eksploatowane w niewielkim stopniu. Wydobycie soli kamiennej, rud żelaza, manganu, złota. Bogate, nie eksploatowane złoża rud miedzi oraz węgla kamiennego. Produkcja energii elektrycznej w elektrowniach naftowych i wodnych. Z przemysłu przetwórczego rozwinięty głównie przemysł spożywczy (cukrowniczy, mleczarski, tytoniowy i owocowy), poza tym włókienniczy, drzewny. W Colón rafineria ropy naftowej (przetwarza około 10 mln ton ropy rocznie, zaopatruje w paliwo statki przepływające Kanał Panamski). Największe ośrodki przemysłu: Colón (wraz ze strefą wolnocłową) i Panama.
100. Kostaryka ? państwo w Ameryce Środkowej nad Morzem Karaibskim i Oceanem Spokojnym. Graniczy od północy z Nikaraguą na odcinku 309 km i od południa z Panamą - 330 km. Łączna długość wybrzeża karaibskiego i pacyficznego wynosi 1290 km. Powierzchnia 51 100 km? Liczba ludności 4 325 000 gęstość zaludnienia 85 osób/km?
Geografia
Kostaryka to kraj wyżynno - górzysty, położony w strefie aktywności sejsmicznej. Znajdują się tu także liczne wulkany, niektóre aktywne. Niziny występują jedynie na wybrzeżach oraz w dolinach większych rzek: San Juan, Tempsique i Ca?as. Przez środek kraju bięgną trzy główne pasma górskie: Cordillera de Guanacaste (wulkan Miravalles, 2021 m n.p.m.), Cordillera Central (wulkany Iraz, 3432 m n.p.m. i Turrialba, 3421 m n.p.m.) oraz Cordillera de Talamanca z najwyższym szczytem Kostaryki Chirripó Grande (3820 m n.p.m.). Między pasmami Cordillerą Central a de Talamanca znajduje się niewielka wyżyna Cartago, położona na wysokości 1400 m n.p.m. U podnóży Cordillera Central rozciąga się zajmująca ok. 900 km? śródgórska kotlina Valle Central. Tutaj ulokowała się stolica kraju San Jos i inne ważne miasta Kostaryki (Cartago, Alajuela, Heredia). W sumie mieszka tu ponad połowa mieszkańców kraju.
Wybrzeże karaibskie ma charakter niskiego wybrzeża lagunowego. Za to wybrzeże pacyficzne ma dobrze rozwiniętą linię brzegową z licznymi zatokami (Dulce, Coronado, Nicoya, Papagayo). Do największych rzeka należą: San Juan (graniczna), Reventazón i Chirripó. Brak większych jezior, poza sztucznym zbiornikiem wodnym Arenal.
Klimat Kostaryki to klimat podrównikowy. Na wybrzeżu karaibskim wiatry pasatowe przynoszą obfite opady przez cały rok (2000-6000 mm rocznie). Natomiast po stronie pacyficznej opady są mniejsze (1000-2000 mm) i występują w okresie od maja do grudnia. W pozostałych miesiącach panuje susza. Średnie roczne temperatury wynoszą ok. 26C na wybrzeżu i 18-20C w głębi kraju, na wyższych wysokościach.
Kostaryka dzieli się na 7 prowincji
Pod względem struktury etnicznej, Kostaryka to kraj wyjątkowy jak na Amerykę Środkową. Około 84% ludności stanowi ludność biała. Pozostała część społeczeństwa to Metysi (10%), Murzyni i Mulaci (5%) oraz Indianie (1%). Dominującym wyznaniem jest katolicyzm (81%). Językiem urzędowym jest język hiszpański..
101.KUBA (Republika Kuby); Am. Środk., w Indiach Zach., na wyspie K. (największa w Mielkich Antylach) i ok. 1600 rozsianych wokół niej drobnych wyspach, między M. Karaibskim a Zat. Meksynańską; od Florydy, Bahamów i Haiti oddzielona cieśninami morskimi;
Alpidy i struktury laramijskie
Stolica : Hawana; pow.: 110,9 tys.km? ; Ludn. : ; j.u. : hiszpański; Warunki natur. : większa część pow. nizinna, na wybrzeżach miejscami zabagniona; na wsch. góry Sierra Maestra z najw. Szczytem K. ? Turquino (1974m); w części środkowej silnie rozczłonkowany masyw górski Macizo de Guamuhaya ( San Juan, wys. 1140m), na zach. niewysokie Cordillera de Guaniguanico (pan de Guajaibón, wys. 699m), rozwinięte formy krasowe; Klimat równikowy wilgotny, na pn.-zach. wybrzeżu zwrotnikowy wilgotny; śr. temp. stycznia 22,5C, w sierpniu-28C ; roczna suma opadów od 600-1200mm na nizinach do 2000-2200mm w górach; w końcu lata i jesienią silne cyklony; sieć rzeczna najlepiej rozwinięta we wsch. części; najw. rz.: Cauto (uchodzi do M. Karaibskiego); naturalną szatę roślinną tworzą gł. sawanny, kserofityczne zarośla, lasy z dużym udziałem palm i sosny kubańskiej; wsch. K. częściowo pokrywają wiecznie zielone lasy; wzdłuż wybrzeży pd. występują namorzyny;
Ludność: ok. 66%-biali pochodzenia eur. (zwł. hiszp.), 22%-Mulaci, Murzyni-12%, Chińczycy-1%; wyznania: katolicy, protestanci ; najw. m.: Hawana, Santiago de Cuba
Gospodarka : kraj rolniczo-przemysłowy; wydobycie : nikiel, ropa naft., sól kam., rudy żelaza, mangan, złoto, miedź, marmur, gips ; uprawa trzciny cukr., bananów, drzew cytrus., kawy, kakaowca, kukurydzy, ryż, bataty, ziemniaki, pomidory, maniok, tytoń, owoce.;
gł. port mor.: Hawana; gł. port lotniczy : Hawana, Santiago de Cuba
JAMAJKA ;Am. Środk., w Indiach Zach.; na wyspie Jamajka w Wielkich Antylach, na M. Karaibskim;
Alpidy i struktury laramijskie
Stolica : Kingston ; pow.: 11,4 tys.km? ; Ludn. : ; j.u. : angielski; Warunki natur. : Pow. wyżynno-górzysta, wys. do 2256 m w G. Błękitnych we wsch. części wyspy; na pn.-zach. zjawiska krasowe; wybrzeża nizinna; trzęsienia ziemi;
Klim. równikowy wilgotny, śr. roczna suma opadów ok. 2000mm, na pn.-wsch.? 7000mm
sieć rzeczna dobrze rozwinięta; gorące źródła mineralne; na wsch. lasy zrzucające liście na okres suszy oraz miejscami wilgotne lasy równikowe, na zach. roślinność sawannowa, na wybrzeżach namorzyny; Ludność: ok. 75%-Murzyni, ok. 15 %-Mulaci, pozostałą część?Indusi, Arabowie, Chińczycy; wyznanie : protestantyzm 56 % ludności ; gł. m. : Kingston, Spanosh Town, Montego Bay; Gospodarka : wydobycie : boksyty, gips; uprawa trzciny cukr., bananów, drzew cytrus., kawy, kakaowca, palmy kokos, kukurydzy; podstawę gospodarki stanowi górnictwo, turystyka i rolnictwo; gł. port mor.: Kingston; na płw. Palisadoes k. Kingston. port lotniczy
102.DANIA
Stolica:Kopenhaga
Obszar:43 094km2
Ludność:5 432 335
platforma prekambryjska
Języki: duński, farerski, grenlandzki, niemiecki (niewielka mniejszość) angielski jest głównym drugim językiem
Waluta: 1 korona duńska (DKK) = 100 oere
Turystyka - Kopenhaga:Muzeum Narodowe, Teatr Królewski, pałac Rosenborg, park rozrywki Tivoli, kawiarnie i knajpki Stroget, "wolne miasto" Christiania
- Fortece Kronborg Slot (hamlecki Elsynor) w Helsingor i Frederiksborg Slot w Hillerod
-Katedra i Muzeum Okrętów Wikingów w Roskilde
- Bornholm: twierdza Hammershus, Starówka Ronne, "skandynawskie Capri" Gudhjem, potężny kościół Aa Kirke w Akirkeby, wioski rybackie, klify Helligdommen
-CentrumWystawoweWielkiegoBełtuwKnudshoved
-MuzeaOdense
-"Pływający"zamekEgeskovSlot
-PlażewokółSvendborga
-WesołemiasteczkoLegoland
-PogańskiereliktywJelling
-KulturalnastolicaDanii-Arhus
- Wydmy i plaże Skagen
Gospodarka Danii jest dobrze rozwinięta. Najwięcej zatrudnionych (blisko 70%) pracuje w szeroko rozumianej sferze usług. Na terenie kraju istnieje m.in. przemysł spożywczy, maszynowy, celulozowo - papierniczy, metalurgiczny i budowlany. Dużą rolę odgrywa wydobycie surowców energetycznych (ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla brunatnego, oraz torfu).Rolnictwo jest wysoko rozwinięte. Uprawa obejmuje głównie zboża (zwłaszcza pszenicę a także jęczmień i żyto), buraki cukrowe, ziemniaki oraz warzywa. Hodowane są przede wszystkim bydło (zarówno typu mlecznego, jak i mięsnego), świnie oraz drób.
Istotną rolę odgrywa rybołówstwo morskie.
ISLANDIA ? kenozoiczne skały wulkaniczne
Powierzchnia wyspy wynosi 103 tys. km2
a zamieszkała jest przez 270 tys. mieszkańców. Dominująca religią jest tam protestantyzm (luteranizm). Stolicą Islandii jest Rejkiawik, w którym mieszka 58% ludności wyspy.
Językiem urzędowym jest tutaj islandzki.
Islandia jest w większości wyżynno - górzysta z rozległymi pokrywami lawowymi
i tufowymi, najwyższy szczyt wznosi się na 2119 m (Hvannadalshnukur). Wzdłuż wybrzeży znajdują się niewielkie niziny.
Islandia to obszar aktywny sejsmicznie, znajduja się tutaj czynne wulkany (Hekla), gejzery. Klimat na południu umiarkowany chłodny, morski, na północy subpolarny Znajdują się tam lodowce w tym największy w Europie lodowiec Vatnajokull, większość wyspy jest skalną pustynią.
Ciekawe miejsca
Na Islandii znajduja się liczne lodowce w tym największy w Europie Vatanajokull sa tam także laguny po których pływają góry lodowe, a także a może przede wszystkim gorące źródła, rzeki oraz gejzery.
Zatrudnienie w 2001 wynosiło 162,7 tys. osób, z czego:rolnictwo i rybołówstwo - 7,8%,przemysł- 22,6%usługi - 69% (duży udział turystyki).Podstawą gospodarki Islandii jest rybołówstwo. Islandzka flota rybacka liczy 2012 statków o łącznym tonażu 191 437 BRT. Ogółem roczny połów ryb wynosi 1986,6 tys. ton. W ostatnich latach zubożenie zasobów rybnych spowodowało konieczność wprowadzenia zakazów i ograniczeń, coraz bardziej popularne stały się farmy rybne.Poza tym głównymi zasobami Islandii są energia wodna, energia geotermiczna, diatomity. W szklarniach ogrzewanych energią geotermiczną uprawiane są warzywa i kwiaty, a nawet banany.
103.Norwegia ? tarcza bałtycka i struktury paleozoiczne kaledońskie jest najrzadziej, po Islandii, zaludnionym krajem europejskim. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 14,7 mieszkańca na 1 km?. Ludność jest skupiona głównie w południowej części kraju, w regionie Oslofjorden oraz na wybrzeżach. W miastach mieszka 3,3 mln osób (73% ludności, dane z roku 2001). Największą aglomeracją jest Oslo. Średnia gęstość zaludnienia aglomeracji wynosi 3787 osób na km?. Inne duże miasta Norwegii to Bergen, Stavanger, Trondheim
Południowa i środkowa Norwegia jest położona w strefie klimatu umiarkowanego morskiego, a północ (za kołem polarnym) w zakresie umiarkowanego chłodnego morskiego graniczącego na północnych wybrzeżach z subpolarnym
GOSPODARKA - Norwegia jest wysoko rozwiniętym krajem przemysłowym. W 1993 produkt krajowy brutto wyniósł 112 910 mln dolarów amerykańskich, a w przeliczeniu na 1 mieszkańca kraju ? 26 343 dolarów i był jednym z najwyższych w Europie. Norweskie rezerwy złota 1994 wynosiły: 1,20 mln uncji, dewizowe 11,9 mln dolarów. W 1. połowie lat 80. przyrost produktu krajowego brutto wynosił średnio rocznie 3,4%, w 2. połowie obniżał się średnio rocznie o 2,2%. Wskutek ograniczenia inwestycji nastąpił wzrost inflacji i bezrobocia, szczególnie wyraźnie zaznaczyła się stagnacja w budownictwie i produkcji rolnej, której wskaźnik przyrostu 1986-1990 wynosił zaledwie 0,9%. Stopniowy rozwój następował w usługach, transporcie i łączności i w mniejszym stopniu w przemyśle. W 1992 przemysł łącznie z górnictwem i energetyką wytworzył 30,8% produktu krajowego brutto, budownictwo ? 3,9%, transport i łączność ? 10,5%, handel i usługi ? 15,9%, finanse i ubezpieczenia ? 13,7%, rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo ? 2,9%.
Przemysł Najważniejszymi surowcami mineralnymi są ropa naftowa i gaz ziemny wydobywane z norweskiego sektora szelfu na Morzu Północnym i Morzu Norweskim, poza tym eksploatuje się rudy żelaza (głównie okręg Kirkenes), miedzi ? koło L?kken, Sulitjelma i R?ros, tytanu, niklu i molibdenu ? w Knaben (jedno z najważniejszych złóż w Europie), także rudy cynku i ołowiu oraz srebro, siarkę, surowce skalne ? wapienie i granity. Norwegia ma dobrze rozwiniętą energetykę. Produkcja energii elektrycznej w przeliczeniu na 1 mieszkańca wyniosła 27 562 kWh ? 1995 i jest najwyższa w świecie. Moc zainstalowana w elektrowniach wynosi netto 27 281 MW, 99,6% produkcji energii pochodzi z elektrowni wodnych (1991). Głównymi gałęziami przemysłu przetwórczego są: przemysł elektrochemiczny z produkcją m.in. ciężkiej wody, amoniaku, chloru i karbidu, środków transportowych, zwłaszcza stocznie (w tym także budowa platform wiertniczych do wydobywania ropy naftowej i gazu), tradycyjny, oparty na bogatych zasobach leśnych, przemysł drzewny i celulozowo-papierniczy, hutnictwo żelaza, aluminium i cynku, rafinacja miedzi oraz przemysł: maszynowy, metalowy, włókienniczy, elektrotechniczny, spożywczy (zwłaszcza rybny), porcelanowy i rafineryjny. Ośrodki przemysłowe są skupione w południu części kraju oraz na wybrzeżach, największym jest Oslo.
Turystyka - Norwegia ma kształt długiego, wąskiego pasa rozszerzającego się w kierunku południowym. Stolicą państwa jest Oslo. Norwegia (Norge, Królestwo Norwegii). Państwo w północnej Europie, na Półwyspie Skandynawskim i licznych przybrzeżnych wyspach na oceanie Atlantyckim.
Na Półwyspie Skandynawskim zajmuje pas wybrzeża atlantyckiego rozszerzający się w części południowej.
Zjawiskiem charakteryzującym wybrzeża Norwegii są fiordy - wąskie, długie zatoki wciskające się w głąb lądu między skaliste góry. Największe z nich to: Hardanger i Sogne.
Norwegia jest monarchią konstytucyjną z jedną izbą ustawodawczą, którą stanowi 155-osobowy parlament. Władza ustawodawcza znajduje się w rąekach rządu, na czele którego stoi premier. Król pełni jedynie funkcje reprezentacyjne.
SZWECJA ? tarcza bałtycka bedąca składem platformy paleozoicznej
Warunki naturalne
Północną i środkową część kraju zajmują Góry Skandynawskie. Najwyższy szczyt Kebnekaise 2117 m n.p.m. Na wschodzie Wyżyna Północnoszwedzka. W środkowej części nizinny region Svealand z licznymi jeziorami, m.in.: Wener, Wetter, Melar.
Klimat umiarkowany, na południu ciepły, na północy chłodny, podbiegunowy. Średnia temperatura powietrza i średnie opady dla stolicy kraju wynoszą: w styczniu -3C i 43 mm, w lipcu 18C i 61 mm. Główne rzeki: Klar, Ume, Lule. Lasy iglaste i mieszane (bukowo-dębowo-grabowe z sosną i świerkiem) stanowią 57% powierzchni. W górach roślinność alpejska. Bogaty świat zwierząt reprezentują m.in.: niedźwiedzie brunatne, rysie, wilki, łosie, sarny i renifery oraz liczne gatunki ptaków i ryb.
Gospodarka
Gospodarka oparta na przemyśle, górnictwie i leśnictwie. Wydobywa się rudy: żelaza (Kiruna), cynku, miedzi, ołowiu, wolframu, uranu, srebra, także złoto. Rozwinięta produkcja energii elektrycznej (hydroelektrownie). Przemysł elektroniczny, maszynowy, metalowy, samochodowy, stoczniowy, elektrotechniczny, chemiczny, drzewny, włókienniczy, spożywczy. Rolnictwo oparte na hodowli bydła, trzody chlewnej, owiec, reniferów. Użytki rolne stanowią 8% powierzchni. Uprawia się: zboża (pszenicę, jęczmień), owoce, warzywa. Rybołówstwo (śledzi, makreli, dorszy). Rozwinięta turystyka.
Dochód narodowy 28 400 USD na 1 mieszkańca (2004). Inflacja: 0,7% (2004). Zadłużenie zagraniczne: 66,5 mld USD (1994). Struktura zatrudnienia: usługi - 74%, przemysł - 24%, rolnictwo - 2%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie maszyny i pojazdy mechaniczne, produkty gotowe i półfabrykaty, surowce do Stanów Zjednoczonych
TURYSTYKA - Ciągle zmieniająca się linia brzegowa ciągnie się tysiącami kilometrów, od Haparandy przy fińskiej granicy, powyżej Zatoki Botnickiej, aż do Norwegii i Morza Północnego na zachodzie.Szwedzki krajobraz cechuje niezliczona ilość jezior oraz kanałów otoczonych przez olbrzymie sosny i lasy świerkowe na północy, zmieszane z romatycznymi bukami, brzozami i innymi lasami liściastymi bardziej na południu.Szwecja posiada majestatyczne góry i lodowce, jak również szeroko otwarte przestrzenie, przeplatane małymi, idyllicznymi wioskami a także wibrującymi miastami takimi jak stolica, Sztokholm.
Asp
Jedna z większych wysp archipelagu Asp, uznawana za perłę Królestwa Wysp, posiada bardzo zróżnicowany krajobraz: lasy, białe plaże, miejsca kąpielowe oraz zabytki. Twierdza obronna Drottningskr z XVII wieku jest jednym z powodów wpisania Karlskrony na listę UNESCO. Imponujące mury warowne fortyfikacji, armaty i widoki rozciągające się wokół budowli pobudzają wyobraźnię zwiedzających.
Kreativum podzielone jest na cztery tematyczne działy czyli centra naukowo- odkrywcze: Człowiek i jego zmysły, Ziemia i Wszechświat, Ziemia i jej Zasoby, Ludzkość i postęp. Razem znajduje się tu około sto różnych stanowisk doświadczalnych "hands-on", każde do samodzielnego wypróbowania!
104. NIEMCY - właściwie Republika Federalna Niemiec (Bundesrepublik Deutschland) to państwo położone w Europie Środkowej, nad Morzem Bałtyckim i Północnym. Jest zarówno sąsiadem jak i partnerem gospodarczym Polski.
Granice: północ:Dania południe: Austria i Szwajcaria wschód: Polska i Czechy
zachód: Francja, Luksemburg, Belgia i Holandia
Powierzchnia: 356 854 km2, stolica: Berlin (od 2000 r.;)
Większe miasta:Hamburg, Monachium, Kolonia, Essen, Frankfurt, Dortmund, Dsseldorf, Stuttgart.
Ustrój polityczny: Wielopartyjna republika związkowa z dwuizbowym parlamentem - Bundestag (662 miejsca) i Bundesrat.
Język urzędowy: niemiecki. Jednostka monetarna: 1 Euro (EUR) = 100 Euro-Cent [od 01.01.2002r.]
Ludność: 82,4 mln mieszkańców (luty 2006), drugie pod względem liczby mieszkańców państwo Europy. Przemysł
Niemcy zajmują pierwsze miejsce w Europie pod względem wielkości produkcji przemysłowej.
Niemcy mają rozwinięty przemysł chemiczny, maszynowy, stoczniowy, optyczny (zakłady Zeiss w Jenie, Pentacon w Dreźnie), włókienniczy, elektroniczny, hutnictwo metali oraz przemysł samochodowy (zakłady Volkswagena, Opla, Forda, Mercedesa, Porsche) Gospodarka Niemiec jest jedną z wiodących na świecie. Położenie geograficzne kraju w centrum europejskiego obszaru gospodarczego, doskonała infrastruktura i przestrzenna bliskość z krajami Europy Środkowo-Wschodniej stwarzają niemieckim podmiotom gospodarczym dostęp do dużego i chłonnego rynku. Po okresie zjednoczenia Niemiec nastąpił proces daleko idącej restrukturyzacji gospodarki wschodnioniemieckiej.
Dochód narodowy 28 700 USD na 1 mieszkańca (2004). Inflacja: 1,6% (2004). Struktura zatrudnienia: usługi - 63,8%, przemysł - 33,4%, rolnictwo - 2,8%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie wyroby gotowe, towary przetworzone, artykuły żywnościowe, natomiast importuje się wyroby gotowe, towary przetworzone, artykuły żywnościowe. Głównymi partnerami handlowymi są: Francja, Stany Zjednoczone,Wielka Brytania, Włochy i Holandia. Obroty z zagranicą w 2004 ? eksport: 893,3 mld USD, import: 716,7 mld USD..Na terenie Niemiec można wydzielić cztery jednostki fizyczno-geograficzne układające się równoleżnikowo: Nizinę Niemiecką, Średniogórze Niemieckie, Wyżynę Szwabsko-Bawarską (przedgórze alpejskie) oraz Alpy. Równiny północnych Niemiec są częścią Niżu Środkowoeuropejskiego, na którym lodowiec pozostawił pasma wzgórz morenowych i liczne jeziora, szczególnie widoczne na Pojezierzu Meklemburskim w północno-wschodniej części kraju.
Przez Nizinę Niemiecką płyną główne rzeki kraju: Ren, Ems, Wezera i Łaba uchodzące do Morza Północnego oraz Odra i Nysa Łużycka uchodzące do Morza Bałtyckiego. Średniogórze Niemieckie jest częścią szerokiego łuku górskiego, o wysokości przekraczającej 1000 m n.p.m., ciągnącego się przez Europę od środkowej Francji po środkową Polskę, do którego należą m.in.: góry Harz, Las Turyński, Rudawy.
Na południu Wyżyna Bawarska podnosi się ku północnym stokom Alp. Najwyższy szczyt Zugspitze (2963 m n.p.m.). Przy granicy ze Szwajcarią leży największe jezioro kraju - Jezioro Bodeńskie, z którego wypływa rzeka Ren, najdłuższa zaś rzeka Europy - Dunaj (część w Niemczech) wypływa z gór Schwarzwald. Lasy (bukowo-brzozowe, sosnowo-dębowe, jodłowe) pokrywają ok. 30% powierzchni kraju. Liczne parki narodowe i rezerwaty.
Klimat umiarkowany, łagodny, pozostający pod wpływem Oceanu Atlantyckiego, zimy łagodne z częstymi odwilżami, lata ciepłe. Średnia temperatura powietrza i średnie opady dla stolicy kraju wynoszą: w styczniu -0,5C i 34 mm, w lipcu 17,4C i 21 mm. Berlin może poszczycić się licznymi zabytkami architektonicznymi, jak np. Reichstag, czyli budynek niemieckiego parlamentu, katedra, Wyspa Muzealna (Museumsinsel), która znajduje się na liście UNESCO, czy pałac Charlottenburg.
Druga, nowoczesna strona Berlina to Plac Poczdamski, który powstał na pustkowiu dawnej strefy śmierci muru berlińskiego. Z platformy widokowej wieżowca Kohlhoff rozpościera się wspaniały widok na DailmlerChrysler Areal oraz kompleks Sony z futurystycznyą konstrukcją dachową. Do stolicy powróciły ministerstwa, ambasady i konsulaty. Odrestaurowany budynek Reichstagu z nową, szklaną kopułą stał się atrakcją dla każdego zwiedzającego Berlin. Warto poczekać w kolejce przed Reichstagiem, żeby przespacerować się w kopule, która jest stałym elementem pocztówek z Berlina.
Oferta gastronomiczno-rozrywkowa stolicy Niemiec z pewnością zadowoli nawet najbardziej wybrednych. Jedną z najbardziej oryginalnych i ciekawych dzielnic jest Prenzlauer Berg, poza tym punktem programu zwiedzania miasta powinny być Hackesche Hoefe z restauracjami, barami i klubami.
Przed wyjazdem koniecznie poszperać trzeba w poszukiwaniu informacji, gdzie akurat "bywa się", ponieważ scena nocno-klubowa "wędruje" w coraz to inne zakamarki miasta.
Monachium
Monachium, stolica Bawarii, tak często i błędnie identyfikowanej z kulturą całych Niemiec, jest kosmopolitycznym miastem.
Do obowiązków turysty należy wizyta w Deutsches Museum, skarbincy nauki i techniki, wizyta na wieży Frauenkirche z widokiem na miasto oraz kiełbaska "Weisswurst" z kuflem pszenicznego piwa "Weizenbier"
i precelkiem w Angielskim Ogrodzie, jednym z największych miejskich parków Europy. fale turystów przyciąga coroczny festyn piwa Oktoberfest, który w nazwie ma, co prawda październik, rozpoczyna się jednak już w połowie września.
Frankfurt nad Menem
Frankfurt nad Menem jest prężnym miastem biznesowym i centrum regionu Rhein-Main, ekonomicznego serca Niemiec. Na świecie znana jest sylwetka wieżowców, w których mieszczą się przede wszystkim instytucje finansowe, wśród nich Europejski Bank Centralny.
Miasto znane jest także z licznych muzeów, jak Stdel Museum z kolekcją dzieł od Renesansu do XX wieku
LUKSENBURG ? struktury alpejskie
Całkowita granica lądowa: 359 km
Długość granic z sąsiadującymi państwami: Belgia 148 km, Francja 73 km, Niemcy 138 km Najwyższy punkt: Kneiff 560 m n.p.m. Najniższy punkt: rzeka Mozela 133 m
Ekonomia - Kraj bardzo wysoko rozwinięty o dominującej roli usług (70% produktu krajowego brutto), zwłaszcza sektora finansowego w gospodarce. Rozwój gospodarczy w integracji z Belgią (od 1921), krajami Beneluxu (1960), EWG (1958). Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wynosi 58,9 tysięcy dolarów amerykańskich (2004). Luksemburg jest jednym z głównych ośrodków finansowych świata. Siedziba 166 Banków, w tym Europejskiego Banku Inwestycyjnego Unii Europejskiej.
Rozwinięte hutnictwo żelaza (importowane rudy żelaza i złom), głównie w Esch-sur-Alzette i Differdange. Największa w świecie produkcja stali na 1 mieszkańca ? 8,7 t (1991). Przemysł metalowy, maszynowy, chemiczny (tworzyw sztucznych, gumowych), spożywczy (głównie piwowarski), skórzany, cementowy. Ok. 60% energii elektrycznej dostarczają hydroelektrownie.
Podstawą intensywnego rolnictwa jest uprawa zbóż (pszenica, jęczmień), ziemniaków, buraków cukrowych i winorośli w dolinie rzeki Mozeli. Hodowla bydła, trzody chlewnej i drobiu. Produkcja żywności nie pokrywa zapotrzebowania krajowego.
TURYSTYKA - Duże znaczenie ma turystyka. Luksemburg w 1991 odwiedziło ok. 860 tys. turystów zagranicznych. Głównie ośrodki turystyczne: miasto Luksemburg, Vianden oraz dolina rzeki Mozeli i Ardeny.
Do cenniejszych zabytków należą także: kościół św. Marcina z X w. (przebudowywany w XV-XVII w.) i kolegium jezuickie z XVII w. Najstarsza z trzech wież Bramy św. Michała została zbudowana w 1050 r. W bramie w czasie Rewolucji Francuskiej zainstalowana była gilotyna.
Pozostałościami miejskich fortyfikacji jest tzw. Cytadela św. Ducha (Citadelle du St-Espirit) z XVII w. Muse National (Muzeum Narodowe) w XVI-wiecznych budynkach prezentuje historię kraju od czasów kamienia łupanego po współczesność. W jego zbiorach znajduje się też kolekcja Bentinck-Thyssen z dziełami twórców XV-XIX w. (m.in. Brueghela, Rembrandta, Canaletta).
105. Rosja ? syneklizja moskiewska, platforma wschodnioazjatycka, platforma zachodniosyberyjska, platforma syberyjska Rosja położona jest na dwóch kontynentach: Europie i Azji. Rozciąga się od Europy Wschodniej przez północno-środkową Azję, aż do Oceanu Spokojnego. Rosja graniczy z Norwegią, Finlandią, Estonią, Łotwą, Białorusią, Ukrainą, Gruzją, Azerbejdżanem, Kazachstanem, Chinami, Mongolią, Koreą Północną oraz Litwą i Polską (z dwiema ostatnimi poprzez obwód kaliningradzki). Graniczy także z kilkoma państwami poprzez Morze Bałtyckie, Morze Czarne, Morze Kaspijskie, Morze Ochockie oraz Morze Beringa (Cieśnina Beringa). Długość granic lądowych wynosi 20,3 tys km, morskich - 38 tys km. Rozciągłość południkowa Rosji wynosi do 4000 km, natomiast rozciągłość równoleżnikowa - 9000 km.
Europejską część Rosji zajmuje Nizina Wschodnioeuropejska. W jej części północnej dominuje krajobraz polodowcowy. Najwyższymi wzniesieniami niziny są wzgórza Wałdaj, gdzie znajdują się źródła Wołgi - najdłuższej rzeki Europy oraz Dniepru i Dźwiny. Europejską część Rosji od azjatyckiej oddzielają góry Ural. Na wschód od Uralu rozciąga się Nizina Zachodniosyberyjska o powierzchni około 3 mln km?, która stopniowo przechodzi w Wyżynę Środkowosyberyjską (wraz z górami Putorana) o powierzchni około 3,5 mln km?. Na północ od Wyżyny Środkowosyberyjskiej rozciąga się Nizina Północnosyberyjska, natomiast na wschód rozpoczyna się Nizina Środkowojakucka. Na wschód od tej niziny rozpoczynają się wschodnio-syberyjskie pasma górskie na które składają się: Góry Wierchojańskie, Góry Czerskiego, Góry Anadyrskie, Góry Koriackie oraz Góry Środkowe na półwyspie Kamczatka. Na południu Niziny Zachodniosyberyjskiej ku wschodowi rozciągają się południowo-syberyjskie pasma górskie na które składają się: Ałtaj, Sajany, Góry Jabłonowe, Góry Borszczowoczne, Góry Stanowe, Pasmo Stanowe, Góry Ałdańskie, Dżugdżur oraz Sichote Aliń.
Najwyższym szczytem Rosji jest Elbrus o wysokości 5642 m n.p.m. znajdujący się w górach Kaukaz, najdłuższą rzeką jest Ob o długości 4338 km lub 5410 km (od źródeł Irtyszu). W Rosji znajduje się też najdłuższa rzeka Europy - Wołga o długości 3690 km. Największym jeziorem Rosji (i Świata) jest Morze Kaspijskie. W Rosji znajduje się też najgłębsze jezioro na świecie - Bajkał (około 1/5 światowych zasobów wody słodkiej). Ma on głębokość 1637 m, natomiast dno jeziora jest 1285 metrów pod poziomem morza, co tworzy największą na świecie kryptodepresję.
Rosyjskimi towarami eksportowymi są: ropa naftowa, gaz ziemny, rudy żelaza i innych metali, drewno, węgiel kamienny, produkty rolnicze, stal i żelazo, broń, maszyny. Główne kierunki eksportu: Niemcy, Włochy, Chiny, Ukraina, Białoruś, Holandia, Szwajcaria, USA. Partnerzy importowi: Niemcy, Białoruś, Chiny, Ukraina, Włochy, USA, Francja. W 2004 wartość eksportu (183,2 mld USD) była prawie dwukrotnie większa od importu (94,8 mld USD) Według SIPRI, Rosja jest największym na świecie eksporterem ciężkiej broni konwencjonalnymi Ropa, gaz, metale i drewno stanowią ponad 80% eksportu, co powoduje dużą wrażliwość rosyjskiej gospodarki na wahania światowych cen surowców
Wielkimi mocami przerobowymi dysponują przetwórstwo ropy naftowej, przemysł rafineryjny, hutnictwo żelaza i metali kolorowych, (przetapiane są praktycznie wszystkie rodzaje metali). Przemysł chemiczny produkuje wszystkie rodzaje nawozów sztucznych, kauczuk syntetyczny, materiały syntetyczne, masy plastyczne i polimery, kwasy i sody, preparaty lecznicze i kosmetyki.
Przemysł maszynowy produkuje wszystkie rodzaje uzbrojenia, rakiety i aparaturę kosmiczną, obrabiarki i urządzenia przemysłowe, statki, samoloty i śmigłowce, samochody i autobusy, traktory i maszyny rolnicze, urządzenia elektroniczne i elektrotechniczne, komputery i reaktory atomowe, wagony kolejowe i lokomotywy, silniki wszelkich typów, turbiny i generatory, motocykle i rowery oraz wiele innych wyrobów.
Rozwinięty jest przemysł drzewny i produkcja materiałów budowlanych. Produkuje się rozmaite tkaniny, skóry, odzież itp. Szeroko rozwinięty jest przemysł spożywczy.
Rolnictwo zaspokaja potrzeby surowcowe i żywnościowe kraju. Uprawia się pszenicę, żyto, kukurydzę, owies, jęczmień, proso, grykę, ryż, buraki cukrowe, len, słonecznik, ziemniaki, warzywa. W mniejszym stopniu rozwinięte jest sadownictwo. Duże obszary przeznaczono na produkcję zwierzęcą. Hodowane jest bydło, świnie, owce, kozy, renifery. Rozwinięta jest gospodarka rybacka.
TURYSTYKA
Ze względu na ogromny i zróżnicowany obszar kraju, interesujące obiekty historyczne i dobre muzea, Rosja mogłaby stać się ważnym punktem na turystycznej mapie Europy. Niestety ze względu na słabo rozwiniętą (i nastawioną głównie na zamożnych turystów) infrastrukturę turystyczną i wciąż niezbyt wysoki stopień stabilizacji polityczno-społecznej, kraj ten odwiedzany jest przez stosunkowo niewielu turystów, przede wszystkich z krajów byłego ZSRR, oraz Polski (okręg kaliningradzki), Francji, Niemiec, Finlandii. Większość turystów przybywa do dwóch głównych miast kraju: Moskwy i Sankt Petersburga. Bardzo interesującym zespołem historyczno-architektonicznym jest tzw. Zołotoje Kolco - pełne zabytków "miasta-muzea", położone w pobliżu Moskwy (m.in. Suzdal, Zagorsk, Władimir) oraz historyczne ośrodki dawnej Rusi (np. Jarosław, Nowogród Wielki, Smoleńsk, Psków). Turystyczne znaczenie północnego Kaukazu (Mineralnyje Wody, Kisłowodzk), niegdyś wysokie, znacznie spadło w związku z niestabilną sytuacją polityczną w tym regionie. Ważnym centrum turystycznym pozostaje wybrzeże czarnomorskie Rosji (Soczi).
106. LITWA ? synekliza perybałtycka i platforma wschodnioazjatycka Litwa jest krajem położonym pod względem geograficznym w EuropieŚrodkowej (natomiast przez ONZ jest zaliczana do państw Europy Północnej[4]), na południowo-wschodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Na terenie Litwy znajduje się geometryczny środek Europy, umiejscowiony 26 kilometrów na północ od Wilna. Ustalili to naukowcy z Francuskiego Instytutu Geograficznego w 1989 roku. Posiadaniem geograficznego środka Europy na własnym terenie chwalą się też inne pństwa europejskie, m.in. Polska.najwyższy punkt Auktojo kalnas (Wysoka Góra) 293,84 m n.p.m. Najniższy punkt: Morze Bałtyckie 0 m Ukształtowanie powierzchni nizinne, o rzeźbie polodowcowej, średnia wysokość 99 m n.p.m., najwyższe wzniesienie Juozapine 294 m, na Wyżynie Miednickiej. Wybrzeże morskie jest przeważnie niskie i wyrównane, wnętrze kraju zaś nizinne z licznymi formami polodowcowymi. Większa część powierzchni Litwy znalazła się w zasięgu zlodowacenia wałdajskiego. Przeważają równiny moreny dennej, pojeziorno-lodowcowe i sandrowe z wydmami śródlądowymi. W zachodniej części Wysoczyzna Żmudzka (wysokość do 234 m), na południowym-wschodzie (na pograniczu z Białorusią) Pojezierze Litewskie (Wileńskie) rozdzielone dolinami Niemna i jego dopływu Wilii na 3 oddzielne wzniesienia, Sudawskie, Dżukijskie i Auksztockie. Wąski pas pobrzeża nad Zalewem Kurońskim, odgrodzony od Morza Bałtyckiego Mierzeją Kurońską z wielkimi wałami wydm, na południu delta Niemna.
Litwa posiada niewiele własnych bogactw naturalnych ? jest zasobna głównie w złoża torfu, żwiru, dolomitu, anhydrytu i bursztynu. Przeważają gleby ubogie darniowo-bielicowe (ok. 1/2 pow. kraju), darniowo-glejowe i bielicowo-bagienne (rędziny 7% i mady 1%). Litwa leży w strefie lasów mieszanych, na ubogich glebach piaszczystych rosną bory sosnowe z sosną zwyczajną, a na glebach żyźniejszych lasy świerkowe ze świerkiem pospolitym z udziałem drzew liściastych lub dąbrowy z dębem szypułkowym, a na południu lasy dębowo-grabowe. Lesistość kraju wynosi 26%, pastwiska zajmują 17% powierzchni. Liczne torfowiska (ponad 6 tys.) zajmują ok. 5% powierzchni kraju, szczególnie rozległe na Wysoczyźnie Żmudzkiej.
Lasy dostarczają surowca dla przemysłu drzewnego i papierniczego. Głównym bogactwem są: torf i surowce budowlane, drewno, niewielkie ilości ropy naftowej. Rozwinięty przemysł elektrotechniczny i elektryczny bazujący na importowanych surowcach.
Dochód narodowy 12 500 USD na 1 mieszkańca (2004). Struktura zatrudnienia: usługi - 50%, przemysł - 30%, rolnictwo - 20%. Inflacja: 1,1% (2004).
Handel zagraniczny: eksportuje się głównie maszyny, gaz, ropę, artykuły żywnościowe, natomiast importuje się maszyny, artykuły przemysłu lekkiego, artykuły żywnościowe. Największymi partnerami handlowymi są: Szwajcaria, Rosja, Włochy, Niemcy, Ukraina, Łotwa. Obroty z zagranicą w 2004 wyniosły ? eksport: 8,88 mld USD, import 11,02 mld USD.
turystyka - Serce Wilna to przepiękna starówka Senamiestis, (jedna z większych i rozleglejszych w Europie) wraz ze zabytkowymi, przeważnie barokowymi kościołami, wspaniałymi magnackimi rezydencjami i mieszczańskimi kamieniczkami
Warto też spocząć przy katedrze lub nad Wilią, oraz popatrzeć na baszty Giedymina lub Góry Trzykrzyskiej
Litwa posiada także 5 parków narodowych ustanowionych aby chronić i badać zróżnicowaną przyrodą i dziedzictwo historyczne kraju. Jednym z bardziej znanych parków jest - "Historyczny Park Narodowy Trakai".
Park Narodowy Mierzei Kurońskiej". Chroni on unikatową piaszczystą mierzeję przecinającą Zatokę Kurońską od Morza Bałtyckiego. Piaszczysty wał tworzy tu wydmy, które został ukształtowane przez wiatr i wodę. Obszary te stanowią naturalne środowisko dla rzadkich okazów flory i fauny
Kowno rozpościera się wokół zbiegu rzek Niemna i Neris, tworząc fascynujące połączenie architektury z historią. Można tu zobaczyć ruiny zamku z XIII-XVI w., czy też Kościoły Witolda oraz św.Jerzego. Kowno jest miastem starych tradycji kulturalnych oraz miejscem, gdzie mieszkało wiele pokoleń litewskich pozostawiając po sobie widoczne ślady.
ŁOTWA - platforma wschodnioazjatycka 2,3 mln mieszkańców (2005). Średnia gęstość zaludnienia: 36,3 osoby/km2. Przyrost naturalny: -0,69% (2005). Analfabetyzm: 0,2%.
Skład etniczny: Łotysze (51,8%), Rosjanie (33,8%), Białorusini (4,3%), Ukraińcy (3,5%), Polacy (2,3%), Litwini (1,3%).
Religia: luteranie (55%), mniejszości: katolicy (24%), prawosławni (9,0%). Średnia długość życia: mężczyźni 66 lat, kobiety 76 lat (2005).
Wybrzeże morskie tworzą wydmy i piaszczyste plaże, największa zatoka - Ryska od otwartego morza ograniczona jest Półwyspem Kurlandzkim. Większość kraju jest nizinna z licznymi formami polodowcowymi: środkową część zajmuje Nizina Środkowołotewska otoczona od zachodu Pojezierzem Inflanckim, od południowego wschodu Pojezierzem Latgalskim, od północy Niziną Północnołotewską.
Klimat umiarkowanie morski, ku wschodowi przechodzący w kontynentalny. Gęsta sieć rzeczna, ważniejsze rzeki: Dźwina, Lelupa, Windawa. Naturalną roślinność stanowią lasy mieszane, charakterystyczne dla strefy umiarkowanej, najbardziej rozpowszechniona jest sosna, ponadto występuje dąb, lipa, jesion, klon. Ze zwierząt żyją tu m.in.: wiewiórki, lisy, zające bielaki, rysie.
gospodarka przemysł- autobusy, mikrobusy, tramwaje, wagony, włókna sztuczne, maszyny rolnicze, nawozy sztuczne, pralki, odbiorniki radiowe, elektronika, leki, przetwórstwo żywności, tekstylia; uzależnienie od importu energii i surowców
eksport - drewno i produkty z drewna, maszyny i urządzenia, metale, tekstylia, żywność
import- maszyny i urządzenia, chemikalia, paliwa, pojazdy
turystyka- liczy sobie około 5000 jezior głównie polodowcowych, które wraz z morenowymi wzniesieniami tworzą jej krajobraz. Mało urozmaicony krajobraz, oraz liczne źródła wód mineralnych dają szansę Łotwie do stania się miejscem wypoczynku osób poszukujących spokoju i kuracjuszy, chcących poprawić swoje zdrowie. Łotwa to także długa linia brzegowa i nadbałtyckie plaże, które podczas wakacji oblegane są przez turystów z kraju i zagranicy.Najsłynniejszym kurortem Łotwy jest otoczona mniejszymi ośrodkami podryska Jurmała. Stąd też można dopłynąć promem do innych portów nad Bałtykiem a także do Gdańska. Poza Rygą i Jurmałą wielu turystów odwiedza także Siguldę, leżącą na skraju Parku Narodowego Gauja. W parku tym Podziwiać możemy m.in. trzy zamki, liczne jaskinie, jeziora, starodrzew, a wolny czas możemy tu spędzić na ogromnym nowoczesnym torze saneczkowym. Turyści przybywający do Łotwy chętnie odwiedzają również drugie co do wielkości miasto kraju, położone nad Dźwiną, Daugavplis - Dyneburg.
Ryga - czyli stolica Łotwy położona jest nad Dźwiną, w pobliżu ujścia do Zatoki Ryskiej. Stanowi ona główny ośrodek gospodarczy, kulturalny i naukowy Łotwy. Starą część miasta przeplatają średniowieczne domy oraz wielopiętrowe z gotyckie kamienice. Znajduje się tu romańsko-gotycka katedra (XIIIw.), pozostałości klasztoru Cystersów z XIII wieku, gotyckie kościoły: Św. Piotra (z wysoką 123 metrową wieżą), Św. Jakuba (XIII w.), Św. Jana (XIV w.) oraz barokowy kościół Św. Piotra i Pawła (XVIII wiek). W Rydze znajduje się także XIV zamek wraz z pozostałościami średniowiecznych murów obronnych oraz cytadeli.
Jurmała Główną atrakcją turystyczną Łotwy jest wcześniej wspomniana Jurmała. Nie posiada ona zwartej zabudowy i składa się z szeregu licznych uzdrowiskowych osiedli takich jak: Kemeri, Jaunkemeri, Sloka, Kauguri, Vaivari, Asari, Melluzi, Pumpuri, Jaundubulti, Dubultii, Majori, Dzintari, Bulduri i Lielupe. Głównym atutem turystycznym i wypoczynkowym miasta są czyste plaże doskonale rozwinięta baza noclegowa, oraz gastronomiczno-sanatoryjna. Miasto przyciąga również dużą ilością zabytkowych budynków które zostały zbudowanych z drewna, i posiadają swój niepowtarzal
107. Chile, Republika Chile, platforma paleozoiczna i struktury alpejskie państwo w południowo-zachodniej części kontynentu południowoamerykańskiego. Obszar 756 954 km2. Ludność Społeczeństwo tworzą w ogromnej większości Metysi (92% ogółu), poza którymi jedyną liczniejszą grupą są Indianie (7%). Dominują wyznawcy katolicyzmu (81% społeczeństwa), protestanci stanowią grupę znacznie mniejszą (6%), spotyka się osoby wyznania Mojżeszowego, stanowią one jednak margines (0,2%). Aż 13% ludności zdeklarowało się jako bezwyznaniowi. Analfabeci 7%. Przeciętna długość życia mężczyzn 69, kobiet 76 lat.
Gospodarka. Chile i udział tego kraju w handlu światowym od czasów kolonialnych były oparte o eksport surowców mineralnych i produktów rolnych, głównie pszenicy, saletry azotowej i miedzi. W chwili obecnej jednak sektor rolny i wydobywczy łącznie wytwarza tylko 20% dochodu narodowego. Dane te świadczą o tym, że Chile odnotowało znaczny postęp w procesie rozwoju, przekształciło się z kraju surowcowego - w państwo o względnie nowoczesnej strukturze gospodarki.
Rolnictwo Tylko ok. 5% terytorium Chile zajmują grunty orne. Kolejne 15% stanowią łąki i pastwiska. Daje to przeciętny wskaźnik 1,13 ha użytków rolnych na 1 mieszkańca, który jest jednym z najniższych w krajach Ameryki Łacińskiej. Większą część gospodarstw rolnych stanowią duże, towarowe plantacje zarządzane przez wykształcone kadry. Głównym ich mankamentem jest niedoinwestowanie i niska wydajność pracowników najemnych. Najważniejszą
rośliną uprawną jest pszenica, także inne rośliny zbożowe, m.in. jęczmień, owies i ryż.
Bogactwa naturalne Gospodarka kraju przez długie lata wiązała się z przemysłem wydobywczym, który tworzył 4/5 wpływów z eksportu. Ekonomiczna dywersyfikacja produkcji w znacznym stopniu ograniczyła tę zależność. Chile jest jednym z wiodących producentów i eksporterów miedzi. Największe kopalnie znajdują się w Chuquicamata (odkrywkowa) i El Teniente. Molibden, złoto i srebro uzyskuje się pośrednio, w procesie wydobycia i rafinacji miedzi. Kraj jest czołowym producentem i eksporterem molibdenu
Concepción, miasto w środkowym Chile, przy ujściu rzeki Bio-Bio do Oceanu Spokojnego, w górach Cordillera de la Costa, siedziba władz prowincji Concepción. Założone w 1550 przez Hiszpanów. Wielokrotnie niszczone wskutek wojen i licznych trzęsień ziemi. Jedno z największych i najważniejszych pod względem gospodarczym miast kraju. Posiada rozwinięty przemysł, który obejmuje zarówno zakłady branż tradycyjnych, jak i wiele nowoczesnych fabryk produkujących wyroby o znacznym poziomie zaawansowania techniczno-technologicznego. Ważny ośrodek przemysłu metalowego, chemicznego, obuwniczego, drzewno-papierniczego oraz elektrotechnicznego i samochodowego. Siedziba uniwersytetu.
Antofagasta, miasto w południowym Chile, nad Oceanem Spokojnym, stolica prowincji Antofagasta. Ważny port handlowy (wywóz surowców mineralnych), obsługujący także tranzyt z Boliwii i Argentyny. Rozwinięty przemysł spożywczy (głównie mięsny i rybny), stoczniowy, chemiczny, włókienniczy. W pobliżu Antofagasty wydobycie srebra, miedzi, azotanów, cynku i wolframu.
Peru, Republika Peru, państwo położone w północno-zachodniej części Ameryki Południowej, nad Oceanem Spokojnym. Na północnym zachodzie graniczy z Ekwadorem, na północnym wschodzie z Kolumbią, na wschodzie z Brazylią i Boliwią, na południu z Chile. Powierzchnia 1,3 mln km2 (łącznie z wyspami Lobos, Chichita i in.). Stolica Lima
Ludność. Skład etniczny: Indianie Keczua (47,1%), Metysi (32%), biali (12%), Indianie Ajmara (5,4%). Religia: chrześcijanie (98%), w tym katolicy (92,5%) i protestanci (5,5%). Średnia długość życia: mężczyźni 60,8 lat, kobiety 64,7 lata.
Warunki naturalne Peru dzieli się na trzy duże jednostki fizycznogeograficzne (od zachodu):
1) strefę przybrzeżną - Costa, obejmującą wąski pas (o średniej szerokości 40-80 km) nizin nadmorskich (ok. 8% powierzchni kraju), ciągnący się od Ekwadoru po Chile, składający się z piaszczystych plaż, z żyznymi pasami namułów naniesionych przez rzeki spływające z Andów. W tej części kraju mieszka większość ludności Peru.
2) górski obszar Andów - Sierra (ok. 27% powierzchni) obejmujący kordyliery Zachodnią (Huascarn, 6768 m n.p.m. w paśmie Cordilliera Blanca), Kordylierę Wschodnią (Nudo Ausangate, 6384 m n.p.m.) oraz położone między tymi górami wyżyny wewnętrzne (Altiplano) o wysokości ok. 4000 m n.p.m., zwane paramos lub punas. W tej części przy granicy z Boliwią znajduje się największe, wysokogórskie jezioro świata - Titicaca (3812 m n.p.m.). Obszar aktywny sejsmicznie, a na południu czynne wulkany.
3) przedgórza i równiny na wschodzie - Selva lub Montana (ok. 60% powierzchni), obejmujące rozległe równiny przedgórskie i leżącą na północy kraju zachodnia część niziny Amazonki. Ta część kraju jest praktycznie nie zamieszkana.
Gospodarka. Peru jest słabo rozwiniętym, rolniczo-przemysłowym krajem o bogatych złożach mineralnych. Rolnictwo ograniczone jest niewielkim udziałem gruntów ornych (ok. 3% powierzchni) zlokalizowanych głównie na wybrzeżu, gdzie uprawia się (przy użyciu sztucznego nawadniania) ryż, trzcinę cukrową, pszenicę, jęczmień, kukurydzę, ziemniaki, kawę, a w górach również krzewy kokainowe. Hoduje się owce, lamy, alpaki.
Najważniejszymi bogactwami mineralnymi są: rudy miedzi oraz złoża srebra (pierwsze miejsce na świecie), rudy żelaza, ropy naftowej, wanadu, bizmutu, cynku, molibdenu, ołowiu, uranu, antymonu, węgla kamiennego.
Przemysł przetwórczy koncentruje się wokół Limy i głównego portu morskiego - Callao, są to m.in. zakłady przetwórstwa ropy naftowej, włókiennicze, spożywcze, chemiczne. Peru jest światowym producentem mączki rybnej.
Lima, stolica Peru nad rzeką Rimac, położona na równinie nadbrzeżnej u podnóża Kordyliery Nadbrzeżnej. Historia Pierwotnie Ciudad de los Reyes, "miasto królów", założone w 1535 przez F. Pizarra. Do 1821 stolica wicekrólestwa Peru, następnie republiki. Miasto wielokrotnie niszczone przez trzęsienia ziemi. Największe miasto i główny ośrodek przemysłowy, handlowy, kulturalny i naukowy kraju. Mieszczą się tu zakłady włókiennicze, spożywcze, skórzane, samochodowe, rafineria ropy naftowej Główny węzeł komunikacyjny państwa z międzynarodowym lotniskiem. Kilkakrotnie niszczona wskutek trzęsienia ziemi, m.in w 1687, 1746, 1966. Liczne wyższe uczelnie, m.in. najstarszy w Ameryce Południowej uniwersytet założony w 1551 oraz instytuty i muzea. Zabytki: katedra Santo Domingo (1540-1625), budowle architektury sakralnej (XVI-XVIII w.), m.in. Santuario de Santa Rosa de Lima, kościoły: San Francisco, La Merced, San Augustin, San Pedro.
Arequipa, miasto w południowym Peru, w Kordylierze Zachodniej, u podnóża wulkanu El Misti (5822 m n.p.m.), przy Drodze Panamerykańskiej, w departamencie Arequipa.
Historia: w czasach przedinkaskich zasiedlona przez Indian Aymara znad jeziora Titicaca. Jako miasto założone 1540 przez Hiszpanów. 1600 zniszczone prawie całkowicie przez trzęsienie ziemi, częściowo podczas kolejnych w 1687, 1868, 1958 i 1960, odbudowane.
Drugie co wielkości miasto kraju. Przemysł włókienniczy, skórzany, chemiczny, spożywczy. Ośrodek handlowy regionu uprawy bawełny, pszenicy, cukru, ryżu (targi wyrobów wełnianych - zwłaszcza z wełny alpaki - i skórzanych), połączony z portem morskim w Mollendo. Węzeł komunikacyjny. Uniwersytet (założony 1828). Muzea. Zabytki: klasztor Sta Catalina (1580, XVII w.), katedra (1656, odbudowana po pożarze 1844 i trzęsieniu ziemi 1868), kościoły: S. Francisco (XVI w.), La Campania (1654), klasztor Franciszkanów La Recoleta (1648, przebudowany), domy z czasów kolonialnych, m. in. Casa Ricketts (1738).
108. URUGWAJ Platforma prekambryjska i synekliza parany W miarę stabilna jak na latynoamerykańskie warunki sytuacja polityczna Urugwaju sprawiła, że już przed II wojną światową kraj ten dorobił się miana "latynoskiej Szwajcarii". Nie mniej jednak od początku XXI wieku gospodarka Urugwaju przeżywa problemy
Podstawą gospodarki kraju jest rolnictwo. Użytki rolne stanowią 84% powierzchni Urugwaju. Uprawia się: pszenicę, kukurydzę, jęczmień, sorgo, buraki cukrowe, bataty, ziemniaki, ryż, drzewa cytrusowe, winorośl oraz tytoń. Najistotniejsze znaczenie ma hodowla zapoczątkowana już przez osadników zagospodarowujących pampę. Hoduje się przede wszystkim bydło i owce, a także konie. Coraz większego znaczenia nabiera rybołówstwo. Mięso, wełna, skóry i produkty pochodzenia zwierzęcego są głównymi artykułami eksportowymi. Inne płody rolne nie mają większego znaczeniaEnergetyka kraju oparta jest na hydroelektrowniach wybudowanych na rzece Negro z których największą jest Rincón del Bonete. Rząd Urugwaju nie wyklucza jednak budowy w nieodległej przyszłości elektrowni atomowej z uwagi na ostry deficyt energii elektrycznej, który ogranicza rozwój gospodarczy kraju.Urugwaj ma niewielkie zasoby bogactw mineralnych. Eksploatuje się niewielkie ilości uranu, talku oraz granitu. Przemysł wykorzystuje surowce i paliwa sprowadzane z zagranicy.Najlepiej rozwinięty jest przemysł spożywczy (mleczarski, mięsny, olejarski, tytoniowy), a także włókienniczy (wełniany, skórzany), chemiczny, elektromaszynowy (samochodowy) oraz hutnictwo żelaza.Największym ośrodkiem przemysłowym jest Montevideo, gdzie znajdują się zakłady przemysłu mięsnego, cukrowniczego i młynarskiego, a także przemysłu skórzanego, włókienniczego, chemicznego (rafineria ropy naftowej) oraz elektromaszynowego
Głownymi partnerami handlowymi Urugwaju są jego sąsiedzi - Argentyna, Brazylia oraz państwa Mercosur, na które przypada 45% eksportu oraz 43% importu. Handel z Unią Europejską obejmuje 20% wzajemnych obrotów, natomiast na Stany Zjednoczone przypada 7% eksportu oraz 11% importu
Ciepły i łagodny klimat, morze, latynoska kultura, [[zabytek|zabytki]] oraz dzika [[przyroda]] sprawiają, że Urugwaj coraz częściej figuruje w ofertach biur podróży na całym [[świat|świecie]]. W związku z tym turystyka stała się ważnym źródłem dewiz. Sławne [[Kurort|kurorty]] riwiery urugwajskiej na czele z [[Punta del Este]] przyciągają coraz więcej spragnionych słońca wczasowiczów. Szczególnie wówczas, gdy na [[półkula północna|północnej półkuli]] panuje [[zima]].
Ponadto turystów przyciągają zabytki oraz atmosfera [[Montevideo]] czy [[Colonia del Sacramento]], której historyczna dzielnica została wpisana na listę dziedzictwa [[UNESCO]]. Piękno urugwajskiej przyrody ucieleśnia [[Rezerwat biosfery]] UNESCO [[Ba?ados del Este]] w północno-wschodniej części kraju.
Rolniczy charakter kraju w połączeniu z tutejszym [[folklor|folklorem]] stworzyły podstawy do rozwoju [[Agroturystyka|agroturystyki]]. Mimo niezbyt długiej historii ten niewielki latynoski kraj szczyci się bogatym dziedzictwem kulturowym, będącym mieszanką wpływów europejskich i afrykańskich, co można zobaczyć chociażby w wielu placówkach [[muzeum|muzealnych]].
ARGENTYNA ? niecka negro, niecka chubut, niecka santa gruz, masyw północno patagoński, masyw południowopatagoński
Argentyna z północy na południe ma 3 700 km, ze wschodu na zachód 1 400 w najszerszym miejscu. Środkową i północno-zachodnią część Argentyny stanowi nizinna i żyzna Pampa, która od południa sąsiaduje z miejscami pofałdowanym, bogatym w ropę, płaskowyżem Patagonii. Dalej na południe jest subpolarna Ziemia Ognista. Zachodnia część kraju to przedgórza oraz rozbudowany system górski Andów z najwyższym szczytem Ameryk - Aconcagua. Środkowa część tego pogórza to Cuyo
Ludność Argentyny ukształtowała się w wyniku masowych migracji z Europy i kolonizacji prawie bezludnych terenów zamieszkałych przez nieliczne plemiona indiańskie - w czasach przedkolumbijskich zamieszkiwało tam około 300 tys. Indian. Ponad 98% ludności stanowią biali pochodzenia europejskiego (głównie włoskiego, hiszpańskiego, niemieckiego, ukraińskiego, portugalskiego i polskiego), resztę Metysi, nieliczni Indianie (mniej niż 150 tys.). Argentynę cechuje bardzo wysoki odsetek ludności miejskiej. Tylko 12% ludności mieszka na obszarach wiejskich - głównie w izolowanych osiedlach hodowlanych i latyfundiach.
Argentynę zaliczano, do niedawna, do najbardziej rozwiniętych krajów Ameryki Południowej. Kryzys, który dotknął jej gospodarkę i finanse w ostatniej dekadzie spowodował szereg drastycznych konsekwencji: ogłoszenie niewypłacalności państwa, zawieszenie obsługi zobowiązań wobec inwestorów, negatywne tempo wzrostu gospodarczego, wysoki wskaźnik bezrobocia.
Struktura użytkowania ziemi: użytki rolne stanowią 64,4% powierzchni kraju, z czego większość to pastwiska (52%), grunty orne i sady (12,4%).
Uprawia się: pszenicę, rośliny oleiste (słonecznik, soja, len), bawełnę, trzcinę cukrową, kukurydzę, ziemniaki, owies, pomidory, tytoń, winorośl i drzewa cytrusowe. Hodowla bydła (głównie mięsnego, zwłaszcza w Pampie), owiec (głównie na wełnę, w Patagonii), trzody chlewnej, kóz, koni. Rybołówstwo.
Głównymi bogactwami naturalnymi są: ropa naftowa, gaz ziemny (wydobywane głównie w Patagonii, na Ziemi Ognistej i w północno-zachodniej części kraju), węgiel kamienny, rudy żelaza, cyny, cynku, ołowiu, srebra, złota, uran, miedź, boksyty, siarka, mangan, wolfram, beryl, sól kamienna, antymon i fosforyty.
Rozwinięty przemysł przetwórczy (hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, rafinacja ropy naftowej), spożywczy (mięsny, mleczarski, winiarski, olejarski, owocowo-warzywny), włókienniczy, skórzany, obuwniczy, metalowy, maszynowy, środków transportu, chemiczny.
Rozwinięta turystyka. Liczne ośrodki turystyczne i uzdrowiska na wybrzeżu atlantyckim i w Andach.
Ok. 45% energii elektrycznej dostarczają elektrownie cieplne, ok. 10% jądrowe. W Argentynie znajdują się jedne z największych na świecie elektrowni wodnych, na Paranie ? Corpus-Posadas o mocy 4700 MW oraz Yacyret-Apip o mocy 4050 MW, obie budowane wspólnie z Paragwajem i rozbudowywane do 6000 MW.
Komunikacja bardzo dobrze rozwinięta, głównie samochodowa (216,3 tys. km, w tym 63,5 tys. km dróg asfaltowych, ok. 5 tys. km stanowi argentyński fragment Drogi Panamerykańskiej) i kolejowa (38,3 tys. km, z czego 70% znajduje się na obszarze Pampy). Liczne porty morskie i rzeczne na Paranie i Paragwaju, dostępne dla statków morskich, m.in.: Corrientes, Santa Fe, Rosario, Bahia Blanca, Comodoro Rivadavia, Buenos Aires, La Plata, Mar del Plata, Concepción del Uruguay, Ushuaia. Międzynarodowe lotniska w Buenos Aires i Bahia Blanca.
Zabytki] Obiekty z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO
1981-Park Narodowy Los Glaciares
* 1983 - Misje jezuickie na obszarach zamieszkanych przez Guaranów: San Ignacio Mini, Santa Ana, Nuestra Seora de Loreto i Santa Maria Mayor (Argentyna), ruiny So Miguel das Missoes (Brazylia) - wspólnie z Brazylią
* 1984 - Park Narodowy Iguazu
* 1999 - Zespół sztuki naskalnej w Jaskini Rąk (La Cueva de las Manos), Rio Pinturas
*1999-Półwysep Valds
* 2000- Zespół jezuickich obiektów architektonicznych wraz z estancias, Córdoba
*2000-Parki Narodowe Ischigualasto-Talampaya
*2003-Dolina Quebrada de Humahuaca
109. Ekwador rozciąga się od nizin na wybrzeżach Oceanu Spokojnego w zachodniej części kraju, poprzez łańcuchy górskie Andów, po zachodnie krańce Niziny Amazonki na wschodzie. Linia brzegowa jest słabo rozwinięta, naprzeciw jedynej dużej zatoki Guayaquil leży wyspa Pun o powierzchni ok. 900 km?.W Ekwadorze można wyróżnić 4 regiony fizycznogeograficzne:Obszar nadbrzeżny (Costa) na zachodzie kraju ? obejmuje wąski pas nizin nadbrzeżnych wraz z płaskowyżem który ciągnie się wzdłuż Oceanu Spokojnego. Część centralna kraju (Sierra) ? pokryta górskimi pasmami Andów Ekwadorskich (dwa główne łańcuchy ? Kordyliera Zachodnia i Kordyliera Środkowa ? rozdzielone Wielką Centralną Doliną), z kulminacją na Chimborazo (6267 m n.p.m.), jest obszarem aktywnym sejsmicznie. Występują liczne wygasłe i czynne wulkany jak Cotopaxi (5896 m n.p.m.) czy Sangay (5230 m n.p.m.). Położony w centralnej części kraju wulkan Cotopaxi jest najaktywniejszym wulkanem na świecie. Część wschodnia kraju (Oriente) ? zajmuje obszary wyżynne, łagodnie przechodzące w Nizinę Amazonki. Wyspy Galapagos ? archipelag wysp położony ok. 1000 kilometrów na zachód od części kontynentalnej państwa. Ekwador należy do grupy krajów stosunkowo słabo rozwiniętych. Gospodarka opiera się na rolnictwie i wydobyciu ropy naftowej (drugie na kontynencie zasoby, z eksportu ropy pochodzi 42% wpływów dewizowych). Po dość szybkim rozwoju przemysłu przetwórczego w latch 1970-1980 narosło zadłużenie zagraniczne (do 12 mld dolarów USA w 1991) oraz spadło średnie roczne tempo wzrostu produktu krajowego brutto, z 8,7% w 1965-1980 do 1,5% w 1980-1987. Programy stabilizacyjne wprowadzane pod kontrolą Międzynarodowego Funduszu Walutowego nie przyniosły oczekiwanych rezultatów
Struktura zatrudnienia: rolnictwo 8%, przemysł 24%, usługi i handel 68%.
Dochód narodowy w 2004 wynosił 3 700 USD na 1 mieszkańcaPrzemysł Ekwadoru jest słabo rozwinięty. Podstawową gałęzią przemysłu przetwórczego jest rafinacja ropy naftowej i przetwórstwo gazu ziemnego orzaz związany z ropą przemysł chemiczny (produkcja opon i nawozów sztucznych). Duże zakłady petrochemiczne funkcjonują w Guayaquil. Pieniądze pochodzące z sektora naftowego rząd stara się lokować w rozwój nowych gałęzi przemysłu, m.in. samochodowego i metalurgicznego. Ponadto w kraju działają zakłady branż tradycyjnych: przetwórstwa spożywczego, włókienniczej, cementowej i materiałów budowlanych. Istotna rolę w dalszym ciągu odgrywa ręczne rzemiosło (wyrób makaty, kilimy, poncz).Podstawowym towarem przeznaczonym na eksport jest ropa naftowa (47% wartości eksportu). Drugą ważną grupą towarową są produkty branży rolno-spożywczej, głównie banany i krewetki oraz ziarna kakao i kawy. Do kraju sprowadza się przede wszystkim surowce, dobra inwestycyjne oraz artykuły konsumpcyjne.
Głównymi partnerami handlowymi są: Stany Zjednoczone, Kolumbia i Wenezuela.
W Ekwadorze odkryjemy mozaikę krajobrazów i kultur. Będziemy stąpać śladami Inków, hiszpańskich konkwistadorów, wielkich odkrywców, piratów i współczesnych antropologów. Nakładają się tutaj na siebie wpływy europejskie, afrykańskie i indiańskie, a nowoczesność ruchliwych metropolii kontrastuje z prostotą wiejskiego życia na oddalonych od cywilizacji paramos (niezalesionych andyjskich równinach). Ludność jest religijna (a nawet pełna dewocji) i przesądna, o czym świadczą liczne święta, procesje i obrzędy, mieniące się barwami, pełne żywiołowości i świątecznego nastroju. Jednym słowem, kraj jakby z mitów - uwiedzie każdego przybysza!
Co warto zobaczyć: Quito, Cuenca, wyspy Galapagos, Otavalo, Park Narodowy Cotopaxi, miasta przedkolumbijskie Ingapirca i Cochasqui, laguna Quilotoa, Amazonia, Ambato (kraina kwiatów i owoców)
Wenezuela, Republika Wenezueli,
tarcza gujańska państwo w północnej części Ameryki Południowej, nad Morzem Karaibskim i Oceanem Atlantyckim. Graniczy z Kolumbia, Brazylią i Gujaną oraz Trynidadem i Tobago w zatoce Paria. W skład Wenezueli wchodzą 72 wyspy położone na Morzu Karaibskim i Oceanie Atlantyckim. Powierzchnia 912,1 tys. km2Stolica: Caracas.
Większe miasta: Maracaibo, Valencia, Barquisimetro, Petare, Maracav. Język urzędowy hiszpański, używa się również angielskiego i włoskiego. Indianie posługują się 25 narzeczami plemiennymi. Jednostka monetarna 1 bolivar = 100 centimos.
Ludność. Skład etniczny: Metysi (69%), biali (20%), Murzyni i Mulaci (9%), Indianie (2%). Wyznania: katolicy (91,7%), poza tym m.in. protestanci (2%), wyznawcy judaizmu (0,1%). Średnia długość życia: mężczyźni 67 lat, kobiety 73 lata.
Gospodarka oparta na eksploatacji ropy naftowej (72% wartości eksportu w 1991, 3,4% produkcji światowej), gazu ziemnego oraz rud żelaza (2,2% produkcji światowej), asfaltu, węgla kamiennego, magnezytów, azbestu, fosforanów, siarki, diamentów, złota. Liczne zakłady przemysłu petrochemicznego, chemicznego, spożywczego, maszynowego, elektrotechnicznego, samochodowego, bawełnianego, tytoniowego, papierniczego. Użytki rolne stanowią 24% powierzchni kraju. Uprawia się: banany, ryż, kukurydzę, maniok, rośliny strączkowe, tytoń, kawę, kakaowiec, trzcinę cukrową, bawełnę, ziemniaki, agawę sizalową. Ponadto hodowla bydła, owiec, kóz, koni, trzody chlewnej oraz rybołówstwo. Rozwinięta turystyka. Liczne porty morskie, m.in.: La Guaira, Maracaibo, Puerto Cabello.
Caracas, stolica Wenezueli położona w północnej części kraju, w odległości ok. 25 km od Morza Karaibskiego, oddzielona od wybrzeża pasmem Kordyliery Nadbrzeżnejz najwyższym szczytem Monte vila (2215 m). Najstarszą część miasta tworzy Plaza Bolvar, otoczony reprezentacyjnymi budynkami - z siedzibą prezydenta, gmachem uniwersytetu i parlamentu. Wybudowane dużym kosztem nowoczesne autostrady łączą miasto z wybrzeżem, gdzie znajdują się port morski - La Guaira i lotniczy - Maiqueta. Należy do największych ośrodków przemysłowych Wenezueli. W mieście rozwinął się przemysł przetwórstwa spożywczego, tytoniowy, skórzano-obuwniczy, chemiczny, materiałów budowlanych i petrochemiczny. Siedziba licznych placówek naukowo-badawczych i szkół wyższych, w tym trzech uniwersytetów. Stanowi centrum kulturalne kraju. Na wybrzeżu liczne kąpieliska, m.in. Macuto, Lachera, Arapito tworzące strefę wypoczynkową miasta. Ważny ośrodek turystyczny.
Maracaibo, miasto w północno-zachodniej Wenezueli. Położone nad cieśniną łączącą jezioro Maracaibo z Zatoką Wenezuelską ( Morze karibskie), stolica stanu Zulia. Historia. Założone w 1571 pod nazwą Nueva Zamora było ośrodkiem kolonizacji okolicznych terytoriów. Do czasu odkrycia złóż ropy naftowej w 1917 miasto i port miały zdecydowanie drugorzędne znaczenie. Po 1917 Maracaibo w ciągu kilkunastu lat radykalnie zmieniło swoje oblicze, stając się największym ośrodkiem wydobycia ropy naftowej w Wenezueli i całej Ameryce Południowej. Wielki ośrodek przemysłowy kraju. Silnie rozwinięty przemysł chemiczny (szczególnie petrochemia), włókienniczy i spożywczy. Poza tym przemysł odzieżowy, drzewny, metalowy, maszynowy i materiałów budowlanych. Duży port handlowy (największy w kraju port naftowy). Port lotniczy o znaczeniu międzynarodowym. Uniwersytet.
110. Brazylia, Federacyjna Republika Brazylii, tarcza gujańska, synekliza amazonki, synekliza paranaiba, synekliza sao Francisco, tarcza środkowobrazylijska, tarcza wschodniobrazylijska, synekliza parany państwo w środkowej i wschodniej części Ameryki Południowej, nad Oceanem Atlantyckim. Na południu graniczy z Urugwajem (985 km), na południowym-zachodzie z Argentyną (1 224 km), na zachodzie z Paragwajem (1 290 km), Boliwią (3 400 km), Peru(1 560 km), na północnym-zachodzie z Kolumbią (1 643 km), na północy z Wenezuelą (2 200 km), Gujaną (1 119 km), Surinamen (597 km) i Gujaną Francuską (673 km). Powierzchnia 8 512,0 tys km2. Największy kraj Ameryki Południowej, 5. pod względem powierzchni na świecie. Zajmuje 47,7% powierzchni kontynentu. 6. pod względem ludności państwo świata. Ludność rozmieszczona nierównomiernie, najgęściej zaludniona jest wschodnia i południowa część kraju, na Nizinie Amazonki liczne regiony bezludne. Stolica: Brasylia. Główne miasta: Sao Paulo, Rio de Janeiro, Salwador, Belo Horizonte, Fortelaza. Ludność miejska stanowi 79%. Podział administracyjny: 26 stanów i 1 Dystrykt Federalny (Brasilia). Język urzędowy: portugalski. Skład etniczny: biali (53%), Mulaci (22%), Metysi (12%), Murzyni (11%), Azjaci (1%), Indianie (1%) oraz Portugalczycy, Włosi, Hiszpanie i Polacy (ok. 800 tys.), gł. w stanach Parana, Rio Grande do Sul i Santa Catarina. Wyznania: chrześcijanie 94% (katolicy 88%, protestanci 6%), spirytualiści afro-amerykańscy (2%), religie tradycyjne (animiści 3%), spirytyści (2%). Jednostka monetarna: 1 real = 100 centavos. Analfabetyzm sięga 17%, jeden z najwyższych wskażników na kontynencie. Przyrost naturalny: 12,4? (1998). Średnia długość życia: mężczyźni 64 lata, kobiety 71 lat.
Transport Komunikacja dobrze rozwinięta ale nierównomiernie, najgęstsza w południowo-wschodniej części kraju. Największą rolę odgrywa transport samochodowy (1 980 tys. km dróg w tym 184,1 tys. asfaltowych). Największe znaczenie ma docinek (4,8 tys. km) Drogi Panamerykańskiej z Belem przez Brasilię do Porto Velho oraz Transamazonika (5,5 tys. km) z Joao Pessoa-Cruzerio do Sul. Długość linii kolejowych 26,9 tys. km. Liczne żeglowne rzeki, ok. 50 tys. km, gł. droga wodna - Amazonka.
Gospodarka Jeden z najlepiej rozwiniętych krajów Ameryki Południowej. Gospodarka oparta na przemyśle i eksploatacji bogatych złóż: ropy naftowej, gazu ziemnego, rud żelaza, węgla kamiennego, boksytów, manganu, cyny, cyrkonu, rud niobu, fosforytów, cynku, ołowiu, niklu, chromu, siarki, miedzi, uranu, soli kamiennej ora kamieni szlachetnych i półszlachetnych: diamentów, topazów, ametystów, opali, szmaragdów, akwamaryny oraz złota. Handel zagraniczny: eksportuje się gł. wołowinę (9,2%), rudy żelaza (6,6%), wyroby z żelaza i stali (4,2%) oraz kawę, trzcinę cukrową i soję, natomiast importuje się maszyny (24,3%), paliwa (23,8%), artykuły konsumpcyjne (9,8%). Głównymi partnerami handlowymi są: USA, Argentyna, Niemcy, Japonia, Holandia, Włochy.
Przemysł Rozwinięty przemysł spożywczy, włókienniczy, metalurgiczny, metalowy, samochodowy, elektrotechniczny, drzewny, papierniczy, obuwniczy, środków transportu, zbrojeniowy, chemiczny, petrochemiczny, materiałów budowlanych. Produkcja energii elektrycznej 1770 TWh (1995), co stanowi 275 kWh na jednego mieszk. Większość energii elektrycznej pochodzi z elektrownii wodnych (93,4%), elektrowni cieplnych (6,4%), gł. opalanych węglem oraz jądrowych (0,2%). Największe elektrownie wodne: Tucurui na rzece Tocantins (moc 7500 MW, docelowa 7960 MW), na rzece San Francisco: Xingo (3012 MW, docelowa 5020) i Paulo Alfonso (3410 MW), Salto Santiago na rzece Iguacu (3333 MW), Ilha Solteria na rzece Paranaiba (3230 MW).
Rozwinięta turystyka, gł. na wybrzeżu, wzdłuż zatoki Ilha Grande, przylądka Frio oraz część miasta Rio de Janeiro (Copacabana). Corocznie kraj odwiedza ponad 2 mln turystów, gł. z Argentyny (35%), USA (11%), Urugwaju (10%) oraz z Niemiec, Paragwaju, Włoch. Dużą atrakcją turystyczną jest karnawał w Rio de Janeiro.
111.Cechy ekonomiczne i turystyczne panstw Egiptu i Tunezji jednostki.
? Egipt- cechy ekonomiczne-Obecnie największe źródło dochodów Egiptu stanowi turystyka. Rząd w celu ułatwienia rozwoju turystyki powołał policję turystyczną, która ma czuwać nad bezpieczeństwem przybywających z całego świata turystów. Kolejnym źródłem dochodów są opłaty pobierane za korzystanie z Kanału Sueskiego. Trzecie źródło dochodów stanowi eksport ropy naftowej.Złoża bogactw naturalnych: ropa naftowa, gaz ziemny, ruda żelaza, fosforany, mangan, wapień, gips, talk, azbest, rudy ołowiu i rudy cynku
Największe kurorty:
Szarm el-Szejk turystyka ? uprawianie sportów wodnych, np. nurkowania i snorkelingu (wiele osób uważa, że rafy Morza Czerwonego są trzecie pod względem atrakcyjności na świecie). Infrastruktura turystyczna jest tu rozwinięta na zadowalającym poziomie: hotele i restauracje kilku dużych, międzynarodowych sieci, także pola golfowe oraz wiele innych obiektów rekreacyjnych. Na wschód od Szarm el-Szejk leży wyspa Tiran. Dzieli ich Cieśnina Tirańska. A 25 km na południe od kurortu znajduje się Park Narodowy Ras Mohammed z bogactwem raf koralowych.
Hurghada to miasto turystyczne w Egipcie na wybrzeżu Morza Czerwonego. Miasto zostało założone w początkach wieku XX i pełniło rolę osady rybackiej. Jednak od wczesnych lat 80. stało się ważnym ośrodkiem turystycznym i jest ciągle powiększane przez arabskich i zagranicznych inwestorów.
Pozostałe atrakcyjne turystycznie miejscowości:Kair, Aleksandria, Luksor, Asuan, Dahab, El Gouna, Kom Ombo, Abu Simbel
? Tunezja Główne gałęzie gospodarki to: rolnictwo, przemysł wydobywczy, przemysł naftowy, turystyka, przemysł odzieżowy.
Do lat 60. Tunezja była jednym z głównych eksporterów ropy naftowej i gazu ziemnego. W połowie lat 80. XX w. został zapoczątkowany program zmian strukturalnych w gospodarce kraju, który był wspierany przez Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Program realizował m.in. liberalizację cen i handlu zagranicznego, a także dalszą prywatyzację przedsiębiorstw należących do państwa.
Tunezja państwo położone w północnej Afryce nad Morzem Śródziemnym. Graniczy z Algierią i Libią. Od strony południowej Tunezję otaczają wielkie przestrzenie Sahary, a na północy rysuje się żywy, zielony i tropikalny krajobraz gór Atlasu, którego pasma malowniczo poprzecinane są srebrzystymi odnogami rzeki Madżardy.
Mnóstwo tu również bajkowych wodospadów i jezior, kwitnących aromatycznych hibiskusów i barwnych oleandrów. Takie połączenie surowej pustyni z egzotyczną oazą czyni z Tunezji miejsce niezwykle piękne, a położenie między morzem i pustynią sprawia, że Tunezja uważana jest za kraj kontrastów i zróżnicowanego krajobrazu.
Możemy tu zwiedzić piaszczyste wschodnie wybrzeże Sahal z dobrze rozwiniętą bazą noclegową i gastronomiczną, udać się na niezapomnianą przygodę po saharyjskich wydmach, oddać się wodnym szaleństwom w ciepłym, błękitnym, zachęcającym do kąpieli morzu, albo delektować się widokiem i zapachem sadów daktylowych, drzewek cytrusowych, figówców i bananowców.
112. Kenia-Dochód narodowy na 1 mieszkańca 1 100 USD (2004). Stopa inflacji 9% (2004). Główną rolę w strukturze zatrudnienia odgrywa rolnictwo. Uprawia się kawę, herbatę, agawę sizalską, kukurydzę, ziemniaki, proso, rośliny strączkowe i banany.
Przemysł przetwórczy słabo rozwinięty ? zakłady przemysłu spożywczego, włókienniczego, metalowego, materiałów budowlanych, rafineria ropy naftowej w Mombasie (główny port morski). Ważną gałęzią przemysłu jest turystyka.
Handel zagraniczny: eksportuje się głównie produkty żywnościowe, artykuły przemysłowe, paliwa i smary, importuje się zaś artykuły przemysłowe, paliwa, maszyny. Obroty z zagranicą w 2004 ? eksport: 2,589 mld USD, import: 4,19 mld USD. Zadłużenie zagraniczne: 6,792 mld USD (2004).
Atrakcje turystyczne.
Głównymi atrakcjami turystycznymi wycieczki safari.
Ogromnym powodzeniem cieszą się kwatery przygotowane dla uczestników safari w parkach narodowych. Obozowiska wyposażone w namioty utrzymane w stylu z początku XX wieku, ale bardziej komfortowe, z prysznicami i wc, a także z serwisem, rodem z najbardziej luksusowych hoteli. Do najładniejszych należy Governors Camp w Parku Narodowym Masai Mara.
Podróże po stepach sawany stały się wyjątkowo popularne za czasów brytyjskich kolonistów na przełomie XIX i XX wieku. Tereny chronione i rezerwaty przyrody powstały tu dopiero w latach sześćdziesiątych. Jeśli będziemy mieli trochę szczęścia, w czasie wędrówki po kenijskiej puszczy zaobserwujemy żyrafy, gepardy, słonie i strusie żyjące w swoim naturalnym środowisku.
Jeśli będziemy mieli dosyć puszczy, możemy ruszyć na wędrówkę po terenach zamieszkałych. Koniecznie trzeba zobaczyć Starówkę w Mombasie - centrum portowym i handlowym Kenii. Krajobraz miasta zachował swój arabsko- afrykański wygląd i charakter.
Na miejskich bazarach dostaniemy prawdziwe, ręcznie robione etniczne cudeńka oraz tropikalne owoce, w Polsce często niedostępne. Na ulicach Mombasy spotkamy ludzi różnych kultur i wyznań - kobiety w indyjskim sari i muzułmanki w czarnych sukniach i apaszkach zakrywających twarz.
? Uganda-Gospodarka oparta na rolnictwie. Użytki rolne stanowią 50% powierzchni. Uprawia się: maniok, bataty, banany, sezam, kakaowiec, orzeszki ziemne, tytoń, trzcinę cukrową, bawełnę, herbatę. Hodowla bydła, owiec, kóz. Rozwinięte rybołówstwo śródlądowe oraz eksploatacja miedzi, cyny, wolframu. Liczne zakłady przemysłu włókienniczego, spożywczego, chemicznego i hutnictwa miedzi.
Dochód narodowy 1 500 USD na 1 mieszkańca (2004). Inflacja: 3,5% (2004). Zadłużenie zagraniczne: 3,865 mld USD (2004). Struktura zatrudnienia: rolnictwo - 82%, usługi - 12%, przemysł - 5%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie kawę, bawełnę, herbatę do Kenii (13,6%), Szwajcarii (11,2%) i Holandii (9,8%), natomiast importuje się cukier, pojazdy, odzież z Kenii (27,9%) i Indii (8%). Obroty w handlu z zagranicą ? eksport: 621,7 mln USD, import: 1,306 mld USD (2004).
. Jest to państwo bardzo atrakcyjne turystycznie, które potrafiło wykorzystać ogromny potencjał tkwiący w przyrodzie, zakładając liczne parki narodowe, by chronić piękne tereny i dzikie zwierzęta. Wędrówki po górach będą naprawdę emocjonującym przeżyciem. A jeśli wolimy mniej forsowne formy wypoczynku, możemy leniuchować w ośrodkach turystycznych nad jeziorami lub podziwiać wodospady, które dają początek Nilowi Wiktorii. Co warto zobaczyć: Entebbe, Fort Portal, Jinja, Kabale, Kampala; ponadto parki narodowe Bwindi, Ruwenzori, Kidepo, Kibale i Queen Elizabeth, Wodospady Murchisona, Jezioro Wiktorii, jeziora Mburo i Bunyonyi, wyspy Sese, wulkan Elgon
Jak spędzić czas: safari, turystyka wysokogórska, spływy pontonowe po Nilu, poznawanie rzemiosła artystycznego
113. Madagaskar-Gospodarka oparta na rolnictwie. Użytki rolne stanowią 50% powierzchni. Uprawia się: maniok, bataty, banany, sezam, kakaowiec, orzeszki ziemne, tytoń, trzcinę cukrową, bawełnę, herbatę. Hodowla bydła, owiec, kóz. Rozwinięte rybołówstwo śródlądowe oraz eksploatacja miedzi, cyny, wolframu. Liczne zakłady przemysłu włókienniczego, spożywczego, chemicznego i hutnictwa miedzi.
Dochód narodowy 1 500 USD na 1 mieszkańca (2004). Inflacja: 3,5% (2004). Zadłużenie zagraniczne: 3,865 mld USD (2004). Struktura zatrudnienia: rolnictwo - 82%, usługi - 12%, przemysł - 5%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie kawę, bawełnę, herbatę do Kenii (13,6%), Szwajcarii (11,2%) i Holandii (9,8%), natomiast importuje się cukier, pojazdy, odzież z Kenii (27,9%) i Indii (8%). Obroty w handlu z zagranicą ? eksport: 621,7 mln USD, import: 1,306 mld USD (2004).
Największa wyspa na Oceanie Indyjskim jest pod każdym względem wyjątkowa ? prawdziwe ?sanktuarium natury? z zachowaną tradycyjną kulturą. Subtelne przenikanie się dziedzictwa afrykańskiego i azjatyckiego na przestrzeni wieków sprawiło, że lud Malgachów wyróżnia się na tle innych. Możemy tutaj ? zgodnie z zapotrzebowaniem ? korzystać z przyrody, np. podczas trekkingu, którego trasa wiedzie przez środek górskiego masywu, albo zanurzyć się w bujnej roślinności i przeżyć bliskie spotkania ze zwierzętami. Po kilku ostrych podejściach i po przejażdżce pirogą po którejś z rzek z radością wskoczymy w cudowne fale opływające wyspę Nosy Be. Madagaskar - idealny cel podróży na spełnione wakacje.
Co warto zobaczyć: Antananarivo, parki narodowe Isalo, Ranomafana, gór Ambre i gór Andringitra, plaże na wyspie Sainte Marie, Diego Suarez, wyspa Nosy Be, rezerwat Tsingy de Bemaraha, masyw Ankarana, rezerwat Berenty i Perinet
Jak spędzić czas: opłynięcie wyspy w pirodze plemienia Sakalava, sporty wodne, leniuchowanie na plaży, nurkowanie, trekking, wycieczki rowerowe, spływy rzeczne, poznawanie rzemiosła artystycznego, obserwowanie zwierząt (lemurów, kameleonów, wielorybów)
? Mozambik- jest jednym z najuboższych państw w Afryce. Główną gałęzią jest rolnictwo, rybołówstwo i przemysł lekki. Uprawia się głównie na eksport: orzeszki ziemne, bawełnę, trzcinę cukrową, palmę kokosową i rośliny cytrusowe oraz na rynek krajowy: kukurydzę, proso, rośliny strączkowe, ryż i maniok. Hodowla bydła ze względu na muchę tse-tse jest ograniczona. Mozambik posiada bogatą bazę surowcową, która tylko w niewielkim stopniu jest wykorzystywana. Wydobywa się głównie na eksport: węgiel kamienny, wapień, sól kamienną oraz na niewielką skalę gaz ziemny i rudy żelaza. Przemysł nastawiony jest na przetwórstwo miejscowych surowców. Kraj stanowi źródło siły roboczej dla RPA.
Dochód narodowy 1 200 USD na 1 mieszkańca (2005). Inflacja w 2004: 12,8%. Zadłużenie: 966 mln USD. Struktura zatrudnienia: rolnictwo - 81%, usługi - 13%, przemysł - 6%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie kraby, orzeszki ziemne, bawełnę do Belgii (32%), Włochy (13,9%), Hiszpanii (12,6%), natomiast importuje się produkty żywnościowe, dobra inwestycyjne, maszyny i części zamienne z RPA (35,7%), Australii (10,9%), Stanów Zjednoczonych (3,7%). Obroty z zagranicą w 2004 ? eksport: 689,4 mln USD, import: 972,9 mln USD.
Mozambik ma jedną wielką zaletę: odwiedza go jeszcze niewielu turystów. Ten stan rzeczy wcale nie wynika z nieprzyjaznego charakteru kraju - stanowi po prostu rezultat braku reklamy i promocji.! Wybrzeże, które ma długość 2,5 tys. km, w północnej części jest skaliste. Liczne małe zatoki otoczone rafami koralowymi wcinają się w ląd, tworząc idealne warunki do nurkowania. Plaże południowego wybrzeża są piaszczyste i tylko częściowo zagospodarowane. Ciepłe i czyste wody rozbijają się o brzeg, a nad głowami szumią palmy kokosowe. Ale Mozambik to również lasy mangrowe, las tropikalny, afrykańskie zwierzęta, góry, płaskowyże, niewiarygodne pociągi, rajskie wyspy, olbrzymie krewetki i znakomite kraby. Po prostu tam trzeba pojechać!
Co warto zobaczyć: Maputo, Nampula, Pemba; parki narodowe Banhine, Gorongosa i Zinave, jezioro Malawi, archipelag Bazaruto, wyspa Mozambik, zatoka Maputo, plaże południowego wybrzeża, zapora Cabora Bassa na Zambezi
Jak spędzić czas: safari, turystyka wysokogórska, plażowanie, nurkowanie i inne sporty wodne, łowienie ryb
114. Etiopia Rolnictwo zatrudnia 47% pracujących mieszkańców, przemysł 12,4%, usługi 40,6%. Dochód narodowy w 2004 wynosił 800 USD na 1 mieszkańca (jeden z najniższych wskaźników w świecie). Średnia stopa inflacji w 2004 ? 2,4%. Dochód narodowy wytwarzany był nieproporcjonalnie do struktury zatrudnienia. Średnia wydajność pracy w rolnictwie była czterokrotnie niższa niż w pozostałych sektorach. Zadłużenie zagraniczne: 2,9 mld USD (2001).
Przemysł przetwórczy kraju sprowadza się przede wszystkim do przetwórstwa rolno-spożywczego. Działają, głównie niewielkie, zakłady olejarskie, mleczarskie, cukrownicze, mięsne. Przemysł włókienniczy rozwinął się w Addis Abebie i w jej okolicach (kombinat bawełniany w Akaki). Także w stolicy funkcjonują pojedyncze zakłady przemysłu skórzano-obuwniczego, drzewno-papierniczego, materiałów budowlanych.
Głównym towarem eksportowym jest kawa (47% wartości eksportu ogółem), ponadto wywozi się skóry i futra (16%), produkty rolne (13%), m.in. rośliny strączkowe, oleiste, mięso oraz owoce i warzywa. Importuje się głównie produkty przemysłu przetwórczego, dobra inwestycyjne (45%) oraz artykuły konsumpcyjne (31%).
? Tanzania-Gospodarka oparta na rolnictwie. Użytki rolne stanowią 43% powierzchni. Uprawia się: maniok, bataty, sorgo, kukurydzę, orzeszki ziemne, tytoń, banany, kakaowiec, bawełnę, trzcinę cukrową, herbatę, agawę sizalową (3. miejsce na świecie w produkcji), goździkowiec (80% światowej produkcji). Rozwinięta hodowla bydła, owiec, kóz, a także leśnictwo - oprócz drewna zbiór kory namorzynowej, kamfory, wosku pszczelego. Rybołówstwo. Eksploatacja diamentów, złota, kamieni szlachetnych. Przemysł włókienniczy, spożywczy, maszynowy, chemiczny, skórzany.
Dochód narodowy 700 USD na 1 mieszkańca (2004). Inflacja: 5,4% (2004). Zadłużenie zagraniczne: 7,321 mld USD. Struktura zatrudnienia: rolnictwo - 80%, usługi - 15%, przemysł - 5%. Handel zagraniczny: eksportuje się główne produkty gotowe, kawę, bawełnę do Indii (10,2%), Holandii (6,8%), Japonii (6,1%), natomiast importuje się dobra inwestycyjne i energię z RPA (13,1%), Chin (8,8%) oraz Indii (6,6%). Obroty w handlu z zagranicą ? eksport: 1,248 mld USD, import: 1,972 mld USD (2004).
W tym cudownym kraju zwierzęta - zupełnie jak u zarania dziejów - są u siebie. Czeka tu na nas Big Five, czyli tzw. "wielka piątka" najniebezpieczniejszych zwierząt Afryki: lew, leopard, nosorożec, bawół i słoń. Tanzania jest ziemią pełną świadectw przeszłości ? wąwóz Olduvai to kolebka ludzkości, krainą pelną cudów natury ? na horyzoncie zawsze pozostaje wiecznie ośnieżony szczyt Kilimandżaro, a nie możemy zapomnieć o Dar Es Salaam w Zanzibarze. To kraj spotkań i gościnności, kraj otwierający się na świat, kraj, w którym poddajemy się urokom.
115. RPA- Republika Południowej Afryki to jedyny wysoko rozwinięty kraj kontynentu afrykańskiego. Na terenie RPA znajduje się wiele bogactw naturalnych, a także dobre żyzne gleby. Klimat również sprzyja rozwojowi rolnictwa.
Przemysł wydobywczy RPA opiera się na wydobyciu:
-złota (40% światowych zasobów, w RPA jest najgłębsza kopalnia na świecie - Western Deep Levels),
-diamentów jubilerskich i przemysłowych (50% światowych zasobów),
-węgla kamiennego (80% zasobów Afryki),
-metali kolorowych (chrom, mangan, srebro)
-metali ziem rzadkich (beryl, lit),
-pierwiastków radioaktywnych (uran, tor),
-soli fosforu i fluoru.
Rozwinięty jest także przemysł maszynowy i chemiczny, ale głównie przetwórczy. Główne gałęzie przemysłu to:
-chemiczny,
-skórzany,
-maszynowy,
-elektrotechniczny,
-petrochemiczny,
-włókienniczo-odzieżowy
Rolnictwo RPA produkuje więcej żywności niż konsumują mieszkańcy tego kraju. Nadwyżki są eksportowane. Użytki rolne i zielone stanowią ponad 75% kraju. Najważniejsze uprawy:
Afryka Południowa w 1885
-zboża ? kukurydza, pszenica, owies, jęczmień,
-cytrusy ? banany, cytryny,
-orzeszki ziemne,
-ziemniaki, pomidory, fasola,
-tytoń.
Hodowla obejmuje:
-konie
-owce,
-trzodę chlewną
U wybrzeży RPA znajdują się bogate łowiska wykorzystywane przez rozwiniętą flotę rybacką.
Głównymi partnerami handlowymi RPA są:
-Unia Europejska,
-Stany Zjednoczone,
-Kanada
Dochód narodowy 11 100 USD na 1 mieszkańca (2004). Inflacja w 2004: 4,5%. Zadłużenie zagraniczne: 27,01 mld USD (2004). Struktura zatrudnienia: usługi - 45%, przemysł - 25%, rolnictwo - 30%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie metale nieszlachetne, minerały, metale szlachetne i kamienie do Stanów Zjednoczonych (10,2%), Wielkiej Brytanii (9,2%), Japonii (9%), natomiast importuje się głównie maszyny i produkty chemiczne z Niemiec (14,2%), Stanów Zjednoczonych (8,5%). Obroty w handlu z zagranicą w 2004 wyniosły ? eksport: 41,97 mld USD, import: 39,42 mld USD.
Zniesienie apartheidu w 1991 r. doprowadziło w RPA do prawdziwego boomu turystycznego. Główne atrakcje to zróżnicowany krajobraz, rozmaitość fauny i dobra jakość infrastruktury. Od południowego wybrzeża do gór Drakensberg, od pustyni Kalahari po zielone i żyzne równiny winnego szlaku ? ten ogromny kraj jest wymarzonym rajem dla miłośników natury. To jedno z nielicznych miejsc na ziemi, gdzie można uczestniczyć w spektaklu, w którym stado zebr przepycha się do wodopoju przy blasku zachodzącego słońca, a grupa lwic rozpoczyna polowanie.
? Namibia- Podstawą gospodarki jest przemysł wydobywczy wykorzystujący bogate zasoby rud uranu (jedne z największych na świecie), diamentów, złota, cynku, ołowiu, miedzi. Przemysł przetwórczy słabo rozwinięty, ogranicza się do przerobu płodów rolnych. Rolnictwo nie zaspokaja potrzeb kraju. Uprawia się przede wszystkim ziemniaki i zboża. Hoduje się bydło i owce.
Dochód narodowy 7 300 USD na 1 mieszkańca (2004). Inflacja: 7,2% (2004). Zadłużenie: 1,136 mld USD (2004). Struktura zatrudnienia: usługi - 33%, rolnictwo - 47%, przemysł - 20%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie minerały, diamenty, ryby, natomiast importuje się produkty chemiczne, tekstylia, żywność. Głównymi partnerami handlowymi są: Stany Zjednoczone oraz Unia Europejska. Obroty z zagranicą w 2004 ? eksport: 1,356 mld USD, import: 1,473 mld USD.
. Królestwo wszelkiego rodzaju pustyń, gdzie woda bywa czasami kilka dni w roku, pełne są życia i tajemnic. Nadzwyczajne zjawisko, zanikającej w piaskach ogromnej rzeki podziwiać można podczas safari w Moremi National Park. Namibia zwiedzana od Caprivi Strip pozwoli wolno przeniknąć ze świata wodospadów, rzecznych rozlewisk do półpustynnych aż wreszcie pustynnych terenów. Z nad Wodospadów Popa wiedzie malownicza droga do Etosha National Park - wielkiego piaszczystego jeziora, w którym woda pojawia się kilka do kilkunastu dni w roku! Słonie, lwy, oryxy, zebry, żyrafy, błękitne gnu i wiele innych gatunków żyje na równinach Etoshy. Łatwo wypatrzyć je przy wodopojach. Na Północy Namibii żyje plemię Himba, trwające niezmiennie w swej tradycji od setek lat. Pięknie pomalowane ochrą kobiety, dumni wojownicy zatrzymali dla siebie czas by żyć zgodnie z prawami natury. Kraina ludzi Damara wydaje się skalistą pustynią pozbawioną życia, jednak i tu pośród skamieniałych lasów żyją lwy, słonie, białe nosorożce przystosowane do pozbawionego wody wiecznego królestwa kamieni oraz "czyniąca cuda" welwitschja (welwitschia, łac) - roślina, której wiek sięga czasami 2000 lat! Damaraland stanowi naturalną bramę do Wybrzeża Szkieletów, spowitego permanentną mgłą brzegu, gdzie spotykają się pustynne, gorące wydmy z zimnymi wodami Atlantyku. Liczne wraki spoczywające na piaskach wybrzeża dowodzą jak złudne były i są mgły na Wybrzeżu Szkieletów. Kolonia fok na Przylądku Krzyży zupełnie nie przypomina Afryki. Swakopmund, urocze, niewielkie miasteczko położone na wąskim pasie dzielącym sławne wydmy od oceanu słynie z atmosfery i masowo uprawianego tu sandboardingu! Pustynia Namib, bez wątpienia jest najpiękniejszą piaszczystą pustynią na świecie. Wielość kolorów jej potężnych, sięgających czasami do 300 metrów wysokości zadziwią każdego.
116. Estonia
W roku 2006 PKB/osobę (parytet siły nabywczej) Estonii bardzo wzrósł i wynosi, na rok 2006, 19 600$ USD/osobę.
Kraj przemysłowo-rolniczy. Do 1991 wchodził w skład nadbałtyckiego regionu ekonomicznego ZSRR, silnie uzależniony od importu surowców i paliw. Reforma systemu gospodarczego została zapoczątkowana przed uzyskaniem niepodległości. Estonia jako pierwsze z państw powstałych po rozpadzie ZSRR opuściła w 1992 strefę rublową. Obecnie dynamicznie rozwijający się kraj (średniorocznie 5?7%, gospodarka oparta o usługi (65%). Przemysł to 30% PKB, a rolnictwo zaledwie 5%.
Duża komputeryzacja państwa. Znaczne pozyskanie torfu. Silnie rozwinięty przemysł maszynowy, elektroniczny, drzewny i meblarski, chemiczny i spożywczy. Głównym ośrodkiem jest stolica Tallinn. Produkcja energii 8,8 TWh, piwa 95 mln litrów. Uprawa głównie jęczmienia, pszenicy, ziemniaków i żyta, w hodowli większe znaczenie ma trzoda i bydło mięsne. Pomyślnie rozwija się rybołówstwo ? 104 tys. ton ryb.
Port morski w Tallinnie należy do większych na Bałtyku. Sieć drogowa liczy 28 tys. km, a jej uzupełnieniem jest 1180 km kolei. Coraz większe znaczenie ma turystyka (dochody przekraczają pół miliarda dolarów). Eksport 4,6 mld dolarów, import 6,2 mld dolarów. Wartość PKB w 2004 roku wyniosła 7,2 mld euro, czyli 5,4 tys. na mieszkańca. Bezrobocie: 10% (regiony zamieszkane przez Rosjan 20%).
Harmonijna mieszanka przeszłości i nowoczesności
Jedną z głównych atrakcji Estonii jest sposób, w jaki współistnieją tutaj przeszłość i nowoczesność. Turysta jest najpierw przyjemnie zaskoczony nową architekturą, wygodnymi hotelami, wystrojem kawiarni i licznymi galeriami sztuki współczesnej. Jednocześnie odczuwa obecność bogatej przeszłości, przejawiającej się w kogucikach wskazujących kierunek wiatru, wieżyczkach zamków i strzelistych wieżach kościołów, dachach pokrytych czerwonymi dachówkami, kilkunastowiecznych kamiennych murach, a także w architekturze wiejskiej. Od średniowiecza Estonia należała do europejskiej przestrzeni kulturalnej, a dzięki portom kwitł w niej handel, przyczyniając się do rozwoju kraju i do prezentowania go za granicą. Jednym z najstarszych portów był Tallin - stolica, miasto o poruszającej średniowiecznej atmosferze, mocno wyczuwalnej w gąszczu szklanych drapaczy chmur.
Średniowieczny urok Tallina
Tallin to unikalne miasto - do dziś otaczają go prawdziwe, doskonale zachowane mury miejskie. Refleksy latarni na bruku, błyski zachodzącego słońca w XVI-wiecznych budynkach, widok na morze ze wzgórza Toompea. Stare miasto jest bajkowe, pełne sekretów... Tysiącletnia tradycja miasta zyskała uznanie i Tallin znalazł miejsce na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Jednak najlepszą reklamą dla stolicy i świadectwem starodawnej gościnności jest stale rosnąca liczba turystów.
Wysoka jakość życia
W Estonii zapewniają ją między innymi liczne wydarzenia kulturalne, odbywające się przede wszystkim w dużych miastach. Wielki wpływ ma również bujnie rozwijająca się przyroda, dla której Estończycy żywią głęboki szacunek. Zieleń wdziera się do centrów miast, przybierając postać skwerów i polan, siedliska ludzkie otoczone są parkami. Mieszkańcy tego kraju są także znani z umiłowania spokoju i z braku pośpiechu; przechadzając się po centrum Tallina, nie odczuwamy stresu, jaki nieraz udziela się nam na ulicach Warszawy czy Londynu. Tak dobra jakość życia spowodowana jest także poczuciem bezpieczeństwa: młoda kobieta może spokojnie przejść pieszo ulicami Tallina w środku nocy, nie ryzykując właściwie niczego.
Dobrze zachowana przyroda
Estonia, słynąca w Europie z tego, że zagęszczenie ludności jest tam jednym z najniższych na kontynencie oraz z doskonale zachowanej przyrody, kraj, w którym na 1500 wyspach możemy podziwiać wiele gatunków fauny i flory, jest doskonałym miejscem do odpoczynku i wypełnienia się zdrową energią. Niemal dziesiątą część terytorium Estonii zajmują rezerwaty przyrody, połowa z nich to lasy różnego typu. Zobaczymy w nich takie gatunki zwierząt, które w innych częściach Europy dawno już wyginęły; do typowych należą łosie, niedźwiedzie, wilki, foki... Lasy są rajem dla zbieraczy grzybów i amatorów dzikich zatoczek. Turystyka krajobrazowa rozwija się w Estonii coraz lepiej, pozwalając podróżnym na odkrywanie bogactw skrytych w leśnych gąszczach tego kraju.
? Finlandia- Kraj przemysłowo-rolniczy. Wydobywa się rudy miedzi, cynku, żelaza, chromu i niklu. Podstawowe gałęzie przemysłu, to przemysł:
drzewny i celulozowo-papierniczy
metalowy
maszynowy
hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych.
Rolnictwo to przede wszystkim:
hodowla bydła typu mlecznego, a na północy reniferów
leśnictwo
Branżowa struktura tworzenia dochodu narodowego: rolnictwo 5%, przemysł 32%, usługi 63%. W 1999 dochód narodowy wynosił 21 000 USD na 1 mieszkańca. Średnia stopa inflacji za lata 1980-1991, 6,6%, w 1999: 1%. Zadłużenie zagraniczne w 1993: 30 mld USD.
HELSINKI
Stolica Finlandii urzeka podróżujących zielonymi parkami, akwenami wodnymi i atmosferą małego miasteczka. Rynek główny otaczają XIX-wieczne kamienice.
W centrum miasta znajduje się pierwsza w Finlandii galeria- Ateneum, ukazujące sztukę narodową i zagraniczną od XIX w. Godnym polecenia jest również Muzeum Narodowe, posiadające bogate zbiory etnologicznych eksponatów lapońskich i ugrofińskich. Tym, których fascynuje historia transportu miejskiego polecam Raitioliikennmuseo, w którym znajdą wiele rozklekotanych tramwajów.
Na placu Taivallahti natkniemy się na niesamowitą budowlę- kościół Taivallahti. Jest to podziemna świątynia, przykryta kopułą, wydrążona w skale. Kościół służy nie tylko do celebrowania nabożeństw, ale także jako sala koncertowa (stąd m.in. specjalna galeria wybudowana dla słuchaczy).
TURKU
To pierwsza stolica Finlandii i zarazem najstarsze miasto. Jedynym ocalałym do dziś fragmentem Starówki jest XVIII-wieczny Luostarinmaki.
W mieście jest również katedra, główna świątynia fińskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, pochodząca z XIII w.
Największym zabytkiem jest tu jednak zamek( 1280 r.), będący najważniejszym skarbem fińskiej architektury. Sale i pokoje umeblowano w nim tak, aby jak najlepiej oddawały ducha poszczególnych stuleci.
RAUMA
To stare miasto zostało umieszczone na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO jako pierwszy wpis z terenu Finlandii.
Sercem miasta jest rynek, na którym tętni handlowe życie. Ciekawym zabytkiem jest XV-wieczny kościół Franciszkanów.
LAHTI
To ośrodek sportów zimowych o międzynarodowej sławie, nad którym wiszą trzy olbrzymie skocznie narciarskie. Triumfował tutaj Adam Małysz.
Zwiedzając Finlandię można ?zahaczyć? również o takie miejsca, jak: Kristinestad, Inari, Park Narodowy Lemmenjoki (największy park narodowy w Finlandii, oferujący najwspanialsze trasy trekkingowe w Laponii), Rovaniemi (gdzie istnieje możliwość przekroczenia koła podbiegunowego).
117. Francja- Francja jest wysoko rozwiniętym, zamożnym krajem o gospodarce rynkowej. Handel zagraniczny odgrywa decydującą rolę w rozwoju gospodarki francuskiej. Według danych z roku 2000, Francja zajmuje 4 miejsce na świecie pod względem wartości globalnej zarówno eksportu, jak i importu. Jej udział w eksporcie światowym wynosi ponad 5%. Pod względem geograficznym prawie 2/3 obrotów handlowych Francji przypada na kraje Unii Europejskiej, natomiast tylko 3,5% na kraje Europy Środkowej i Wschodniej.
Francja należy także do grona pięciu największych inwestorów świata (po USA, Wielkiej Brytanii, Niemczech i Japonii).
Ok. 70% PKB tworzy szybko rosnący sektor usług, jedna czwarta przypada na zróżnicowany przemysł. Pozostałą część PKB wytwarza bardzo duże, jak na warunki zachodnioeuropejskie, rolnictwo. Przemysł generuje ponad 80% wpływów eksportowych kraju.
W latach 90. oraz na początku XXI w. rząd poczynił zdecydowane kroki zmierzające do rozluźnienia państwowej kontroli nad gospodarką - rząd sprzedaje udziały w France Telecom,
W 2003 Francję odwiedziło 75 mln turystów, co pod tym względem stawia kraj na pierwszym miejscu w świecie.
Cannes
Perła Lazurowego Wybrzeża, symbol luksusu i światowego życia, przyciągająca sławy małego i wielkiego ekranu, koronowane głowy... Spacerując, ma się wrażenie, że wielcy tego świata są główną atrakcją miasteczka, to im zresztą kurort zawdzięcza rozgłos - jeszcze na początku XIX stulecia była to mała rybacka wioska. Cannes to także znany festiwal filmowy, którego pierwsza edycja miała miejsce w 1946 r. Od tamtej pory, zawsze w maju, ściąga tu tłum wielbicieli X muzy. Warto zajrzeć do Cannes choćby na chwilę - niekoniecznie podczas festiwalowej gorączki - spędzić miłe popołudnie, spacerując po hałaśliwej promenadzie, a wieczorem powłóczyć się po malowniczych uliczkach starego portu.
Cydrowym szlakiem
Cydrowa droga (Route du cidre) to 40-kilometrowy szlak w gminie Cambremer (Normandia) - pozwala zachwycić się pięknym, sielskim krajobrazem oraz... bogactwem i aromatem tutejszego jabłecznika (wina z jabłek). Malownicza droga łączy przyjemne z pożytecznym - poznamy urocze wioski (Beuvron-en-Auge, Bonneboscq, Beaufour, Druval), spróbujemy wyśmienitych lokalnych produktów, odpoczniemy na łonie natury. W tak pięknych okolicznościach przyrody - łagodne wzniesienia, rozległe łąki, pachnące sady jabłkowe - naprawdę wspaniale się odpoczywa. Pocztówkowy krajobraz usiany jest domkami z muru pruskiego, rezydencjami, a nawet zamkami... Do cydrowej drogi najłatwiej dotrzeć z Caen (znajduje się ona ok. 35 km na wschód od Caen).
Zamki nad Loarą
Kilkadziesiąt średniowiecznych i renesansowych zamków do zwiedzania oraz malownicza dolina Loary. Sposób - jeden z wielu - na poznanie kraju. Większość rezydencji to projekty włoskich artystów, dzieła powstałe na zamówienie królów i arystokratów. Poznanie wszystkich to może przesada, warto jednak zobaczyć choćby kilka.
Chambord - największy w dolinie, zbudowany w XVI w. nad dopływem Loary.
Cheverny - zbudowany w XVII w., z białego tufu wapiennego i przykryty stromymi dachami.
Chenonceau - wzniesiony na wodzie i otoczony wspaniałym parkiem.
Chaumont - z niezapomnianym widokiem na rzekę czy zamek Amboise - doskonały przykład renesansowego stylu...
W Paryżu znajduje się wiele zabytków z różnych epok, dzieł sztuki, budowli architektonicznych, muzeów, uczelni oraz instytucji o znaczeniu międzynarodowym. Paryż to również światowe centrum mody.
Zabytkowe budowle [edytuj]
Wieża Eiffla (La tour Eiffel)
Katedra Notre-Dame
Łuk Triumfalny w Paryżu (L'Arc de Triomphe) - pomnik upamiętniające francuskie zwycięstwa
Bazylika Sacr Coeur
budynki Sorbony
Les Invalides - muzeum i mauzoleum francuskich żołnierzy, także miejsce pochówku Napoleona
Panteon - kościół, gdzie pochowani są francuscy bohaterowie narodowi
Conciergerie - dawne więzienie
Sainte-Chapelle - XIII-wieczna gotycka kaplica pałacowa
Opera Garnier
wzgórze Montmartre
Hotel Lambert
Muzea paryskie [edytuj]
Luwr (Le Muse du Louvre) - jedno z największych muzeów sztuki na świecie, w jej zbiorach znajduje się m.in. Mona Lisa oraz Wenus z Milo
Muse d'Orsay - muzeum sztuki w budynku dawnego dworca kolejowego, zbiory malarstwa impresjonistycznego,
Centre Georges Pompidou- muzeum sztuki współczesnej oraz centrum kultury, znany ze względu na swoją ciekawą architekturę z rurami na zewnątrz budynku,
muzeum Auguste'a Rodina - kolekcja rzeźb tego znanego francuskiego rzeźbiarza,
Muzeum Montparnasse - zbiory komuny artystycznej ze wzgórza Montparnasse,
Muse Cluny - muzeum sztuki średniowiecznej.
Znane ulice i dzielnice [edytuj]
Aleja Pól Elizejskich - najbardziej znana ulica Paryża,
Montmartre - dzielnica bohemy artystycznej,
Dzielnica Łacińska
Rue de Rivoli - ulica handlowa z luksusowymi sklepami dla milionerów
Plac Zgody
Place de la Bastille - miejsce, gdzie stała Bastylia, a obecnie opera paryska
Montparnasse - dzielnica bohemy artystycznej
Les Halles
Le Marais - obecnie luksusowa dzielnica mieszkalna i faktyczne centrum współczesnej sztuki
La Dfense - dzielnica biznesowo-handlowo-mieszkalna, skupisko szklanych wieżowców
Monako- Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca Monako wynosi ok. 50 tysięcy dolarów amerykańskich rocznie (szacunek). Podstawą gospodarki są usługi, zwłaszcza bankowość, turystyka i handel nieruchomościami. Monako to siedziba wielu firm zagranicznych i banków (korzystne przepisy podatkowe). Rozbudowana sieć hoteli (2000 w hotelach Monako nocowało 240 tysięcy turystów zagranicznych). Znaczne dochody przynosi kasyno gry w Monte Carlo oraz emisja znaczków pocztowych i pamiątkarstwo. W dzielnicy Fontvieille nowoczesny przemysł precyzyjny, chemiczny (w tym farmaceutyczny), poza tym odzieżowy i jubilerski. Energia elektryczna w całości importowana z Francji. Przez terytorium Monako przechodzą: linia kolejowa i autostrada Nicea?Genua. Transport wewnętrzny zapewniają samochody prywatne (676 samochodów osobowych na 1000 mieszkańców). Lądowisko dla helikopterów i nowoczesny stadion w dzielnicy Fontvieille. Przystań jachtowa. Monako łączy unia monetarna i celna z Francją, która pośredniczy w całości wymiany handlowej księstwa.
Monako to niewątpliwie duża atrakcja turystyczna dla wszystkich turystów. Większość tam organizowanych wycieczek z Polski to wycieczki autokarowe z jednodniowym zwiedzaniem, gdyż znajduje się ono na trasie prowadzącej do Włoch (Wenecji) oraz na Lazurowe Wybrzeże Francji (Cannes). Główne atrakcje Monako to, Pałac Książęcy i Plac Pałacowy, Katedra Saint Nicolas, Muzeum Oceanograficzne im. J.Y Cousteau, Kasyno Monte-Carlo, Ogród Egzotyczny oraz Grand Pix Monako i Rajd Monte-Calro.
Pałac Książęcy i Plac Pałacowy
Twierdza obronna rodziny Grimaldich wybudowała został w 1215 roku a następnie w XIII wieku przekształcona została na pałac. Główne wejście pałacowe to monumentalna brama, której strzegą karabinierzy książęcy oraz liczne rozmieszczone na ulicach kamery. Bramę to prowadzi do Podwórca Honorowego (Cour d'Honneur), na którym w lecie odbywają się koncerty z udziałem m.in. Orkiestry Filharmonicznej z Monte-Carlo. Wnętrza Pałacu Grimaldich tworzy 19 komnat, z których udostępnione zwiedzaniu jest aż 15, ale tylko wtedy gdy Książę jest poza Monakiem co symbolizuje brak flagi na maszcie. Natomiast gdy książę wjeżdża do Monako, na maszcie pojawia się jedna flaga, a kiedy znajduje się w pałacu dwie. Mury pałacu posiadają osiemnaście armat i stosy kul, które dziś stanowią atrakcje turystyczną, a niegdyś wykorzystywane były do obrony zamku i Księstwa. Straż przed rezydencją pełni honorowa gwardia księcia a codziennie o 11:55 odbywa się tu tradycyjna zmiana warty.
Katedra Saint Nicolas
Katedra wykonana jest z kamienia La Turbie i Brescii i powstała w latach 1875-1884 w miejscu dawnego kościoła Saint Nicolas. Do katedry prowadzi wielka brama a w jej wnętrzu znajdują się grobowce książęce w tym grób tragicznie zmarłej księżnej Grace Kelly. Kaplica "Najświętszego Sakramentu" zdobią piękny ołtarz, wykonany z czerwonego, pozłacanego orzecha dzieła malarza Brea z Nicei.
Muzeum Oceanograficzne im. J.Y. Cousteau
Muzeum to założone zostało przez Alberta I, słynnego oceanografa a nazwa pochodzi od chyba najbardziej znanego w świece podróżnika J.Y Cousteau. Zwiedzając muzeum zobaczyć mogą akwaria z różnorodnymi gatunkami ryby oraz salę, w której wyświetlane są filmy o charakterze naukowym. W sali głównej zebrane są pamiątki z wypraw księcia Alberta I oraz znajduje się tam stała wystawa na temat Ziemi.
Kasyno Monte-Carlo
Kasyno wybudowane zostało w roku 1878 roku, według projektu Charlesa Gariera. Stanowi ono centrum gier i rozrywek bogatych turystów, którzy nie jednokrotnie przegrywają tu ogromne pieniądze. Co ciekawe w Monako panuje zakaz gry przez jej mieszkańców i nastawione jest jedynie na przyjezdnych zamożnych gości. Za wejściem po prawej stronie mieści się jedyna ogólnie dostępna sala do gier, tzw. "sala amerykańska" w wstęp do drugiej sali jest już możliwy jedynie za uiszczeniem opłatny. Pozostałe sale kasyna są prywatne i można do nich wejść posiadając specjalne zaproszenia lub też potocznie zwany "gruby portfel".
Egzotyczny Ogród
Założony 1912 roku, a udostępniony zwiedzającym dopiero po 21 latach ogród w Monako to jeden z najpiękniejszych przykładów flory strefy suchej i subtropikalnej. W dolnej części ogrodu znajduje się wejście do Groty Obserwatorium, gdzie kiedyś swoje badania prowadził Alberta I. Grota usytuowana jest na wysokości pomiędzy 104 i 28 metrów, a jej sale i nacieki formują liczne stalaktyty i stalagmity.
Grand Prix i Rajd Monte-Carlo
Pierwsze Grand Prix Monako odbyło się w 1929 roku z inicjatywy Antony'ego Noghesa, wielkiego producenta papierosów i mieszkańca Monte Carlo. Pomysł poparł ówczesny władca Książę Louis II i tak do dziś dzień zawody te odbywają się co roku. Tor wyścigowy stanowią na codzień ulice miasta a sam wyścig ma ogromny prestiż. Zawodnicy wykonują na nim 78 okrążeń i mogą rozwijać prędkość do 270 km/h. Zwycięzca Grand Prix Monako otrzymuje z rąk Księcia puchar, a jego nazwisko zostaje wpisane do prestiżowego Klubu Automobilowego Monako.
Rajd Monte-Carlo
Relley Automobile Monte Carlo - Czyli Rajd Monte-Carlo organizowany jest corocznie przez samochodowy klub z Monako. Jego trasa przebiega od południowo-wschodniej Francji przez Księstwo Monako a wyścig uważany jest za jeden z najbardziej prestiżowych rajdów na świecie.
118. Hiszpania
W ostatnim półwieczu gospodarka Hiszpanii byłą jedną z najszybciej rozwijających się na kontynencie europejskim. Przystąpienie kraju do struktur europejskich spowodowało konieczność wprowadzenie ujednoliconych regulacji prawnych i konkurowania w ramach wspólnego rynku. W 2001 PKB tego kraju wyniósł 662 mld euro, czyli 16,5 tys. euro na mieszkańca, co stanowi około 80% dochodu narodowego osiąganego w czterech wiodących gospodarkach europejskich. Hiszpania uporała się w ostatnich latach z wysoką inflacją (od 1990 spadła z ponad 9% do ok. 2,5?3%) i masowym bezrobociem (obecnie ponad 11% wobec 21,6% w 1978). Strategia gospodarcza państwa ukierunkowana jest na pogłębianie liberalizacji gospodarczej, wprowadzenie nowych regulacji w systemie podatkowym, emerytalnym i prawie pracy. W 2003 w Hiszpanii zanotowano 2,4% wzrost PKB oraz utworzono 485.000 miejsc pracy, nadwyżka dochodów budżetowych nad wydatkami, wynosiła 0,3%.
Burzliwa historia, która pozostawiła ślad w postaci niezliczonych zabytków i przebogatych muzeów oraz najcieplejszy klimat na kontynencie sprzyjają masowej turystyce, która stanowi jeden z filarów gospodarki przysparzający znacznych dochodów - w 2001 r. ponad 47 mld. euro. Liczba turystów zagranicznych odwiedzających Hiszpanię wyniosła prawie 71 mln, którzy wypoczywali głównie na wybrzeżu śródziemnomorskim (Costa de la Luz - Costa del Sol - Costa Blanca - Costa del Azahar - Costa Dorada - Costa Montanesa - Costa Vasca - Costa Verde - Rias Altas - Rias Bajas), na Balearach i Wyspach Kanaryjskich oraz zwiedzali hiszpańskie miasta i muzea - Toledo, Madryt, Barcelona, Sewilla, Salamanka i in. Ośrodkiem pielgrzymkowym o europejskiej sławie jest Santiago de Compostela. Z dochodów z turystyki sfinansowano budowę dróg oraz przemysł lokalny.
? Andora- Oparta na turystyce (80% dochodu budżetu kraju), handlu i rolnictwie (głównie hodowli). W Andorze istnieją korzystne prawa podatkowe i celne, stwarzające dogodne warunki do rozwoju handlu międzynarodowego, mieszczą się tu siedziby licznych firm i banków.
Struktura użytkowania ziemi: użytki rolne stanowią 2% powierzchni kraju, grunty orne ? 2%, użytki zielone, głównie pastwiska ? 56%. Uprawia się: zboża, ziemniaki, tytoń i warzywa. Hodowla bydła i owiec.
Przemysł słabo rozwinięty, skoncentrowany głównie wokół eksploatacji złóż żelaza, ołowiu, ałunu, granitu, marmuru, łupków, srebra i kamieni szlachetnych. Przetwórstwo drewna. Rzemiosło. Produkcja znaczków pocztowych i pamiątek. Liczne elektrownie wodne.
Corocznie do Andory przybywa około 10 mln turystów. Komunikacja samochodowa ? 269 km dróg, w tym 198 km asfaltowych. Jedyna główna droga prowadzi z Foix (Francja) do Seo de Urgel (Hiszpania). Brak linii kolejowych i lotnisk.
Dochód narodowy 26,800 tys. USD na 1 mieszkańca (2003). Inflacja: 4,3% (2000). Struktura zatrudnienia: usługi ? 78%, przemysł ? 21%, rolnictwo ? 1%. Handel zagraniczny: eksportuje się produkty tytoniowe, meble; importuje się sprzęt elektroniczny, żywność, odzież. Głównymi partnerami handlowymi są: Francja, Hiszpania i Stany Zjednoczone. Obroty handlowe z zagranicą ? eksport: 58 mln USD, import: 1,077 mld USD (1998).
Największe Atrakcje Turystyczne Andory
Andora w rzeczywistości to państwo którego największą atrakcją jest natura. Udając się na wycieczkę w Pireneje, możemy zaczerpnąć świerzego powietrza, spokoju i ciszy, a nawet może uda się nam dostrzec wolno wędrujące tam konie. Wśród otaczającej scenerii gór; kamieniołomów, lasów, jezior i stawów turyści mogą się poruszać po poprowadzonych dla nich ścieżkach i trasach.
I właśnie z naturalnego bogactwa tej ziemi, ze scenerii Pirenejów, Andora czerpie cały swój czar. A nie ma lepszego sposobu na odkrycie owych skarbów przyrody niż wędrówka jej szlakami lub też jazda po licznych szlakach rowerowych.
Narciarstwo w Andorze
Poza turystyka pieszą i rowerową, tutejsza zima oferuje przyjezdnym szeroki wachlarz możliwości spędzania wolnego czasu. Sezon zimowy to w Andorze przede wszystkim turystyka narciarska. Panujące tu warunki o tej porze roku są rewelacyjne, i pozwalają narciarzom na dogodne uprawianie "białego szaleństwa". Stacje narciarskie w Księstwie Andory posiadają ogółem 175 tras o łącznej długości 292 kilometrów, 1129 armatek śnieżnych, 103 wyciągi narciarskie i ponad 700 instruktorów narciarskich dla tych, którzy dopiero stawiają pierwsze kroki w tej jednej z popularniejszych dyscyplin okresu zimowego.
Dla tych którzy preferują turystykę w wymiarze kulturowym wartym odwiedzenia w Andorze jest kamienny kościółek w stylu przedromańskim, z IX/X wieku, w miejscowości Santa Coloma, stara kaplica SanVincent d'Enclar, Muzeum Casa d'Areny Plandolit w Ordino, XII-wieczny kościół San Miquel de Engolasters w Escaldes-Engordany, sanktuarium Notre Dame Meritxell i wiele innych interesujących zabytków i budowli.
119. Włochy
Podstawą gospodarki jest przemysł i usługi. Eksploatuje się ropę naftową i gaz ziemny oraz złoża rud cynku, ołowiu, rtęci, boksytów, siarki, soli kamiennej, a także marmurów i materiałów budowlanych. Produkcja środków transportu. Rozwinięty przemysł samochodowy (Fiat, Alfa Romeo), stoczniowy, metalowy, elektroniczny, petrochemiczny, metalurgiczny, włókienniczy, odzieżowy, skórzany, spożywczy (makarony, wina, oliwa). Rybołówstwo.
Użytki rolne stanowią 57% powierzchni kraju. Uprawia się: pszenicę, kukurydzę, ryż, winorośl (1. miejsce na świecie w zbiorach), oliwki (2. miejsce), owoce cytrusowe, migdałowce, rośliny strączkowe, warzywa (głównie pomidory), tytoń, kwiaty. Ponadto hodowla bydła, owiec, trzody chlewnej, drobiu. Rozwinięta komunikacja: lotnicza, kolejowa, morska i drogowa.
Dochód narodowy 27 700 USD na 1 mieszkańca (2004). Inflacja: 2,3% (2004). Zadłużenie zagraniczne: 913,9 mld USD (2004). Struktura zatrudnienia: usługi - 63%, przemysł - 32%, rolnictwo - 5%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie maszyny i samochody, tekstylia, produkty chemiczne do Niemiec (13,7%), Francji (12,1%) i Stanów Zjednoczonych (8%), importuje się maszyny i pojazdy, produkty chemiczne, surowce z Niemiec (18,1%), Francji (10,7%) i Holandii (5,8%). Obroty w handlu z zagranicą ? eksport: 336,4 mld USD, import: 329,3 mld USD (2004).
Niezwykle ważną dziedziną gospodarki włoskiej jest turystyka, która ma znakomite możliwości rozwoju dzięki niewątpliwym walorom krajobrazu, bardzo długiemu wybrzeżu oraz niebywałemu nagromadzeniu zabytków z różnych epok. Od lat Włochy znajdują się na 3-4 miejscu pod względem liczby przyjeżdżających turystów zagranicznych, jak i wpływów, które sięgają 2 % PKB. W 2003 roku liczba osób odwiedzających Włochy osiągnęła 39,6 mln, zaś dochody z turystyki zagranicznej 28,8 mld dolarów USA. Na potrzeby obsługi ruchu turystycznego zbudowano ogromną ilość obiektów noclegowych, restauracji i barów, a coroczne wydatki promocyjne i reklamowe wynoszą ponad 230 mln euro. Baza noclegowa osiągnęła 2 mln łóżek w obiektach o rozmaitym standardzie.
Włochy to jeden z najczęściej odwiedzanych przez turystów krajów na świecie. Znajdują się tu takie słynne miejscowości jak: Rzym, Wenecja, Florencja, Rimini, Siena, Piza, Mediolan, Neapol, Sorrento czy Portofino, bogate w zabytki sięgające od czasów Imperium Rzymskiego, poprzez średniowiecze i renesans (którego Włochy były kolebką), po okres baroku. Światową sławą cieszą się tak ruiny w Pompejach, Koloseum w Rzymie oraz Krzywa wieża w Pizie, jak i bazylika Asyżu, czy klasztor na Monte Cassino. Szacuje się, że we Włoszech jest tyle zabytków klasy "0" co w pozostałej części Europy. Włochy to także nieprzebrane dzieła sztuki, zgromadzone w licznych galeriach, pałacach i kościołach, z pierwszą w dziejach galerią Uffizi na czele.
Turystów przyciąga także kuchnia i wina włoskie, tak słynne jak toskańskie Chianti, czy sycyliskie Marsala i "corvo nero". Łagodny klimat, ciepłe morza, zagospodarowane plaże i cudowne krajobrazy to naturalne atuty Włoch. Zimą powodzeniem cieszą się Alpy, idealne dla sportów narciarskich, latem natomiast Sardynia, Sycylia, Capri, Amalfi, czy wybrzeże Adriatyku.
? Watykan Gospodarka oparta na obsłudze ruchu turystycznego, dochody z lokat kapitałowych w bankach zagranicznych. Źródłem finansowania są również ofiary składane w kościołach całego świata, dzierżawy majątków ziemskich, emisja znaczków pocztowych. Główny ośrodek pielgrzymkowy chrześcijaństwa. Własna rozgłośnia radiowa, dworzec kolejowy, poczta, gazeta ("L'Osservatore Romano"), system telefoniczny, bankowy.
Atrakcje turystyczne Watykanu: renesansowo-barokowy kompleks bazyliki św. Piotra
Muzea Watykańskie, Muzeum Broni w dawnym więzieniu,Pinakoteka, Museo Chiaramonti,Museo Sacro, Museo Pio Clementino,Museo Missionario-Etnologico,Appartamento Borgia
Kaplica Sykstyńska ze słynnymi freskami Michała Anioła,Obelisk Amenemhata II ku czci boga słońca (w centrum Placu św. Piotra),Brama św. Piotra,Brama dzwonnicy,Fontanna orła,Pałac Sykstusa V,Pałac Grzegorza XIII,Wieża Mikołaja V,Dziedziniec Gwardii Szwajcarskiej,Pałac Belwederski,Poczta Główna,Mury Leoniańskie
? San Marino
Głównym źródłem dochodu San Marino jest turystyka wytwarzająca około 50% PKB. Rocznie kraj odwiedza średnio 3,15 mln osób. Pozostałe kluczowe gałęzie gospodarki to bankowość, przemysł odzieżowy, elektroniczny i ceramiczny. San Marino sprzedaje również kolekcjonerskie znaczki pocztowe i monety. Pierwsze pamiątkowe materiały filatelistyczne wydano w 1894. Aktualnie San Marino jest powszechnie znane z produkcji znaczków, a handel nimi stanowi istotne źródło przychodów budżetowych.
W przeszłości tradycyjnymi zajeciami mieszkańców państwa były uprawa roli i hodowla owiec. Współcześnie rolnictwo skupia się na zbożu, winogronach i sadownictwie, jak również na hodowli bydła i trzody chlewnej.
Wskaźnik PKB per capita i standard życia są zbliżone do tych we Włoszech. Pierwszy w 2000 r. wyniósł 32 000$, z czego ponad połowo pochodziła z turystyki. San Marino utrzymuje najniższy w Europie wskaźnik bezrobocia (2,6% w 2001), a budżet państwa corocznie notuje nadwyżki. Nie istnieje dług publiczny. Podatki dochodowe są znacznie niższe niż we Włoszech, w związku z czym zasady nadawania obywatelstwa są niezwykle restrykcyjne.
Na podstawie umów z Włochami San Marino posiadało prawo emitowania i wykorzystywania jednostki monetarnej tego kraju ? lira. Po utworzeniu strefy euro Rada Unii Europejskiej zawarłą podobną umowę w odniesieniu do nowej waluty. Dostępne w niewielkiej ilości monety euro z San Marino mają sporą wartość kolekcjonerską.
W mieście San Marino zachowały się średniowieczne domy, place i fortyfikacje. Gród otaczały mury obronne z licznymi bramami i basztami. Powyżej grodu, na trzech wierzchołkach góry Titano zbudowano obronne zamki połączone murami.
Największa z nich jest twierdza La Rocca o Guaita. Została zbudowana już w XI w. Swój obecny kształt uzyskała po przebudowach z XV w. Nad twierdzą góruje wieża o planie wydłużonego pięcioboku, która została zbudowana bezpośrednio na skale (bez fundamentów). Oprócz zachowanej w dobrym stanie wieży i murów obronnych, tuż przy bramie wejściowej znajduje się niewielka kapliczka. Z wieży widoczne są pięcioboczne wieże dwóch pozostałych fortyfikacji, które zbudowano w XIII w.: La Cesta o Fratta oraz Montale. W środkowej, La Cesta o Fratta mieści się Muzeum Starej Broni.
Katedra poświęcona pamięci św. Marino została zaprojektowana przez Antonio Serra, bolońskiego architekta w 1826. Stanęła w 1855 w miejscu jednego z pierwszych kościołów zbudowanych w okresie przedromańskim. Jest to trójnawowa bazylika w stylu klasycystycznym z fasadą ozdobioną kolumnami w porządku korynckim. We wnętrzu katedry, po lewej stronie, w niszy w pobliżu prezbiterium stoi podwójny fotel kapitanów ? regentów. Po prawej stronie w srebrnej urnie znajdują się prochy św. Marino.
Stojąc na placu przed katedrą, w głębi po jej prawej stronie widać masywną sylwetkę romańskiej dzwonnicy pochodzącej z 600 r. Obok niej znajduje się niewielki, szesnastowieczny kościół pw. św. Piotra, przebudowany ok. 1826 r. W absydzie kościoła znajdują się dwa wgłębienia. Zgodnie z tradycyjnym przekazem jest to miejsce, w którym sypiali św. Marino i św. Leo.
Przy Piazza della Libert? mieści się ratusz Palazzo Pubblico, siedziba rządu republiki. Ratusz został zbudowany w stylu gotyckim pod koniec XIV w. w miejscu wcześniejszego Domus Comunis Magna (Wielki Dom Rajców). W latach późniejszych był wielokrotnie przebudowywany i naprawiany. Po koniec XIX w. został odtworzony najprawdopodobniej zgodnie z swoim pierwotnym wyglądem według projektu rzymskiego architekta Francesco Azzurri. Wejście do budynku umieszczone jest w podcieniach zamkniętych trójprzęsłową arkadą Wewnątrz znajduje się 60-osobowa Wielka Sala Rad, Sala Zgromadzeń i Sala Głosowań.
Fasada ratusza ozdobiona jest herbami dziewięciu Zamków wchodzących w skład republiki. Nad środkowym łukiem arkady znajduje się kartusz z herbem republiki. Na wysokości półpiętra, w prawym narożniku budynku, umieszczona jest brązowa statuetka przedstawiająca św. Marino. Nad ratuszem góruje z lewej strony wieża zegarowa. Nad tarczą zegara umieszczono mozaikę przedstawiającą postacie: św. Marino, św. Leo i św. Agaty. Wieża i korpus ratusza zwieńczone są blankami.
Pod powierzchnią placu znajduje się średniowieczny kompleks cystern gromadzących wodę deszczową dla potrzeb miasta. Pomnik na placu to Statua Wolności.
San Marino zawsze było znane ze swoich kuszników. Co roku odbywa się w mieście festiwal Dni Średniowiecza "Medieval Days", podczas którego rozgrywany jest turniej kuszniczy. Obchodom towarzyszy wiele różnych imprez m.in. festiwal muzyki średniowiecznej, liczne parady, w których uczestnicy przebrani w historyczne stroje niosą sztandary. Towarzyszą im pokazy akrobatów i kuglarzy.
120. Wielka Brytania
Jedno z najlepiej rozwiniętych państw świata. Eksploatacja węgla kamiennego, ropy naftowej (brytyjsko-holenderski koncern Royal Dutch Shell), gazu ziemnego. Przemysł chemiczny (petrochemia, nawozy sztuczne), lotniczy, kosmiczny, elektrotechniczny, elektroniczny, metalurgiczny, metalowy, stoczniowy, włókienniczy, spożywczy, odzieżowy, skórzany. Duża koncentracja kapitału. Bank Anglii (od 1694), 4 wielkie banki prywatne (m.in. Lloyds, Midland). Rozwinięta turystyka.
Użytki rolne stanowią 72,3% powierzchni. Uprawia się: pszenicę, jęczmień, owies, buraki cukrowe, ziemniaki, chmiel (3 miejsce w Europie). Hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec, drobiu. Silnie rozwinięte rybołówstwo, transport morski i lotniczy. Liczne porty morskie i promowe oraz międzynarodowe porty lotnicze. Od 1994 Eurotunel pod Kanałem La Manche.
Dochód narodowy 29 600 USD na 1 mieszkańca (2004). Inflacja: 1,4% (2004). Struktura zatrudnienia: usługi - 79,5%, przemysł - 19,1%, rolnictwo - 1,5%. Handel zagraniczny: eksportuje się maszyny i pojazdy mechaniczne, towary przetworzone, produkty chemiczne do Stanów Zjednoczonych (15%), Niemiec (10,7%), Francji (9,2%). Natomiast importuje się maszyny i pojazdy mechaniczne, towary przetworzone, żywność z Niemiec (13%), Stanów Zjednoczonych (9,2%), Francji (7,5%). Obroty w handlu z zagranicą ? eksport: 347,7 mln USD, import: 439,4 mld USD (2004).
Wielka Brytania jest krajem masowej turystyki z całego świata. Od XVIII w. tysiące Brytyjczyków wyjeżdżało w celach wypoczynkowych czy też poznawczych do innych krajów świata (głównie - Francji, Szwajcarii, Włoch) natomiast tendencja ta nabrała również odwrotnego kierunku. Szacuje się iż do Wielkiej Brytanii przyjeżdża każdego roku około 20 milionów turystów zagranicznych. Niewątpliwie największą grupę tworzą tu obywatele Stanów Zjednoczonych, Francji, Niemiec, Irlandii, Holandii i Kanady. Celem podróży wielu z nich jest przede wszystkim zwiedzanie historycznych ośrodków w Anglii (Londynu, Oksfordu, Cambridge, Centrebury, Brighton, Norwich, York oraz szkockich metropolii - Edynburga i Glasgow), oraz odwiedzenie swoich korzeni rodzinnych. Turystyka wypoczynkowa jest (za sprawą niezbyt sprzyjającego klimatu) nieco mniej popularna niż w innych krajach Europy.
Londyn
Stolicą Wielkiej Brytanii jest jedno z największych miast Europy Londyn liczących sobie wraz z aglomeracją miejską 12,3 mln mieszkańców. Londyn to przede wszystkim siedziba rządu i spadkobierców Korony Brytyjskiej. Jest także dużym ośrodkiem kulturalnym: opera Covent Garden, słynne orkiestry (London Symphony Orchestra, BBC Orchestra i London Philharmonic Orchestra) oraz teatry (m.in. National Theatre). Znajdują się tu liczne muzea i galerie, które przyciągają turystów z całego świata. Najbardziej znane to British Museum, National Gallery, tate Gallery, Muzeum Viktorii i Alberta, Natural History Museum, London Museum, Science Muzeum i Imperial War Museum. Londyn jest także kojarzony z ogromną liczbą pięknych i zadbanych parków (Hyde Park, St. James Park, Kew Gardens, Green Park, Regent's Park i wiele innych). Nie mniej jednak do najsłynniejszych i najbardziej interesujących miejsc w Londynie należą, Big Ben (nazwa ważącego 14 ton dzwonu umieszczonego na szczycie 106 metrowej wieży), Downing Street (wąska ulica w dzielnicy Westminister gdzie znajdują się ograny państwowe Wielkiej Brytanii), Buckingham Palace (oficjalna stała siedziba królewska), Katedra Św. Pawła, Kryształowy Pałac, Muzuem Figór Woskowych, "Madame Tussauds". most Tower Bridge, twierdza Tower of London, Millenium Dome, serce Londynu Trafalgar Squarem, opactwo Westminster Abbey, wielka karuzela London Eye, Muzeum Wojny i wiele innych obiektów.
Anglia - Przewodnik
Obok słynnego Londynu, Anglia przyciąga turystów także mistycznymi wielkimi ułożonymi w krąg kamieniami Stonehenge. Do dziś dzień budowla ta stanowi tajemnicę i niema jednoznacznej teorii jej powstania. Niektórzy twierdzą iż jest to dzieło mieszkających tu niegdyś Rzymian zaś inni że jest to dzieło przybyszów z kosmosu. Nietypowy sposób ułożenia tych kamieni oraz ich tajemniczość bez wątpienia przyciąga tu wielu turystów chcących na swój sposób snuć teorię jego powstania.
Anglia wraz z licznymi słynnymi na całym świecie uniwersytetami stanowi jedno z czołowych państw o tak ważnym zapleczu naukowym. Słynne znajdujące się tu Uniwersytety Cambridge, Oxford, Birmingham, Bradford, Southhampton oraz wiele innych kształcą wielkich tego świata oraz również stanowią miejsce bardzo często odwiedzane przez turystów. Będąc w Anglii warto również odwiedzić takie miasta jak Manchaster, Plymouth, Nottingham oraz wiele mniejszych miast uniwersyteckich. Dużą atrakcją turystyczną są także liczne zamki w tym jeden z najpiękniejszych zamek w Windsorze, będący od wieków główną pozalondyńską rezydencją monarchów angielskich.
Szkocja - Przewodnik
Szkocja to przede wszystkim stolica Edynburg oraz słynne na całym świecie Jezioro Loch Ness. Edynburg słynie z umieszczonego na skale pięknego zamku Edinburgh Castle, od którego w dół w stronę Arthur's Seat ciągnie się stare miasto, ze swoją główną ulica The Royal Mile, która prowadzi od zamku do Holyrood Palace, oficjalnej rezydencji Królowej. Miasto słynie z licznych corocznych imprez i festiwali, z których najsłynniejszymi są Fringe (festiwal teatralny) oraz Military Tattoo (występy orkiestr wojskowych), odbywające się w sierpniu. Centrum Edynburga podzielone jest na Stare i Nowe miasto, które rozdzielają piękne ogrody Princes Street Gardens.
Loch Ness, najsłynniejsze szkockie jezioro, leży w zachodniej Szkocji. Mierzy ono 35 km długości, 1,5 km szerokości i ponad 250 m głębokości, zaś jego dno to głównie torf i z tego powodu właśnie woda jeziora jest niezwykle mętna, a już kilka metrów poniżej powierzchni panują nieprzeniknione ciemności. Loch Ness kryje największą zagadkę w historii Szkocji - potwora zwanego Nessie. Legenda o potworze przetrwała kilkanaście wieków i wciąż przyciąga turystów nad jezioro. Nawet jeśli wątpiący wyśmiewają ludzi znad jeziora, to niewątpliwie jest im to wynagradzane nessowym biznesem.
Walia - Przewodnik
Stolicą Walii jest położone nad rzeką Taff, u jej ujścia do Kanału Bristolskiego największe miasto regionu Cardiff. Główne atrakcje turystyczne to Muzeum Narodowe, kilka pięknych parków (m.in. Roath Park and Bute Park), zamek, nowoczesny budynek opery w Cardiff Bay (millenium Centre). Co roku organizowany jest również Cardiff Festival, podczas którego cały Cathys Park (w pobliżu Muzeum Narodowego) wypełniony jest wszelkiego rodzaju rozrywkami jak, karuzele, diabelski młyn, słodycze, zabawki, innymi atrakcjami. W pobliżu zamku leży także słynna ulica Queen Street, która jest zamknięta dla ruchu kołowego i na której znajduje się wiele centrów handlowych. Znajdująca się niedaleko ulica St. Mary Street stanowi natomiast centrum rozrywki, gdzie znajduje się na wiele pubów i klubów.
Będąc w Walii warto również wybrać się w Walijskie Góry Kambryjskie. Walia to z pewnością nie Himalaje i wysokich gór tam nie ma jednak zdobycie jej najwyższego szczytu Cadair Idris zapewni nam dużą dawkę wrażeń. Z najlepszego miejsca widokowego, jakim jest patio farmy Olwena Evansa, można zobaczyć długie, falujące pastwiska, spięte na końcu klamrą pasma gór, dostojne doliny oraz strome urwiska i trzy wysoko położone jeziora.
Irlandia Północna - Przewodnik
Ta część Wielkiej Brytanii to bardzo istotne ogniwo, które łączy kulturę Wielkiej Brytanii i Irlandii. Występują tu wspaniałe świadectwa historii celtyckiej i chrześcijańskiej. Będąc w Irlandii Północnej koniecznie trzeba zobaczyć jej stolicę Belfast. Architektura tego miasta jest zachowana w stylu wiktoriańskim ale także posiada swoje bardzo nowoczesne centrum miasta, które wciąż się zmienia i rozbudowuje. Główne atrakcje miasta to katedra protestancka i katolicka, zamek z XII wieku, ratusz miejski, siedziba Queen's University oraz Stromont - była siedziba władz Irlandii Północnej.
Inne ciekawe miejsca w Irlandii Północnej to miejscowości Armagh i Downpatrick. Miejsca te związane są ściśle z najbardziej słynnym irlandzkim świętym Patrykiem. Dlatego też warto zobaczyć tu katedrę St. Patrick w Armagh, w której mieści się właśnie jego grobowiec. Dla miłośników whisky warto udać się także do Bushmills gdzie mieści się najstarsza na świecie licencjonowana destylarnia tego popularnego szlachetnego alkoholu.
Wielka Brytania to jak wcześniej wspomnieliśmy bogaty kraj gospodarczo ale także i kulturowo. Coraz częściej Wyspy Brytyjskie oraz Irlandia stają się także miejscem podróży polskich obywateli, którzy wyjeżdżają z kraju za poszukiwaniem lepiej płatnej pracy. Dlatego wielu z nas udając się tam z pewnością będzie miała okazję podziwiać i poznać uroki Wielkiej Brytanii na swój sposób. Chociaż zrobienie sobie zdjęcia przy słynnych obiektach takie jak Big Ben czy też Stonehenge stanowią dodatkową zachętę na odwiedzenie tego interesującego kraju.
? Irlandia, W 2004 produkt narodowy brutto na 1 mieszkańca wynosił 31 900 USD. Stopa bezrobocia w 2004 wynosiła 4,3%. Na rozwój i restrukturyzację gospodarki Irlandia otrzymuje corocznie pieniądze z funduszy Unii Europejskiej. W ostatnich latach Irlandia była jednym z najszybciej rozwijających się krajów Wspólnoty. Średnia stopa inflacji w 2004: 2,2%. Do największych partnerów handlowych kraju należą: Wielka Brytania, Niemcy, Francja, Stany Zjednoczone. Obroty z zagranicą w 2004 wynosiły: import ? 60,65 mld USD, eksport ? 103,8 mld USD. Rozwój gospodarki przebiega dwutorowo - z jednej strony bowiem zachęca się do rozwoju prywatnej inicjatywy, z drugiej zaś - zostawia podstawowe gałęzie gospodarki, oraz usługi mające kluczowe znaczenie dla kraju. Mimo to Irlandia jest jednym z najszybciej rozwijających się gospodarczo państw unijnych. W latach 1987-1997 wzrost gospodarczy sięgał 6% w stosunku rocznym. Obecnie Irlandia, obok Norwegii i Szwajcarii, jest krajem o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego w Europie. Gospodarka jest ściśle uzależniona od handlu, a główni partnerzy to Wielka Brytania, Niemcy, Francja i Stany Zjednoczone.
Irlandia a zwłaszcza jej duch miast takich jak Dublin to wiele wspaniałych teatrów, kin, nocnych klubów i dyskotek. Miasta Irlandii mają jednak specyficzny klimat, różniący się bardzo od innych europejskich stolic a tworzą go "irlandzkie puby". Dowcipne rozmowy przy Guinnessie (najbardziej znane piwo Irlandzkie) i improwizowane sesje muzyczne wypełniają wieczory niemal w każdym lokalu.
Dublin
Dublin to między innymi urok brukowanych uliczek Temple Bar gdzie można znaleźć kluby i puby z muzyką tradycyjną oraz nowoczesną. Północna strona rzeki to dwa najwyżej cenione teatry, w tym Point Theater (XIX w.) z widownią na 7000 miejsc. Dziś w Point organizowane są wielkie imprezy muzyczne, rozbrzmiewają piosenki z musicali, arie operowe i utwory instrumentalne wielkich mistrzów muzyki klasycznej.
Dzięki przystąpienia Polski do Unii Europejskiej oraz otwarciu rynku pracy w Irlandii, Dublin stał się niemal drugą Polską stolicą. Przechadzając się jego uliczkami, w sklepach i niemal w każdym publicznym miejscu spotkać można Polaków, którzy wyjechali do Irlandii w celach zarobkowych, ale także osiedlili się tam na stałe. Dostępność tanich linii lotniczych z Polskich miast bezpośrednio do Dublina sprawia iż podróż do tego miasta nie sprawia żadnego problemu Polskim podróżnym.
Do głównych atrakcji Dublina należy Zamek Dubliński, wybudowany przez Normanów w miejsce dawnej fortyfikacji wikingów w XIII wieku. W pobliżu zamku, od zachodniej strony znajduje się katedra Christchurch z 1172 roku, która powstała po wyburzeniu poprzedniej drewnianej katedry wybudowanej przez wikingów. Dublin to także wiele muzeów jak Muzeum Narodowe (gromadzące cenne zabytki i dzieła sztuki wyspy) gdzie znajdują się się obiekty związane z obecnością wikingów na wyspie oraz kolekcja malarstwa irlandzkiego i europejskiego (obrazy Tycjana, Rembrandta, Caravaggia).
Zobacz przewodnik i relacje z podróży do Dublina
Grobowce Newgrange
Mało osób wie iż w Irlandii znajdują się grobowce starsze niż piramidy egipskie. To właśnie w zakolu rzeki Boyne, między wsiami Tullyallen i Slane, zachowało się ok. 40 neolitycznych budowli wraz z najpopularniejszym grobowcem korytarzowym w Newgrange. Kopiec w Newgrange powstał w okresie pomiędzy 3,5 tys. lat p.n.e. a 2,7 tys. lat p.n.e.. Niesamowite wrażenie występuję tu raz do roku kiedy to (21 XII) o 8.58 promienie słoneczne wpadają do korytarza, a po chwili komorę grobową rozświetla jaskrawe pomarańczowe światło. Widowisko trwa 15 minut, po czym ponownie nastaje głęboka ciemność. Zwiedzając jednak to miejsce z przewodnikiem odtwarzanie tego zjawiska przy zastosowaniu światła elektrycznego jest na porządku dziennym.
Tara
Kolejnym miejscem godnym odwiedzenia jest Tara. Jest to dawna siedziba najwyższych Królów Irlandii i źródło wielu legend, która obecnie przypomina niewielkie pole golfowe. Trzeba włożyć sporo wysiłku, aby wyobrazić sobie pałac z drewna i wikliny, po którym pozostały jedynie bruzdy na powierzchni ziemi. Pomiędzy Louisburghiem a Westport znajduje się najwyższa góra w okolicy stożkowata Croagh Patric (766 m), na której to w 441 r. Św. Patryk spędził na niej czas wielkiego postu i uwolnił Irlandię od węży. W Irlandii bardzo hucznie obchodzi się także dzień Święego Patryka, który przypada na 17 marca każdego roku.
121. Cechy ekonomiczne i turystyczne państw Szwajcarii i Austrii jednostki Europy Środkowej (kraj alpejski)
SZWAJCARIA
Warunki naturalne:Kraj w przeważającej części górzysty, obejmuje trzy krainy: Jurę, Wyżynę Szwajcarską i Alpy, które zajmują około 60 % terytorium i górują nad dorzeczem Rodanu i Renu oraz nad Niziną Padeńską. Na północy rozciągają się góry Jura. Od Alp, które zajmują 61% kraju oddziela je Wyżyna Szwajcarska leżąca na wysokości 500 m.n.p.m jest usiana wzgórzami i dolinami, obniżającymi się ku południu. Należące również do Francji i Niemiec młode góry fałdowe Jura swymi zalesionymi grzbietami osiągają wysokość 1600 m.n.p.m. Najwyższym szczytem Szwajcarii jest Monte Rosa (4634m) w zachodnich Alpach. Najdłuższe rzeki to Ren i Rodan. Nie ma dostępu do morza. Klimat umiarkowany, jednak ze względu na duże różnice wysokości charakteryzują go znaczne anomalie
-Powierzchnia: 41 293 km2
-Ludność(2004): 7 163 000
-Stolica: Berno
-Największe miasto: Zurych
-Języki urzędowe: niemiecki, francuski, włoski, retoromański
-Ustrój polityczny: republika federalna
Szwajcaria jest federacją kantonów o stosunkowo dużej autonomii. Składa się z 23 kantonów (3 z nich składają się z 2 półkantonów Związek niektórych z nich trwa nieprzerwanie 700 lat, co stawia je wśród najstarszych republik na świecie
Gospodarka: Kraj jest bardzo wysoko rozwinięty, jeden z najbogatszych na świecie. Długotrwała neutralność i zasada nienaruszalności tajemnicy bankowej ugruntowały zaufanie do Szwajcarii jako finansowego centrum Europy i świata. Napływ obcych zasobów pieniężnych umożliwił stopniowy rozwój wysoko wyspecjalizowanego przemysłu, intensywnego rolnictwa i turystyki. Działa tu ponad 630 banków, z których 5 należy do największych w świecie.
Przemysł: Nieliczne złoża surowców mineralnych, wydobywa się głównie sól kamienną w dolinach Renu i Rodanu a także surowce do produkcji materiałów budowniczych ? wapienie i margle. Podstawą energetyki są elektrownie wodne ? ponad 50%., 37% prze elektrownie atomowe. Produkcja przemysłowa stanowi 21% produktu krajowego brutto. Wytwarza się głównie sery, czekoladę, produkty spożywcze i drewniane. Produkty szwajcarskie znane są z niewielkich rozmiarów i wysokiej jakości, czego typowym przykładem są zegarki. Szwajcaria jest także producentem wyrobów elekromechanicznych (silniki diesla, maszyny do szycia), tekstylnych, farmaceutycznych i chemicznych.
Rolnictwo:26% całej powierzchni, dominują łąki i pastwiska. 4% ludności czynnej zawodowo pracuje w rolnictwie. Główna forma użytkowania ziemi: łąki i pastwiska pod hodowlę bydła o kierunku mlecznym, w górach owce, na wyżynie trzodę chlewną (jedynie tu uprawa przewyższa hodowlę- pszenica jęczmień, ziemniaki, buraki cukrowe.
Turystyka: Jest głównym źródłem dochodów od ponad stu lat. Piesze wycieczki, wspinaczki. Dziś największą atrakcją jest narciarstwo.
Zobacz koniecznie:
- Berno: gotycka katedra, parlament, Kunstmuseum (Muzeum Sztuk Pięknych )
- Stare Miasto i mosty w Lucernie
- Kolejka linowa na Titlis ? niezwykłe widoki ze szczytu
- Zurych: katedra Fraumunster, Kunsthaus, rejs po Jeziorze Zuryskim
- malownicze starówki we Fryburgu, Murten i Gruyeres
- Genewa: CERN, bogate kolekcje muzealne, Jet d?Eau ? najwyższa fontanna na świecie
- jedyny park narodowy w Szwajcarii
- Kolegiata i biblioteka kolegiacka w Sankt Gallen
AUSTRIA
Warunki naturalne: Jest krajem alpejskim, jednym z najbardziej górzystych w Europie. Pasma Alp Wschodnich zajmują 70% powierzchni kraju, najwyższe pasmo to Wysokie Taury (Gross Glockner ? 3798). Równoleżnikowo usytuowane pasma górskie są od siebie oddzielone przez rzeki Inn, Salzach i Enns ? dopływy Dunaju. Wzdłuż jego doliny rozciągają się obszary nizinne, gdzie usytuowanych jest większoś miast. Góry w zasadniczy sposób wpływają na klimat, zimy są mroźne a lata słoneczne i ciepłe, częste ulewy i burze. Nizinne okolice Wiednia są najcieplejszym miejscem w Austrii. Bez dostępu do morza. Graniczy z Niemcami, Szwajcarią, Włochami, Węgrami i Czechami. Jedno z niewielu jezior: Bodeńskie,
-Powierzchnia: 83 855 km2
-Ludność(2004): 8 120 000
-Stolica i największe miasto: Wiedeń
-Język urzędowy: niemiecki
-Ustrój polityczny: republika związkowa o systemie półprezydenckim
Austria od 1995 roku należy do Unii Europejskiej. Jest także członkiem ONZ i nie stara się o przyjęcie do NATO. Dzięki dużemu zatrudnieniu w dziale usług. Austria jest jednym z państw o najniższym bezrobociu.
Rolnictwo: Słabe gleby i górski klimat trudne warunki do rozwoju. Mała ilość gruntów ornych jest przyczyną importu artykułów rolnych. W Austrii nie wolno wycinać lasów ponieważ chronią tereny zasiedlone przed lawinami i powodziami, a gleby przed erozją. Głównym działem rolnictwa chów bydła i owiec i związane z tym przetwórstwo mleka. Tereny uprawne zajmują 18% powierzchni państwa, a 24% pastwiska. Rolnictwo zatrudnia 8% ludności. W południowo-wschodniej Austrii uprawia się zboża, rośliny pastewne owoce i winorośl. Lasy zajmują 45% powierzchni kraju
Przemysł: Austria ma dostęp do bogactw naturalnych (ropa naftowa, węgiel kamienny i brunatny, gaz ziemny, rudy żelaza miedzi, manganu). Kraj jest jednym z największych producentów magnezytu. Główne gałęzie przemysłu, to: przemysł ciężki, samochodowy, petrochemiczny, włókienniczy i odzieżowy. W przemyśle pracuje 35% ludności i wytwarza 37% PKB. Duża część przemysłu to przemysł wydobywczy.
Turystyka: Ważnym działem gospodarki i źródłem dochodu Austrii jest turystyka. Znakomite warunki do turystyki istnieją i w lecie i w zimie. Turystów przyciągają alpejskie krajobrazy, alpejskie stoki narciarskie, doskonale rozbudowana sieć usług turystycznych (miejsca noclegowe, restauracje, koleje linowe i szynowe). Co roku Austrię odwiedza kilkanaście mln turystów. Ważnym ośrodkiem turystycznym jest Salzburg ? otoczona górami siedziba zamku i miejsce narodzin Mozarta. Następną atrakcją turystyczną Austrii jest jej stolica ? Wiedeń ? ośrodek kulturalny
Unesco: Wiedeńska Starówka-Centrum historyczne Wiednia zalicza się do najpiękniejszych zabytków miast europejskich; Schnbrunn-Jest to letnia rezydencja Habsburgów. Kompleks pałacowy wraz ze swoimi dodatkowymi budowlami i rozległymi ogrodami zalicza się do najbardziej znaczących dla historii kultury i sztuki barokowych założeń Europy. Wachau (dolna Austria)-Ten krótki odcinek Dunaju- raptem 36 z 2800 kilometrów łącznej długości tej rzeki-jest historycznym pejzażem kulturowym posiadającym szczególną wartość; Salzburg- światowa scena-Położony w sercu Europy Slazburg zawdzięcza swoją sławę na całym świecie niezapomnianemu czarowi architektury, pięknym okolicom i temu, że w roku 1756 przyszedł tu na świat Wolfgang Amadeusz Mozart; Hallstatt-W sercu osnutego legendami regionu Salzkammergut, u stóp potężnego masywu Dachstein, kryje się perła rzadkiej urody; Graz-Stolica Styrii łączy w swojej malowniczej Starówce historyczny przepych z klimatem południa. Burgenland- Tam, gdzie Azja Przednia dotyka Alp, a Panonia spoczywa nad wodą, leży najmłodsze austriackie Światowe Dziedzictwo Kultury: region jeziora Nezyderskiego.
122. Cechy ekonomiczne i turystyczne państw Serbii i Chorwacji jednostki Europy Południowej. SERBIA( Republika Serbii)
Warunki naturalne: Serbia leży na Bałkanach, w Kotlinie Panońskiej. Graniczy z Węgrami na północy, Rumunią i Bułgarią na wschodzie, Macedonią i Albanią na południu, oraz z Czarnogórą, Chorwacją i Bośnią i Hercegowiną na zachodzie. Nie posiada dostępu do morza, dzięki Dunajowi możliwa żegluga do innych miast Europy Środkowej i Wschodniej oraz do Morza Czarnego. Serbskie terytorium składa się z bogatych, żyznych równin północnej Wojwodiny (autonomiczny okręg północnej Serbii), wapniowych wzgórz i kotlin na wschodzie, oraz na południu z gór i wzgórz. Klimat jest zróżnicowany. W północnej części dominuje klimat kontynentalny, z zimnymi zimami i gorącymi, suchymi latami i jesieniami, a także dość chłodnymi zimami z opadami śniegu.
-Powierzchnia: 88 361 km?
-Ludność(2006): 9 780 000
-Stolica: Belgrad
-Język urzędowy: serbski
-Ustrój polityczny: republika
Państwo w południowej Europie, powstałe 5 czerwca 2006 roku po rozpadzie państwa Serbii i Czarnogóry.
Rolnictwo: Jest źródłem bogactwa tych terenów. Żyzne gleby w kotlinie powodują jest to idealne miejsce rolnicze i hodowlane. W Kotlinie Panońskiej prowadi się możliwie wszystkie uprawy ? zbóż, kukurydzy, ryżu, ziemniaków warzyw, owoców roślin pastewnych, roślin technicznych (buraków cukrowych i tytoniu, oraz winorośli. Na gorszych gruntach pastwiskową hodowlę krów, świń, owiec i koni.
Przemysł: Na terenie Kotliny Panońskiej występują niewielkie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, boksyty, w górach surowce kopalne, masowo występują w kotlinie wody termalne i mineralne.
Turystyka: Wpływy z turystyki są niewielkie w porównaniu z innymi krajami Europy około 50mln. Jedną z atrakcji turystycznych jest Żelazna Brama - przełomowy odcinek doliny Dunaju, oddzielający Karpaty i Góry Wschodnioserbskie. Stanowi granicę między Rumunią i Serbią. Dawniej żeglugę poprzez Żelazną Bramę utrudniały progi skalne, wysadzone w latach 1890-1896. W rejonie tym znajduje się zapora wodna i hydroelektrownie.
CHORWACJA
Warunki naturalne: Zajmuje obszar pomiędzy Dunajem a Adriatykiem. Kształtem przypomina rogal. Na północy i wschodzie kraju przeważają kotliny oraz równiny, a na zachodzie pasma górskie (Alpy Dynarskie, wznoszące się nad wybrzeżem dalmackim. Strefa przybrzeżna, okolice Splitu i Dubrownika jest ważnym regionem turystycznym.
-Powierzchnia: 56 538 km2
-Ludność(2004): 4 416 000
-Stolica: Zagrzeb
-Język urzędowy: chorwacki
-ustrój polityczny: republika o systemie parlamentarnym
Rolnictwo: znajduje w nim zatrudnienie 2,7% ludności zawodowo czynnej, około 60%
państwa zajmują grunty orne, łąki i pastwiska. Najlepsze warunki dla rozwoju rolnictwa posiada Sławonia oraz Chorwacja właściwa. Produkuje się tam głównie pszenicę, kukurydzę, buraki cukrowe, słonecznik, len, konopie, tytoń a także drzewa owocowe (śliwa) oraz winorośla. W Dalmacji i Istrii rozwija się również uprawa oliwek, figowców i drzew cytrusowych. Na obszarach nizinnych hoduje się bydło, trzodę chlewną i drób, w Górach Dynarskich także owce, kozy, osły i muły. Na wybrzeżu rozwija się rybołówstwo i przetwórstwo rybne, głównie sardynki i tuńczyki, u wybrzeży Półwyspu Istria ma miejsce hodowla ostryg.
Przemysł: Główną rolę w gospodarce Chorwacji odgrywa przemysł przetwórczy o zróżnicowanej strukturze gałęziowej, do najważniejszych gałęzi należą: hutnictwo żelaza (huta w Sisak) i aluminium (huty w Lozovac i Razine), przemysł stoczniowy, (skupiony w dużych portach morskich jak Rijeka, Split i Pula), oraz chemiczny i petrochemiczny (włókna sztuczne, farmaceutyki, nawozy sztuczne, środki czystości i kosmetyki), skupiony w miastach Sisak, Osijek i Split. Duże znaczenie ma także przemysł maszynowy (m.in. fabryki obrabiarek w Zagrzebiu, maszyn rolniczych w Osjek i urządzeń energetycznych w Karlovac), elektrotechniczny, cementowy (Split, płw. Istria)
Turystyka: Turystyka skupia się głównie na wybrzeżu dalmatyńskim i w Istrii, znajdują się tam liczne uzdrowiska i kąpieliska morskie. Konflikty zbrojne ograniczyły ruch turystyczny, zostały zdewastowane duże części infrastruktury turystycznej, także zabytkowe miasta: Pula, Split, Dubrownik. Od 1997 roku przemysł turystyczny jest odbudowywany . obecnie turystyka jest znów ważnym i dochodowym działem gospodarki. W chorwacji znajdują się następujące obiekty wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO: Bazylika Eufrazyjska w Poreu, Pałac Dioklecjana w Splicie, stare miasto w Trogirze i Dubrowniku, Park Narodowy Jeziora Plitwickie
123. Cechy ekonomiczne i turystyczne państw Turcji jednostka Azji Zachodniej (Azja Mniejsza) i Grecji jednostka Europy Południowej
TURCJA
Warunki naturalne: Należy do nielicznej grupy krajów położonych na dwóch kontynentach. Część europejska usytuowana na zachód od cieśniny Bosfor, leży na półwyspie Bałkańskim, tutaj Turcja graniczy z Grecją oraz Bułgarią. Zdecydowana większość terytorium państwa znajduje się na półwyspie Azja Mniejsza. Najwyższym szczytem jest Ararat ? 5165m n.p.m. Na północy pasma Gór Pontyjskich a na południu góry Taurus. Państwo ?czterech mórz gdyż od północy otacza je Morze Czarne, od zachodu Morze Egejskie i Morze Marmara, a na południu Morze Śródziemne. Klimat umiarkowany śródziemnomorski nad Morzem Śródziemnym. Góry i wyżyny latem nawiedzane przez gwałtowne burze, w zimie śnieg. Na południowym wschodzie obszary pustynne.
-Powierzchnia: 774 815 km2
-Ludność(2004): 73 193 000
-Stolica: Ankara
-Największe miasta: Stambuł, Ankara, Izmi, Bursa, Adana, Gaziantep, Konya
-Język urzędowy: turecki
-ustrój polityczny: republika o systemie parlamentarnym
Rolnictwo: 50% czynnych zawodowo pracuje w rolnictwie. Na wyżynach uprawia się przede wszystkim zboże. Na żyznych nizinach: bawełna, tytoń, buraki cukrowe, zboża, herbata, figa, oliwki, winogrona, orzechy. W rejonie miejscowości Bursa wytwarza się jedwab. Produkuje też legalnie opium. Hodowla owiec, kóz, bydła, oraz osły, konie i bawoły.
Przemysł: W ciągu ostatnich 20 lat nastąpił rozwój. Turcja posiada znaczne zasoby surowców mineralnych, zwłaszcza rud metali. Wydobycie rud żelaza(Divri?i we wschodniej Anatolii), chromu (Seydiehir na południu kraju? Turcja należy do głównych światowych producentów chromu), boksytów, rud miedzi (Murgul), cynku i ołowiu. Z surowców energetycznych eksploatuje się węgiel brunatny (zachodnia Anatolia), węgiel kamienny (zagłębie Ere?li-Zonguldak) i ropę naftową w pobliżu granicy z Syrią(główny ośrodek Batman). Powszechnie rozwinięte rzemiosło: dywany, biżuteria, wyroby metalowe, ceramika, wyroby skórzane. Największa koncentracja zakładów przemysłowych w regionie północno-zachodnia: Stambuł ? Ere?li ? Izmir, ponadto w rejonie Ankary i na południowo-wschodniej: Adana ? Gaziantep?Antakya.
Turystyka: Rozwinęła się w latach 70 tych i od tego czasu dochody stale wzrastają. Największą popularnością cieszą się plaże nad ciepłymi morzami, zabytki architektury, przede wszystkim w Stambule, oraz zabytki kultury antycznej: Troja, Milet, Efez, Pergamon, ?zmir.
GRECJA
Warunki naturalne: W skład Grecji wchodzi południowy kraniec Półwyspu Bałkańskiego i ponad 2000 wysp, które zajmują ok. 20% całkowitej powierzchni kraju. Większość obszaru pokryta jest wapiennymi skałami. Trzy łańcuchy górskie: góry Pindos ? od Albanii do Peloponezu; dalej na wschód leży przybrzeżne pasmo, w którym znajduje się najwyższy szczyt Grecji ? Olimp(2917). Trzecim głównym łańcuchem są Rodopy, na północnym wschodzie, oddzielające Grecję od południowej Bułgarii. Niziny zajmują niewielkie tereny, największa z wysp stanowi kontynuację gór peloponezu i jest to Kreta. Główne grupy wysp to Cyklady; wyspy Jońskie; wyspy Egajskie; Sporady Południowe. Poanuje tu klimat śródziemnomorski z gorącym suchym latem i chłodną, wilgotną zimą, na północy posiada pewne cechy klimatu kontynentalnego. Ma dostęp do Morza Egejskiego i Jońskiego.
-Powierzchnia131 957km2
-Ludność(2004): 10 977 000
-Stolica i największe miasto: Ateny
-Język urzędowy: grecki
-ustrój polityczny: republika o systemie parlamentarnym
Uznawana za kolebkę zachodniej cywilizacji i będąca miejscem narodzin demokracji, filozofii, sportów, polityki i dramatu, Grecja ma długą i bogatą historię i dziedzictwo kulturowe, które wpłynęło na inne kultury Europy, północnej Afryki i Bliskiego Wschodu. Obecnie jest rozwijającym się krajem, będącym członkiem Unii Europejskiej od 1981 roku oraz strefy euro od 2001.
Rolnictwo: Rolnictwo jest podstawowym działem gospodarki na terenie niemal całego kraju, 25% ludności czynnej zawodowo, podstawowe zboże to pszenica, uprawia się również buraki cukrowe i ziemniaki, a na terenach wilgotniejszych ryż. Ważnym źródłem dochodu są zbiory tytoniu(pn), bawełny winogron(południe) i oliwek, 3 na świecie producent oliwy z oliwek. Owce i kozy są hodowane wszędzie tam gdzie są dla nich dogodne warunki.
Przemysł: Znaczną część przemysłu greckiego stanowi przemysł stoczniowy i produkcja rolnicza. Od początku lat 60 tych nastąpił poważny rozwój przemysłu chemicznego, tekstylnego i metalowego. Centrum petrochemii w mieście Diavada i Elevsis z hutą stali rozwinęły się dzięki bliskości Aten i Salonik, dwóch największych ośrodków przemysłowych.
Gospodarka: W latach 1981-1990 nastąpiły w Grecji znaczne przeobrażenia gospodarcze i rozpoczął się szybki rozwój ekonomiczny. W miejsce rolno-surowcowej uformowała się gospodarka o większym udziale usług (głównie transport, obsługa turystów, handel, finanse). Większą rolę odegrało tu członkostwo (od 1981) i pomoc Unii Europejskiej. Rozwija się rybołówstwo- największe są połowy kałamarnic, kiełbi i sardynek.
Turystyka: Upalne lato i słoneczna pogoda przyciągają miliony gości z całej Europy. Najchętniej odwiedzane są plaże i zabytki architektury. Warto zobaczyć obiekty wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO: Świątynia Apollina Epikuriosa w Bassai (Świątynia boga słońca i uzdrowiciela), stanowisko archeologiczne w Delfach, Akropol w Atenach, Góra Athos (?Święta góra? bez prawa wstępu dla kobiet i dzieci- ośrodek duchowny prawosławia;Meteora (zespół prawosławnych klasztorów w regionie prawie niedostępnych granitowych szczytów); Zabytki wczesnochrześcijańskie i bizantyjskie w Salonikach; stanowisko archeologiczne w Epidauros(najsłynniejsze sanktuarium Asklepiosa, najlepiej zachowany grecki teatr z 52 rzędami siedzeń ułożonych w dwóch kondygnacjach (po 32 i 20);Średniowieczne miasto Rodos; Mistra (?cud Morei?- zespół średniowiecznych ruin; Olimpia- stanowisko archeologiczne w dolinie Peloponezu; Wyspa Delos- miejsce narodzin Apollina; klasztory Dafni w Attyce, Osios Loukas w Beocji i Nea Moni na Chios- trzy klasztory oddalone od siebie ale mające te same cechy; Pythagorion i Herajon na wyspie Samos; Stanowiska archeologiczne w Verginie oraz w Mykenach i Tyrynsie; zabytkowe centrum (Chora) z klasztorem Św. Jana Teologa oraz Jaskinią Apokalipsy na wyspie Patmos
124. Cechy ekonomiczne i turystyczne państw Sri Lanki i Malediwów jednostki Azji Południowej. SRI LANKA
Warunki naturalne: Państwo w Południowej Azji, leży w strefie monsunowej na tropikalnej wyspie Cejlon. W środkowej części kraju znajduje się masyw górski otoczony płaskowyżami i wzgórzami. Połączona jest z Półwyspem Indyjskim łańcuchem przeważnie niewielkich wysp koralowych, które przecinają zatokę Manar i są powszechnie znane pod nazwą Mostu Adama. Rzeki spływają promieniście z usytuowanych centralnie gór. Na wybrzeżu ciągną się rozległe niziny. Najdłuższa rzeka Sri Lanki ? Mahaweli Ganga.
-Powierzchnia: 65 610km2
-Ludność(2004): 19 280 000
-Stolica i największe miasto: Kolombo
-Język urzędowy: syngaleski, tamilski
-ustrój polityczny: republika
Rolnictwo: 50% ludności Sri Lanki pracuje w rolnictwie. Najwięcej uprawia się ryżu. Na wybrzeżu plantacje palmy kokosowej, natomiast na zboczach położonej w głębi lądu wyżyny plantacje kauczuku i herbaty. Herbata dobrze rośnie na wzniesieniach nie przekraczających 1800 m n.p.m., a dobre warunki do uprawy kauczuku panują u podnóża gór.
Przemysł: Tradycyjny przemysł opiera się na rodzimych surowcach: kauczuku, herbacie, orzechach kokosowych i tytoniu. Powstały tu też rafinerie ropy naftowej oraz zakłady przemysłu tekstylnego. Ich produkcja opiera się głównie na surowcach importowanych. Na terenie całego kraju funkcjonują zakłady rzemieślnicze. Znajdują się tu pokłady kamieni szlachetnych i półszlachetnych, eksploatuje się również złoża grafitu i fosforytów. Na wybrzeżu rozwinęła się produkcja soli z wody morskiej.
Turystyka: W ostatnim czasie dochody bardzo silnie się zmniejszyły z turystyki a to za przyczyną tsunami z 26 grudnia 2006 roku. Sri Lanka bardzo ucierpiała ? zginęło na niej ponad 40 000 osób, wiele jest nadal zaginonych. Ucierpiała na tym ponadto gospodarka wyspy, całe nabrzeże zostało zniszczone, turyści boją się przyjeżdżać. A na wyspie warto zobaczyć: Święte miasto Anuradhapura; Zabytkowe miasto Polonnaruwa; Dawne miasto Sigirija; Rezerwat leśny Sinharaja; Święte miasto Kandy;Zespół zabytkowy w Galla wraz z fortyfikacjami; Złota świątynia Dambulla(klasztor wykuty w skale).
MALEDIWY
Warunki naturalne: Malediwy to archipelag ponad 1200 wysepek koralowych, 640 km na południowy zachód od Sri Lanki. Na żadnej z nich teren nie wznosi się powyżej 2,5 metra, są zagrożone całkowitym zalaniem. Dlatego państwo to od lat zwraca się do największych i najpotężniejszych krajów świata o pomoc w ograniczaniu efektu cieplarnianego. Wysepki z których 202 są zamieszkane przez człowieka porastają trawy i palmy. Średnie temperatury powietrza wynoszą 29-32C.
-Powierzchnia: 298km2
-Ludność(2004): 238 000
-Stolica i największe miasto: Male
-Język urzędowy: malediwski(dialekt języka syngaleskiego), arabski, angielski, hindi
-ustrój polityczny: republika
Rolnictwo:Na wyspach należących do archipelagu Malediwy 10% terenów przeznaczonych jest na tereny uprawne. Tutaj niepodzielnie panują plantacje
Gospodarka: oparta jest głównie o rybołówstwo (tuńczyk) i rolnictwo (palma kokosowa, drzewo chlebowe, banany). Przemysł bardzo słabo rozwinięty.
Turystyka: Początki rozwoju turystyki, prawie wszyscy turyści przyjeżdżają tutaj, dla lagunowych plaż pokrytych białym piaskiem oraz licznych palm.
125. Cechy ekonomiczne i turystyczne państw Iranu, Iraku i Arabii Saudyjskiej jednostki Azji Zachodniej (Bliski Wschód)
IRAN
Warunki naturalne: połowa terytorium Iranu położona jest na rozległej wyżynie na wys ok. 1200 metrów. Wyżynę okalają na północy góry Elburs, na południowym zachodzie ? Zagros. Najwyższy szczyt w paśmie w paśmie Elburs ? Demawend, wygasły wulkan-5609. Centralną i wschodnią część kraju stanowi niezamieszkała, słona pustynia Deszt-e Kewir. Na północy i na południu niziny. Klimat kontynentalny, z dużymi różnicami temperatur i opadów. Nad Zatoką Perską lata bardzo gorące temperatury do 50 stopni. Zimy chłodne,
-Powierzchnia: 1 633 188km2
-Ludność(2004): 69 789 000
-Stolica i największe miasto: Teheran
-Język urzędowy: perski
-ustrój polityczny: republika o systemie półprezydenckim
Ludność: państwo islamu szyickiego 93%, mniejszości: kurdowie, beludżowie, turcy, arabowie, sunnici.
Rolnictwo: Kraj rolniczy, 30% ludności czynnej zawodowo, 12% grunty orne, 27% kraju pastwiska, 1/3 terenów wymaga nawadniania, uprawia się przede wszystkim pszenicę a także jęczmień, bawełnę, owoce, orzechy, ryż, buraki cukrowe, tytoń oraz warzywa. Ryż i tytoń najlepiej rosną na ciepłych nizinach Morza Kaspijskiego. Pasterze chodują ok. 30 mln owiec, których wełna jest niezbędna do produkcji słynnych dywanów. W świecie poszukiwanym towarem jest irański kawior.
Przemysł: Oprócz ropy naftowej irański przemysł produkuje również dywany, nawozy sztuczne, żywność(cukier, kawior), skóry art. farmaceutyczne. Najstarsza z gałęzi przemysłu włókiennictwo ? miejscowość Isfahan. Przemysł przeżywa okres stagnacji przez wojny. Brakuje żywności, energii. Dzięki ropie naftowej zaczyna się obecnie rozwijać dynamicznie
Turystyka: wpływy z turystyki to ok. miliarda dolarów. Warto zobaczyć: Czogna Zanbil (ruiny swiętego miasta elamickiego), Persepolis (obszar archeologiczny, stolica cesarstwa Achemenidów); Majdan-e Imam w Isfahanie, Tagh-e Sulejman(stanowisko archeologiczne( sanktuarium zoroastryzmu- znaczenie symboliczne); Sultanije(mauzoleum Oldżajtu);Bisotun(leży na starożytnym trakcie handlowym łączącym irański płaskowyż z Mezopotamią).
IRAK
Warunki naturalne: Zajmuje większą część Mezopotamii i leży pomiędzy Tygrysem i Eufratem. Jest krajem półpustynnym, o dość monotonnej rzeźbie terenu i upalnym lecie. Na zachodzie regionu znajduje się wschodni kraniec Pustyni Syryjskiej, a na północy, za Al- Dżazirą, część gór Taurus, za którymi rozciąga się pasmo Zagros. Najwyższy szczyt- Kuhe Haji Ebrahim- 3600 m.
-Powierzchnia: 438 317km2
-Ludność(2004): 25 856 000
-Stolica i największe miasto: Bagdad
-Język urzędowy: arabski
-ustrój polityczny: republika
Rolnictwo:23% lud cz. Zawod, 12% grunty orne, 9% pastwiska. Na pn-wsch uprawia się pszenicę, jęczmień, owoce i tytoń. Uzależnione od nawadniania. Do najważniejszych upraw można zaliczać ryż, jęczmień, kukurydzę, bawełnę oraz daktyle. Przed wojną w 1991 roku Irak należał do najpoważniejszych eksporterów daktyli na świecie. Hodują owce, było i kozy
Przemysł: Cały przemysł znajduje się w rękach państwa. Z wyjątkiem branży zbrojeniowej, niemal wszystkie gałęzie przemysłu rozwijają się tu bardzo powoli. Największym bogactwem naturalnym Iraku są bogate złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Dzięki dochodom uzyskiwanym z jej sprzedaży w XX wieku kraj systematycznie unowocześniał się, rozwijając swą infrastrukturę i tworząc nowe gałęzie przemysłu. Poza ropą naftową i gazem ziemnym Irak posiada bogate złoża siarki (Miszrak), fosforytów (Akaszot) i metali kolorowych.
Turystyka: Nie rozwija się ponieważ od 2002 roku stale są tam jakieś zamieszki. Jedynie wojsko przyjeżdża i odjeżdża. Jednak warto zobaczyć: Ruiny miasta Hatra i starożytne miasto Aszur.
ARABIA SAUDYJSKA
Warunki naturalne: Zajmuje większą część półwyspu Arabskiego. Jest krajem o dużej powierzchni. Jej terytorium stanowi olbrzymia wyżyna, obniżająca się w kierunkach północnym i wschodnim. Wzdłuż wybrzeża ciągnie się długi, wąski pas nizin Tihama. Tuż obok wznoszą się wysokie góry Dżabal al- Hidżas, których szczyty sięgają 2500 m. W centrum kraju znajduje się wielka pustynia Nefud. Bezwodne obszary zajmują aż 95 % powierzchni. Wszystkie rzeki są okresowe, liczne ozazy zasilane są wodami podziemnymi. Klimat zwrotnikowy wybitnie suchy
-Powierzchnia: 2 149 690km2
-Ludność(2004): 24 919 000
-Stolica i największe miasto: Ar-Rijad
-Język urzędowy: arabski
-ustrój polityczny: monarchia absolutna
Przemysł: Ma znaczącą pozycję polityczną i ekonomiczną, związaną z wydobyciem ropy naftowej. Jest członkiem OPEC i zajmuje pierwsze miejsce wśród producentów i eksporterów tego surowca: na jej terenie znajduje się blisko jedna czwarta zasobów światowych ropy naftowej. Obok złóż ropy naftowej znajdują się tu również pokłady złota, rud żelaza, miedzi, fosforytów oraz boksytów
Rolnictwo: Mniej niż 1% powierzchni kraju, przede wszystkim w wilgotniejszym rejonie na południowym zachodzie, zajmują uprawy, natomiast 40% powierzchni ? pastwiska. Ogółem w rolnictwie pracuje ok. 20% ludn. zaw. czynn. Jedynie daktyle i pszenica produkowane są w wystarczającej ilości. Planuje się nawadnianie i odsalanie gruntów pod uprawę. Nie jest samowystarczalna, jeśli chodzi o produkcję żywności
Turystyka: Nie rozwija się.
126. Cechy ekonomiczne i turystyczne państw Izraela, Palestyny i Syrii jednostki Azji Zachodniej (Bliski Wschód). IZRAEL
Warunki naturalne: Państwo położone na bliskim wschodzie, pomiędzy Morzem Śródziemnym, Morzem Martwym. Sąsiaduje z Libanem, Syrią, Autonomią Palestyńską i Egiptem. Nizina rozciągająca się na wybrzeżu Morza Śródziemnego ma piękne piaszczyste plaże i podzielona jest na dwie części przez masyw góry Karamel. Najwyższy szczyt Mejron ?1208m, niedaleko jeziora Genezaret. Na południu pustynia Negew ? 60% powierzchni kraju. Na północy panuje klimat śródziemnomorski, który w kierunku południowym staje się bardziej suchy, półpustynny.
-Powierzchnia: 21 056km2
-Ludność(2004): 6 560 000
-Stolica i największe miasto: Jerozolima
-Język urzędowy: hebrajski, arabski
-ustrój polityczny: republika o systemie parlamentarnym
Rolnictwo:5% ludn czyn.zaw., 20% gruntu orne, 40% pastwiska. Samowystarczalny w produkcji owoców, warzyw, bawełny, jaj oraz nabiału. Jednym z podstawowych materiałów eksportowych są owoce cytrusowe, zbiera się tu również banany, owoce awokado i granaty, oliwki i melony. W ogromnych szklarniach prowadzi się uprawę wysoko dochodowych roślin przeznaczonych na eksport ? kwiatów, pomidorów i truskawek. Gospodarstwa rybne prężnie działają
Przemysł: Państwo ma mało surowców mineralnych, do najważniejszych sektorów gospodarki należy zaliczyć przemysł spożywczy, tekstylny, chemiczny, elektryczny, zbrojeniowy. Aż 24% dochodów z eksportu pochodzi ze sprzedaży szlifowanych diamentów(brylantów), kamienie nieoszlifowane są sprowadzane z innych państw. Przemysł ciężki ? Hajfa oraz Tel Awiw. Izrael słynie na całym świecie z wysoko rozwiniętych technologii, które są rozwijane dzięki mocnej bazie naukowej tworzonej na tutejszych uczelniach i instytutach. Izraelscy naukowcy specjalizują się w dziedzinach: genetyki, nauk komputerowych, elektroniki, optyki, inżynierii i przemysłu high-technology.
Turystyka: odgrywa ważną rolę w gospodarce krajowej, liczne muzea sztuki znajdują się w Tel Awiwie, Hajfie, Herzliji, Jerozolimie. Kultura Izraela jest nierozerwalnie połączona z długą historią judaizmu, Izrael jest najbardziej zaawansowanym i tolerancyjnym krajem Bliskiego Wschodu. Warto zobaczyć Zespół zabytkowy w Jerozolimie wraz z murami obronnymi ? jako święte miasto judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Wśród 220 zabytków wyróżnia się wspaniała Skalna Kopuła- uznana jest przez trzy religie jako miejsce ofiary Abrahama. Ściana płaczu wyznacza granicę dzielnic poszczególnych religii, zaś Rotunda Zmartwychwstania, w Bazylice Grobu Świętego, mieści grób Chrystusa
PALESTYNA
Warunki naturalne: Zajmuje większą część Wyżyny Judzkiej oraz zachodni brzeg Doliny Jordanu Wraz z Morzem Martwym, które znajduje się w zapadlisku tektonicznym, oraz strefa Gazy nad Morzem Śródziemnym. Sąsiadami są: Izrael, Syria, Egipt, główne miasta ?Gaza, Han Junis, Dżabalija, Hebron, Nabulus, Rafah, Jerycho.
Obecnie pojęcie Państwa Palestyny dotyczy przede wszystkim struktury politycznej proklamowanej na podstawie deklaracji niepodległości ogłoszonej przez Palestyńską Radę Narodową z 15 listopada 1988. Państwo Palestyna nie jest formalnie uznane ani przez Izrael, ani przez ONZ. Jednak szereg państw w tym Polska utrzymuje kontakty dyplomatyczne z Autonomią Palestyńską. Tereny Zachodniego Brzegu Jordanu i Strefy gazy są w większości zamieszkiwane przez Palestyńczyków (3,8mln) stanowiących 95% (wyznających głównie islam sunnicki, liczni są także chrześcijanie)mieszkańców oraz ludność żydowską zamieszkującą oddzielne osiedla (200tys.). Domagają się aby ich stolicą była wschodnia Jerozolima.
Na skutek nacisków społeczności międzynarodowej, w szczególności krajów arabskich, terytoria te podzielono na obszary o różnym statusie.
SYRIA
Warunki naturalne: Równolegle do wybrzeża, nad Morzem Śródziemnym ciągnie się pasmo gór Dżebel Ansarija, natomiast tuż za nim depresja El-Ghab, która stanowi część wielkiego zapadliska tektonicznego biegnącego w kierunku południowym aż do Afryki Wschodniej. Obszar Syrii położony w głębi lądu to przede wszystkim pustynie oraz półpustynie. Na południu teren wznosi się ? góry ciągnące się od granicy z Libanem osiągają wysokość 2814-Hermon.Na wybrzeżu klimat śródziemnomorski, w głębi lądu kontynentalny. Duże różnice temperatów i opadów w poszczególnych miejscach kraju.
-Powierzchnia: 185 180km2
-Ludność(2004): 18 223 000
-Stolica i największe miasto: Damaszek
-Język urzędowy: arabski
-ustrój polityczny: republika o systemie parlamentarnym
Rolnictwo: 30% powierzchni kraju zajmują grunty orne, 45% pastwiska. Na nawadnianych terenach uprawia się ryż, owoce, trzcinę cukrową oraz tytoń. Na mniej wilgotnych terenach uprawia się pszenicę oraz jęczmień. Znaczną część kraju porastają gaje oliwne. Hoduje się owce, kozy, bydło.
Przemysł: najprężniej rozwinął się przemysł górniczy, tekstylny, spożywczy, tytoniowy i cementowy. Zakłady włókiennicze, produkujące zarówno artykuły bawełniane, wełniane oraz jedwabne, jak i tkaniny z domieszką syntetyków, znajdują się niemal we wszystkich miastach. W wielu miejscowościach powstały cementownie. Głównym ośrodkiem przemysłu chemicznego stał się w ostatnich latach Homs, natomiast przemysłu metalurgicznego ? Hama. Posiada bogate złoża fosforytów, chromu, manganu, rud żelaza, gazu ziemnego, gipsu oraz przede wszystkim ropy naftowej. Najważniejsze pola naftowe znajdują się na północnym wschodzie.
Turystyka: Do Syrii nie wpuszcza się nikogo kto w swoim paszporcie ma pieczątkę, że był w Izraelu, we wszystkich przewodnikach jest napisane, że Syryjczycy nie wpuszczają do swego kraju turystów, w których paszportach są ślady pobytu w Izraelu, poza tym są niezwykle gościnni. Warto odwiedzić: Stare miasto Damaszku (wielki meczet Umajjadów); Dawne miasto Bosra; Ruiny Palmyry (oaza na pustyni syryjskiej); Dawne miasto Aleppo;Crac des Chevaliers i Qal?at Sahal El-Din(przykład wzajemnego przenikania kultur)
127. Cechy ekonomiczne i turystyczne krajów Kaukazu jednostki Azji Zachodniej (Kaukaz)
GRUZJA
Warunki naturalne: Terytorium Gruzji jest górzyste. Na jej terenie znajdują się najwyższe szczyty Kaukazu. Nizina Kolchidzka, otoczona pasmem Wielkiego Kaukazu od północy, a Małego Kaukazu od południa, przecięta jest doliną rzeki Rioni i górnym odcinkiem Kury. W kierunku wschodnim staje się ona nieco węższa (okolice Gori i Tbilisi). To ukształtowanie terenu wpływa na różnorodność klimatu, a także na bogactwo środowiska naturalnego. Na terytorium Gruzji panuje klimat śródziemnomorski, wybitnie wilgotny w zachodnich regionach i kontynentalny na wschód od Gór Suramskich. Ze względu na górzystość kraju klimat odznacza się silną piętrowością.
-Powierzchnia: 69 700km2
-Ludność(2004): 5 074 000
-Stolica i największe miasto: Tbilisi
-Język urzędowy: gruziński
-ustrój polityczny: republika o systemie półprezydenckim
Rolnictwo: Z powodu górzystości kraju tylko niewielkie obszary Gruzji mogą być wykorzystane dla rolnictwa, ale i tak można znaleźć spore i urodzajne pola uprawne. Na podzwrotnikowych nizinach wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego uprawia się herbatę i owoce cytrusowe. Tam też rozwinęła się produkcja tungowego (drzewnego), werniksów i farb drukarskich. Okolice miasta Kutaisi słyną z winnic i produkcji jedwabiu. W dolinie rzeki Alazani uprawiana jest winorośl. Duże znaczenie mają też uprawy żyta, buraków cukrowych, ziemniaków i warzyw, a także produkty otrzymywane dzięki hodowli zwierząt.
Przemysł: Istotne znaczenie dla przemysły ma węgiel z okolic miasta Tkwarczeli i Tkibuli oraz mangan i wiele innych minerałów, takich jak ropa naftowa, złoto i żelazo. Niedaleko Tbilisi zbudowano elektrownię wodną. Rozwinęła się produkcja stali i przemysł stoczniowy. W mieście Rustawi znajdują się zakłady metalowe, a miejscowości Kutaisi ? fabryka motorów.
Turystyka: Turyści przybywają tu głownie aby w celach wspinaczkowych i pieszych wycieczek po Kaukazie oraz nad Morze Czarne. Warto zobaczyć: Miasto-muzeum Mccheta; Katedra Bagrata i klasztor w Gelati; Górna Swanetia
ARMENIA
Warunki naturalne: Kraj graniczący z Turcją, leży w Małym Kaukazie. Jest krajem górzystym (90% stanowią obszary leżące na wysokości ponad 1000 m n.p.m. Najwyższym szczytem jest Agri Dagi (Ararat) o wysokości 4090m. Poprzecinana obniżeniami terenu, takimi jak koryto rzeki Araks, lub nieckami, w jednej z nich powstało Jezioro Sewan.
-Powierzchnia: 29 800km2
-Ludność(2004): 3 052 000
-Stolica i największe miasto: Erewan
-Język urzędowy: ormiański
-ustrój polityczny: republika o systemie półprezydenckim
Rolnictwo: Tylko niewielkie tereny nadają się pod uprawę, ale w żyznej dolinie rzeki Araks uprawie się bawełnę, winorośl, migdały, oliwki, żyto, warzywa. Znaczne obszary, szczególnie na terenach górskich, wykorzystywane są jako pastwiska.
Przemysł: Liczne bogactwa mineralne. Dość pokaźne są też źródła energii otrzymywanej w hydroelektrowniach. Rozwój przemysłu związany jest z produkcją kauczuku syntetycznego oraz nawozów sztucznych, tekstyliów, artykułów żywnościowych, materiałów budowlanych. Gospodarka kraju została nadwerężona przez blokadę dopływu energii. Wstrzymane zostały dopływy gazu i ropy naftowej z terytorium Azerbejdżanu. Armenia pozostaje pod wpływem blokady gospodarczej ze strony Turcji i Azerbejdżanu, jedyną otwartą granicą pozostaje granica z Gruzją.
Turystyka: Na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO wpisane są takie obiekty jak: Klasztory w Haghbat i w Sanahin; Katedra i kościoły w Eczmiadzynie i zespół archeologiczny w Zvartnots; Klasztor w Geghard i Dolina Górnego Azatu. Zaplecze turystyczne obecnie jest na niskim poziomie. Kraj dopiero zaczyna się rozwijać w tym kierunku.
AZERBEJDŻAN
Warunki naturalne: Leży na południu Wielkiego Kaukazu, nad Morzem Kaspijskim. W centralnej części kraju rozciąga się deltowata Nizina Kurańska, od południa ograniczona rzeką Araks. Jest to kraj o klimacie podzwrotnikowym, półpustynnym, cieplym i suchym.
-Powierzchnia: 86 600km2
-Ludność(2004): 8 447 000
-Stolica i największe miasto: Baku
-Język urzędowy: azerbejdżański
-ustrój polityczny: republika o systemie prezydenckim
Rolnictwo: Chociaż uprawiana ziemia stanowi mniej niż 10% obszaru całego kraju, dość ważne znaczenie ma produkcja bawełny i jedwabiu oraz uprawa zbóż, ryżu i warzyw. Wzdłuż południowego wybrzeża Morza Kaspijskiego rozciągają się plantacje herbaty i owoców cytrusowych. Hodowla bydła typu afrykańsko ? azjatyckiego, koni, kóz i owiec.
Przemysł: Ważnym źródłem dochodu jest ropa naftowa i gaz. Największe złoża znajdują się na zachód, północ i na południe od miasta Baku. W tych okolicach zbudowano wiele rafinerii, zaś rurociągi łączą Baku z miastem Batumi nad Morzem Czarnym,. Pozostałe bogactwa mineralne to złoża żelaza, miedzi, ołowiu, cynku i aluminium. Rozwinął się przemysł, szczególnie hutnictwo stali i aluminium w okolicach miasta Sumgait. Miasta Lenkoran i Stepanakert na południu kraju również są ośrodkami przemysłowymi produkującymi chemikalia, tekstylia i wyroby skórzane.
Turystyka: Słabo się rozwija, warto zobaczyć Twierdza w Baku, Pałac szachów Szyrwanu i Baszta Dziewicza. Wpływy z turystyki to 51mln USD.
128. Cechy ekonomiczne i turystyczne państw Haiti i Małych Antyli jednostki Ameryki Środkowej
HAITI
Warunki naturalne: Zajmuje zachodnią część wyspy Haiti zwanej dawniej Hispanolą w archipelagu Wielkich Antyli. Graniczy z Republiką Dominikany. Większość powierzchni kraju zajmują góry poprzecinane żyznymi dolinami. Haiti jest krajem tropikalnym, często nawiedzanym przez cyklony.
-Powierzchnia: 27 750km2
-Ludność(2004): 8 437 000
-Stolica i największe miasto: Port-au-Prince
-Język urzędowy: kreolski, francuski
-ustrój polityczny: republika o systemie półprezydenckim
Gospodarka: Jest najbiedniejszym krajem zachodniej półkuli i jednym z najbiedniejszych na całym świecie. Ok. 80% społeczeństwa żyje w skrajnej biedzie. Niemal 70% pracuje w rolnictwie, zwykle w małych przydomowych gospodarstwach. Główne uprawy to kawa, kakao, trzcina cukrowa, rajskie figi, owoce mango, maniok, banany, ryż i bataty. Hoduje się drób. Główną gałęzią przemysłu jest przetwórstwo produktów rolnych. Z powodu nędzy wybuchają stale zamieszki, w kraju jest niebezpiecznie dlatego turystyka w tym rejonie się rozwija. Na listę UNESCO wpisany jest Narodowy Park Historyczny ? Cytadela, Sans Souci, Ramiers (stanowią one uniwersalny symbol wolności.
MAŁE ANTYLE
Składają się z licznych, niewielkich powierzchniowo wysp. Dzielą się na: Wyspy Dziewicze, Wyspy Podwietrzne (Anguilla, Saint Martin, Saint Christopher, Nevis, Montserrat, Barbuda, Antigua, Gwadelupa, Dominikana); Wyspy Zawietrzne (Martynika, Saint Lucia, Saint Vincent, Grenada i. In); wyspę Barbados oraz Antyle Holenderskie. Włącza się też czasem przybrzeżne wyspy Ameryki Południowej: Tobago, Trynidad, Margaritę i Tortugę. Od XVI wieku Na Małych Antylach krzyżowały się strefy wpływów mocarstw kolonialnych: Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Francji, Holandii, a później również USA. Poszczególne kolonie często prowadziły rywalizację między sobą
Obecnie występuje tu mozaika niepodległych państw: Saint Kitts i Nevis, Antigua i Barbuda, Dominika, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenady, Grenada, Barbados, Trynidad i Tobago oraz terytoriów zależnych, należących do Wielkiej Brytanii:Anguilla, Montserrat, część Wysp Dziewiczych; Francji: Gwadelupa, Martynika; Holandii: Antyle Holenderskie; USA: część Wysp Dziewiczych; Wenezueli: Tortuga, Margarita, Aves.
Przykłady:
ANTIGUA I BARBUDA- składa się z wysp Antigua, Barbuda i Redonda. Panuje tu klimat podzwrotnikowy morski.
Gospodarka: Podstawową gospodarką jest transport usług. Turystyka dostarcza bezpośrednio lub pośrednio ok. 52% produktu wewnętrznego i zapewnia dość wysokie jego tempo wzrostu. Antigua jest odwiedzana przez uczestników turystycznych rejsów morskich. Uprawa głównie trzciny cukrowej i bawełny orz bananów, jamu i manioku. Rafineria cukru, destylarnia rumu, oczyszczalnia bawełny. Powierzchnia: 442km2, ludność: 77 000, stolica Saint John?s
DOMINIKA- jest górzystą wyspą pochodzenia wulkanicznego, najwyższy szczyt Morne Diablotin(1447m). Panuje klimat podrównikowy, bardzo wilgotny, z częstymi cyklonami tropikalnymi. Roślinność dominująca- wilgotny las równikowy. Bogaty świat roślinny i zwierzęcy obfituje w liczne gatunki ptaków oraz kwiatów w tym w narodowy kwiat Dominiki ? Bwa Carib. Uprawia się kakao i owoce cytrusowe do spożycia na wewnętrznym rynku.
BARBADOS- wyspa w przeciwieństwie do innych wysp archipelagu, nie ma budowy wulkanicznej, a wapienną. Początek wyspie dały rafy koralowe, które ciągle otaczają jej wody. Występują pagórki, z których najwyższy ? Mount Hillaby nie przekracza 340m n.p.m. Rozwinięte zjawiska krasowe. Tropikalny klimat, częste cyklony. Obecnie główne dochody wyspy wyrabiane są przez zagranicznych turystów. Poza centrum finansowym, stolicą Bridgetown, oraz pełnymi hoteli nadmorskimi wybrzeżami, krajobraz ekonomiczny wyspy jest wiejski, gdzie ciągle uprawia się trzcinę cukrową.
TRYNIDAD I TOBAGO- składa się z dwóch wysp. Trynidad większa położona bliżej wybrzeża Wenezueli, stanowi pod względem geologicznym przedłużenie Gór Karaibskich zpn-wsch Wenezueli. Na wyspie przebiegają równoleżnikowo trzy pasma górskie, opadają stromo ku wybrzeżu, płynące z nich potoki tworzą liczne wodospady. W obniżeniu występują wulkany błotne oraz naturalny wypływ smoły tzw. Jezioro Asfaltowe. Tobago posiada autonomię w zakresie spraw wewnętrznych. Na wyspach panuje gorący wilgotny klimat równikowy, łagodzony jednak przez wiatry pasatowe. Przynoszą one jednocześnie obfite opady do 3000 mm. Są nawiedzane przez huragany. Większe miasta: San Fernando, Arima, Point Fortin
WYSPY DZIEWICZE- na wschód od wyspy Puerto Rico. Część wysp jest pochodzenia wulkanicznego a część koralowego. Najwyższy szczyt ?Sage na wyspie Tortola ? 543m. Największe wyspy to: Saint Croix, Sainy Thomas i Tortola. Naturalną sztą roślinną wysp jest sawanna z niewielkimi płatami roślinności tropikalnej. W sumie obejmuje ponad 100 wysp i wysepek o łącznej powierzchni 497km2 i 125 tys. ludności.
129. Cechy ekonomiczne i turystyczne państwa Australii jednostki Australii i Oceanii
Warunki naturalne: Australia jest piątym co do wielkości krajem na świecie a zarazem najmniejszym, najsuchszym oraz najbardziej równinnym ze wszystkich kontynentów. Najwięcej pustyń ze wszystkich kontynentów. Dwie trzecie powierzchni leży w klimacie suchym lub półsuchym. Linia brzegowa jest stosunkowo krótka i mało urozmaicona, jedynie dwie duże zatoki: Karpentaria i Wielka Zatoka Australijska. Rzeźba terenu jest jednostajna, najwyższy szczyt ? Góra Kościuszki (2228) w Alpach Australijskich (pd wsch). Wyróżnić można trzy główne krainy: Tarczę Zachodnioaustralijską ? płaskowyż Australii zachodniej ze skał prekambryjskich, Góry Wododziałowe ?na wschodzie i Wielki Basen Artezyjski ? pomiędzy tymi dwoma (basen Karpentaria, Eyre, Murray. Góry Wododziałowe i Tarcza Zachodnioaustralijska są aktywne sejsmicznie. Wzdłuż tropikalnego wybrzeża Queensland ciągnie się największa na świecie rafa, Wielka Rafa koralowa, długości 2 tysięcy kilometrów. Klimat: większa część w klimacie suchym, na północnym wschodzie tropikalny, a na południu zbliżony do śródziemnomorskiego. Roślinność zdominowana przez twardolistne wiecznie zielone rośliny, dostosowane do susz, 600 gat eukaliptusa, wilgotne lasy równikowe na północy, na zachodzie lasy podzwrotnikowe i kolczaste zarośla, Na południu stepy i sawanny, największa rzeka Murray i Darling.
-Powierzchnia: 7 741 220km2
-Ludność(2004): 19 913 000
-Stolica i największe miasto: Canberra
-Język urzędowy: angielski
-ustrój polityczny: monarchia konstytucyjna o systemie parlamentarnym
Rolnictwo: Grunty orne stanowią 4% obszaru Australii, z czego uprawia się 80% na zach wybrzeżu. 60% całkowitej powierzchni kraju zajmują pastwiska dla bydła rogatego i owiec. A. Jest ważnym producentem i eksporterem produktów rolniczych.. Liczba owiec stanowi ponad 10% światowego pogłowia, a produkcja wełny ponad 20%. Podstawową rośliną uprawną jest pszenica. W strefie podzwrotnikowej uprawia się trzcinę cukrową. Produkcja owoców na wilgotnych terenach: jagody, winorośl i jabłka w klimacie umiarkowanym, natomiast banany w okolicah gorącego Queensland.
Gospodarka: opiera się na wysoko rozwiniętym przemyśle, finansach, handlu i sektorze usługowym. Australia jest również jednym z największych na świecie producentów wełny, pszenicy, mięsa, produktów mlecznych, cukru i owoców, natomiast dzięki ogromnym bogactwom naturalnym znajduje się na czołowej pozycji jako producent boksytu, a także należy do najpoważniejszych dostawców węgla, rudy żelaza, złota i uranu. W rejonie Kimberley złoża diamentów, w ich produkcji Australia doścignęła nawet RPA ? lidera na rynku. Bogate złoża minerałów występują również w rejonie miasta Broken Hill w Nowej Południowej Walii i w rejonie Kakadu na wschód od Darwin. Przemysł koncentrujhe się wokół Sydney, Melbourne, Adelaide i Brisbane: te miasta są sercem przemysłowym kraju oraz głównymi centrami handlowymi. Wytwarza się tu przede wszystkim środki transportu drogowego, samoloty, urządzenia elektryczne, chemikalia oraz tekstylia. Około 26% towarów eksportowanych wysyła się do Japonii. Pozostałymi są USA, Kore Pd, Nowa Zelandia, Singapur, Tajwan, UK, Hongkong.
Turystyka: Dochody z turystyki: 8 087 mln USD, miejsca warte odwiedzenia wpisane na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO: 1. Park Narodowy Kakadu(jedyny na świecie rezerwat archeologiczny i etnologiczny, gdyż tereny na którym się znajduje zamieszkały jest nieprzerwanie od 40 tys. lat, począwszy od przedstawicieli społeczeństw łowiecko-zbierackich epoki neolitu do mieszkających tam obecnie aborygenów. 2: Wielka Rafa Koralowa. 3: Region Wyschniętych Jezior Willandra( są tam skamieniałe pozostałości licznych jezior oraz skamieliny wielkich torbaczy), 4: Parki Narodowe zachodniej Tasmanii, 5: Wyspy Lorda Howe (przykład odizolowanych wysp oceanicznych powstałych w wyniku działania podwodnych wulkanów na głębokości przeszło 2 tys. m), 6: Rezerwat lasów deszczowych środkowo ? wschodniej Australii (wzdłuż Wielkiego Uskoku);7. PN Uluru- Kata Tjuta; 8. Wilgotne lasy tropikalne w Queensland; 9.Zatoka Rekina (Shark Bay), Australia Zachodnia( największe łąki trawy morskiej, zamieszkują je krowy morskie); 10. Wyspa Fraser; 11. Zespoły skamielin ssaków australijskich (Riversleigh/ Naracoorte); 12.Wyspy Heard i McDonald; 13. Wyspa Macquaire; 14. Region Gór Błękitnych (Greater Blue Mountains); 15. Park Narodowy Purnululu; 16. Budynek Wystawy Królewskiej i Ogrody Carlton;
130. Cechy ekonomiczne i turystyczne państw Nowej Zelandii i Nowej Gwinei jednostek Oceanii.
NOWA ZELANDIA
Warunki naturalne:Położona o 2000 km na południowy wschód od Australii, prawie w całości należy do strefy klimatów umiarkowanych półkuli południowej. Kraj składa się z dwóch dużych wysp. Rzeźba terenu jest bardziej urozmaicona na Wyspie Południowej, zdominowanej przez Alpy Południowe. Wyspy oddzielone od siebie Cieśniną Cooka. Na pn wyspie w okolicy jeziora Taupo znajduje się wiele wulkanów, a wśród nich najwyższe wzniesienie wyspy ? Ruapehu 2796 z licznymi gorącymi źródłami i gejzerami.
-Powierzchnia: 270 534km2
-Ludność(2004): 3 905 000
-Stolica i największe miasto: Wellington
-Język urzędowy: angielski, maoryjski
-ustrój polityczny: monarchia konstytucyjna o systemie parlamentarnym
Rolnictwo: Aż 46% wszystkich towarów eksportowanych to produkty rolnicze ? cielęcina, wełna, nabiał oraz coraz więkze ilości owoców. Hoduje się tu 9 633 000 szt bydła i 40 mln owiec. Największe pastwiska znajdują się na wyspie północnej, gdzie istnieją bardzo dobre warunki dla wegetacji trawy. Tu przede wszystkim wytwarza się mleko i sery. Produkcja wełny rozwinęła się głównie na Wyspie Południowej. Część ludności utrzymuje się również z leśnictwa i rybołówstwa.
Przemysł: 30% dochodu z przemysłu przetwórczego, który zatrudnia 19% ludn czynn.zawod. Starsze gałęzie przemysłu związane są przede wszystkim z rolnictwem i leśnictwem. Inne ? przemysł elektrotechniczny, hutniczy oraz tekstylny ? rpozwinęły się w dużych miastach, nad brzegiem Oceanu. Na Wyspie Północnej obejmującej 42% powierzchni kraju, skupia się 75% ludności (oraz dwa główne miasta, Auckland i Wellington).
Ludność: pierwotni to maorysi: przybyli z Polinezji odkryli i zaludnili wyspy, w latach 60 tych krwawe wojny. Dzisiaj konflikty załagodzono.
Turystyka: Przynosi coraz więcej zysków, w roku 2002 było to 2 918 mln USD, warto zobaczyć unikalne krajobrazy, na listę UNESCO wpisane są: Rezerwat przyrody Te Wahiponamu, Park Narodowy Tongariro, Wyspy subantarktyczne Nowej Zelandii.
NOWA GWINEA
Warunki naturalne: Najwyższym szczytem głównego pasma górskiego Papui ? Nowej Gwinei jest Góra Wilhelma 4509. Niziny poprzecinane są wielkimi rzekami: Sepik, Fly i pokryte gęstymi lasami tropikalnymi. Większość mniejszych wysp jest pochodzenia wulkanicznego. Wiele linii brzegowych łączy się z rafami koralowymi. Sześć głównych wysp Salomona jest górzystych, z najwyższym szczytem w Makarakomburo 2477 na Guadalcanal. Kilkaset wysp tej grupy i większość mniejszych to atole koralowe.
-Powierzchnia: 462 840km2
-Ludność(2004): 5 836 000
-Stolica i największe miasto: Port Moresby
-Język urzędowy: angielski
-ustrój polityczny: monarchia konstytucyjna o systemie parlamentarnym
Rolnictwo: W Papui ? Nowej Gwinei uprawia się głównie: kakaowiec, kawę, kauczukowiec i herbatę, produkuje się koprę i olej palmowy, a także hoduje bydło, trzodę chlewną, kozy i kurczaki. Ważną rolę odgrywa również rybołówstwo.
Przemysł: Szeroko rozpowszechnione małe przedsiębiorstwa leśne, obecny jest również przemysł metalurgiczny. Aż do dzisiaj przetrwało tradycyjne rzemiosło, które rozwija się przede wszystkim regionach turystycznych. Wydobywa się miedź , złoto, srebro,ropę.
131. PAŃSTWA WYSP OCEANII
Oceania - nazwa zbiorowa wysp Oceanu Spokojnego, która wraz z Australią tworzy odrębną część świata nazywaną Australią i Oceanią.Powierzchnia Oceanii wynosi ok.8,5 mln km?. W zachodniej części Oceanii znajdują się wyspy kontynentalne, na pozostałych obszarach są to głównie wyspy wulkaniczne i koralowe. Występują tu czynne wulkany (Mount Ruapehu, Rotorua i inne), a także gejzery i gorące źródła. W niektórych archipelagach w sąsiedztwie rowów oceanicznych występują liczne trzęsienia ziemi. Większa część położona jest w strefie klimatów równikowych i zwrotnikowych. Nad Karolinami i południową Polinezją pojawiają się często cyklony tropikalne. Wyspy porastają bujne wiecznie zielone lasy, a wyspy koralowe gaje palmy kokosowej. Największe wyspy Oceanii: Nowa Gwinea, Wyspa Południowa, Wyspa Północna, Nowa Brytania, Nowa Irlandia, Nowa Kaledonia, Viti Levu, Vanua Levu, Bougainville, Guadalcanal, Makira, Espiritu Santo,Ludność [edytuj]Zamieszkuje ją około 12,3 mln osób (1993), co stanowi zaledwie 0,2% ludności świata. Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne - gęstość zaludnienia powyżej 250 mieszk./kmZ bogactw mineralnych duże znaczenie mają: rudy kobaltu, rudy niklu (Nowa Kaledonia), rudy miedzi, złoto (wyspa Bougainville), fosforyty (Nauru) oraz guano. Wyspy Oceanii odgrywają dużą rolę w komunikacji morskiej i lotniczej. Ważne porty morskie: Auckland, Wellington, Lyttelton, Numea, Suwa, Honolulu, Pago Pago, Rarotonga, Papeete, Madang, Port Moresby, Port Vila; oraz porty lotnicze: Honolulu, Nandi, Auckland, Wellington, Christchurch, Pago Pago, Papeete, Numea. Coraz ważniejsza gałęzią tutejszej gospodarki staje się turystyka, która najbardziej rozwinęła się na Hawajach i w Nowej Zelandii.
Podział polityczny Oceanii (bez Hawajów - USA i zachodniej części wyspy Nowa Gwinea - Indonezja):
niezależne państwa: Federacja Mikronezji, Fidżi, Kiribati, Nauru, Nowa Zelandia, Palau, Papua-Nowa Gwinea, Samoa, Tonga, Tuvalu, Vanuatu, Wyspy Marshalla, Wyspy Salomona, ;
posiadłości australijskie: Norfolk, Wyspa Bożego Narodzenia, Wyspy Kokosowe;
posiadłość brytyjska: Pitcairn;
posiadłości francuskie: Nowa Kaledonia, Polinezja Francuska, Wallis i Futuna;
posiadłości nowozelandzkie: Niue, Tokelau, Wyspy Cooka.
posiadłości amerykańskie: Guam, Mariany Północne, Midway, Samoa Amerykańskie, Wake.
132. Angola
2006-11-13 13:36 /Petit fute/ Stolica: Luanda
Powierzchnia: 1 246 700 km2
Waluta: kwanza (AOA), 1 EUR = 106,72 AOA
Liczba mieszkańców: 11,2 mln
Angola jest krajem, który potrafi oczarować przybyszów z Europy, mimo że infrastruktura turystyczna jest jeszcze słabo rozwinięta. Lasy tropikalne i sawanna przyciągają miłośników przygód i dzikiej przyrody. Długie piaszczyste wybrzeże stwarza okazję do kąpieli i leniwego wygrzewania się w słońcu. Oryginalna afrykańska kultura przejawia się w wielobarwnych strojach, zróżnicowanej kuchni i szczególnie dobrze rozwiniętym rzemiośle artystycznym.
Co warto zobaczyć: Luanda, park narodowy Quicama, masyw Serra da Chela, wodospady Kalandula (na rzece Kwanza) i Ruacana (na rzece Kunene)
Jak spędzić czas: safari, trekking, kąpiele (na północy), poznawanie afrykańskiej kultury
Kiedy pojechać: od maja do września
Święta i wydarzenia: Festiwal Pieśni z okazji Dnia Praw Człowieka w Luandzie (marzec), Dzień Afryki (25 maja), Festiwal Morski w Sumbe i Porto Amboim (wrzesień), Dzień Niepodległości (11 listopada)
Co warto kupić: rzeźby i maski ludu Tchokwes, ceramika, figurki, przedmioty z brązu i kamieni półszlachetnych, biżuteria
Wymagane dokumenty: paszport z ważną wizą; przy wjeździe wymagany bilet powrotny; obowiązkowe szczepienie przeciw żółtej febrze
Lokalne specjały: calulu rybne (danie rybne z batatami i warzywami), muamba (kurczak duszonyw pomidorach, cebuli, z dodatkiem okry i czosnku), kiboli (potrawka z kurczaka i cebuli, podawana z fufu, czyli puree z batatów), mufete (grillowana ryba podawana z sosem cebulowym)
Popularne napoje: kawa, piwo
133. Zair
Cudowna przyroda, różnorodność flory i fauny, przepiękne krajobrazy ? czyli cały obraz Zairu, a także Afryki, tej ?naturalnej?, niczym nie skażonej. Jeżeli do tego dodać tajemniczą kulturę rdzennych mieszkańców, tereny te stają się istnym rajem dla turystów i podróżników.
Demokratyczna Republika Konga, czyli w skrócie Zair, to państwo położone w środkowej części Czarnego Lądu, w dorzeczu rzeki Kongo. Zajmuje ona powierzchnię 2,3 mln km2, która zamieszkuje blisko 48 mln mieszkańców. Językiem urzędowym jest język francuski, a jednostką monetarną zair. Zair graniczy z dziewięcioma państwami: z Kongiem, Republiką Środkowoafrykańską, Sudanem, Ugandą, Ruandą, Burundi, Tanzanią, Zambią i Angolą.
Gospodarka i przemysł
Zair to państwo posiadające jedne z największych zasobów surowców mineralnych, jednakże z powodu zacofania gospodarczego kraju nie są w pełni wydobywane. Z powodu kryzysu gospodarczego, który się ciągnie już na przestrzeni wielu lat, a także niestabilnej sytuacji politycznej państwo to jest jednym z najbiedniejszych na świecie.
Najważniejszą gałęzią gospodarki jest górnictwo (między innymi okręg Shaba), które wytwarza około jednej czwartej produktu krajowego brutto.
Miejsca warte zwiedzenia to Garamba, Salonga,
Garamba to park narodowy, położony pomiędzy rzekami Dungu, Aka i Garamba, w północno-zachodniej części Zairu, tuż przy granicy z Sudanem. Został on założony dla ochrony zwracającej uwagę swą wielkością populacji ssaków, które zajmują podmokły teren.
Garamba jest idealną przestrzenią życiową dla największych ssaków, czyli słoni i hipopotamów. Jest to także ostatnia ostoja goryli górskich, nad którym bezpieczeństwem czuwają uzbrojeni strażnicy.
Solonga
Kolejny wielki Park Narodowy, zajmujący teren niedostępnego wilgotnego lasu równikowego. Dzieli się on na dwa obszary, między którymi została zbudowana ludzka osada. Wilgotny i gorący klimat tworzy wręcz idealne warunki do życia różnych zwierząt, a liczne doliny i wartko płynące rzeki stają się oazą dla zagrożonych gatunków.
Kahuzi-Biega
Jest to park położony pomiędzy dwoma wygasłymi wulkanami Kahuzi i Biega, które znajdują się na zachód od jeziora Kiwu. Jego krajobraz cechują rozmaite typy roślinności (przede wszystkim lasy górskie i bambusowe). Rezerwat ten słynie z dużej ilości goryli górskich, które praktycznie w całej Afryce Środkowej są pod ścisłą ochroną.
Jak spędzić czas: safari, trekking, wędkarstwo, spływ rzeką Kongo, poznawanie rzemiosła artystycznego, spotkania z rdzennymi mieszkańcami
Święta i wydarzenia: Dzień Patrice mery Lumumba (17 stycznia), Męczenników Niepodległości (4 stycznia), Święto Niepodległości (30 czerwca), Fula Ngenge w Kinszasie (sierpień), Święto Rodziców (1 sierpnia), Festiwal Tradycyjnych Walk (listopad)
Co warto kupić: maski z hebanu, wyroby z wikliny, malarstwo tradycyjne, ozdoby i biżuteria
133. KONGO
Kongo, Congo, Republika Konga, Rpublique du Congo, państwo położone na równiku w środkowej Afryce, nad Oceanem Atlantyckim. Graniczy z Gabonem, Kamerunem, Republiką Środkowoafrykańską i Demokratyczną Republiką Konga. Powierzchnia 342 tys. km2.
Stolica Brazzaville.
Język urzędowy: francuski.
Jednostka monetarna 1 frank CFA = 100 centymów.
Ustrój polityczny
Według postanowień konstytucji z 2002 Kongo jest republiką parlamentarną, parlament - Zgromadzenie Narodowe składające się ze 137 osób i Senat, w którym zasiada 66 senatorów. Na czele państwa stoi prezydent wyłaniany w wyborach powszechnych na 7-letnią kadencję.
Gospodarka:
Dochód narodowy na 1 mieszkańca 800 USD (2004), stopa inflacji 1,8% (2004). Struktura zatrudnienia: rolnictwo 59%, usługi 21%, przemysł 20%. Kraj rolniczy. Uprawiana jest kawa, kakaowiec, trzcina cukrowa, maniok, bataty i ryż. Ważną gałęzią gospodarki jest górnictwo ropy naftowej, soli potasowych (jedne z największych złóż na świecie), rud żelaza, ołowiu oraz diamentów i złota.
Handel zagraniczny: eksportuje się głównie ropę naftową, drewno, diamenty, m.in. do Chin, Stanów Zjednoczonych, na Tajwan, importuje zaś półprodukty i żywność, m.in. z Francji, Włoch, USA. Obroty w handlu z zagranicą w 2004 wyniosły ? eksport: 2,2 mld USD, import: 749 mln USD. Zadłużenie zagraniczne (2001): 5 mld USD.
134. Liberia
Stolica państwa: Monrowia
Ustrój polityczny: republika
Powierzchnia: 111 369 km2
Język urzędowy: angielski
Waluta: dolar liberyjski
PKB na os. w USD 1000
Liberia to kraj nękany przez wojny, przez co turystyka w tym kraju nie ma możliwości rozwoju. Sytuacja gospodarcza kraju jest bardzo zła, stąd istnieje duże ryzyko rabunków. Równocześnie, uzyskanie pomocy w przypadku utraty dokumentów czy pieniędzy jest problematyczne. W Monrovii jest tylko kilka przedstawicielstw zagranicznych, których personel jest ograniczony do minimum. Policja nie ma możliwości udzielenia pomocy w przypadku kradzieży. W wyniku wieloletniej wojny domowej zostały zniszczone infrastruktury: sieci elektryczne i telefoniczne, wodociągi, drogi itp. Należy o tym pamiętać planując podróże po kraju. Najkorzystniej jest wwozić dolary USA, które można wymienić w każdym banku. Dolary USA są często traktowane jako równoległy środek płatniczy.
134. Kamerun
Stolica państwa: Jaunde
Powierzchnia: 475 442 km2
Liczba ludności 14,3 mln
Waluta: frank CFA
PKB na os. w USD 1573
Głównymi atrakcjami turystycznymi prowincji są nadmorskie ośrodki wypoczynkowe i Park narodowy Korup. Celem turystów jest również wulkan Kamerun.
135. Senegal
stolica: Dakar
język urzędowy: francuski
waluta: frank CFA (XOF)
powierzchnia: 196 722 km2
ludność: 11,66 mln mieszkańców
religia: muzułmanie (91%), katolicy (5,6%), animiści (3,2%)
Senegal - kierunek turystyczny numer jeden w Afryce Zachodniej - można uznać za zimowe słońce Europy. Od tryskającego życiem Dakaru po magiczne i spokojne Saint-Louis, od sawann wschodniego Senegalu po idylliczną wyspę Gore i buntowniczą, fascynującą rzekę Casamance - wszędzie znajdziemy interesujące miejsca. Wybierzmy się więc na podbój kraju o tysiącu obliczy, zamieszkanego przez plemiona Wolofów, Sererów, Fulanów, Tukulerów, Diola, Mandingo i kilka innych.
135. Mali
Stolica: Bamako
Powierzchnia: 1 240 192 km2
Waluta: frank CFA (SOF), 1 EUR = 655,95 XOF
Liczba mieszkańców: 11,63 mln
PKB na os. w USD 753
Mali jest kolebką największych cywilizacji, jakie rozkwitały na afrykańskiej ziemi. Bogactwem tego kraju jest majestat krajobrazów i mnogość ludów i plemion, serdecznych i uśmiechniętych. I co najważniejsze ? jest to jeszcze kraj wolny od zagrożeń związanych z masową turystyką,
Co warto zobaczyć: Bamako, Dżenne (ważny ośrodek na szlaku karawan), Gao (z grobowcami dynastii Askia, władców imperium Songhaj), Hombori, Mopti, Sgou, Timbuktu; ponadto kraj Dogonów, klify w Bandiagara, jeziora Dbo i Faguibine, rzeki Niger i Senegal, parki narodowe Boucle du Baoul i Bafing, rezerwat Gourma, pustynia Sahara, granitowy płaskowyż Adrar des Iforas
Jak spędzić czas: trekking, rejs po rzece Niger, safari, przejażdżki i podróże po pustyni na grzbietach dromaderów, poznawanie rzemiosła artystycznego, uczestniczenie w tradycyjnych świętach
Kiedy pojechać: od listopada do lutego
Święta i wydarzenia: festiwal kulturalny Tamadacht (styczeń, organizowany co dwa lata), Festival au Dsert w Timbuktu (styczeń), Festiwal Rzeki Niger w Sgou (luty), San Toulonk (świętowanie końca zbiorów), Festiwal Masek i Marionetek w Markali (kwiecień?maj), Dzień Niepodległości ? święto narodowe (22 września)
Co warto kupić: złota, srebra, miedziana biżuteria, przedmioty i rzeźby wykonane w drewnie, wyroby garncarskie, skórzane wyroby rzemieślnicze, barwne tkaniny, bogolan (tkaniny z Afryki Zachodniej)
Ulubione sporty: piłka nożna
Lokalne specjały: tiga dgu (ryż z sosem arachidowym), t (papka z prosa, sorgo lub kukurydzy)
Popularne napoje: piwo
135. Sudan
Stolica: Chartum
Powierzchnia: 2 505 813 km2
Waluta: funt sudański (SDD), 1 EUR = 275,01 SDD
Liczba mieszkańców: 40,2 mln
Sudan jest pięknym, największym i jednym z najludniejszych krajów Afryki. W dolinie Nilu Błękitnego, na Pustyni Nubijskiej czy nad brzegiem Morza Czerwonego, w słonecznym i ciepłym klimacie nauczymy się prawdziwej natury kolorów. Pośrodku tych wspaniałych obrazów również człowiek zostawił swoje dotknięcia pędzlem ? z piasków pustyni wyłaniają się ślady minionych cywilizacji, a nekropolia Meroe czy piramidy Nuri zadowolą najbardziej wybrednych amatorów legendarnych zabytków.
Co warto zobaczyć: Chartum, Dongola (miejsce prac polskich archeologów), Port Sudan; ponadto prowincja Darfur, Pustynia Nubijska, góra Barkal, doliny Nilu Białego i Nilu Błękitnego, wybrzeże Morza Czerwonego, park narodowy Dinder, nekropolia Meroe (królewskie piramidy władców państwa Kusz), świątynie w Naga, piramidy w Nuri.
Jak spędzić czas: plażowanie, kąpiele, nurkowanie w Morzu Czerwonym, wycieczki po pustyni ? samochodem terenowym lub na wielbłądach, trekking, rejs po Nilu, odkrywanie rzemiosła artystycznego, wędrówki po bazarach, zwiedzanie stanowisk archeologicznych, obserwacja zwierząt.
Kiedy pojechać: od listopada do kwietnia.
Co warto kupić: biżuteria złota i srebrna, przyprawy, rzeźby z drewna, wyroby z wikliny.
Lokalne specjały: fool medamas (puree z bobu), maschi (wołowina z pomidorami), proso, sorgo.
Napój narodowy: guhwah (kawa), herbata, merissa (piwo z prosa).
Opracowania powiązane z tekstem
Czas czytania: 508 minut
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.