Symbolizm w dramatach Stanisława Wyspiańskiego i w malarstwie Młodej Polski

BIBLIOGRAFIA

I. Literatura podmiotu:
1. Malczewski Jacek, Błędne koło. W: Krzysztofowicz- Kozakowska Stefania, Sztuka Młodej Polski. Kraków: Kluszczyński, 1999, s. 76.
2. Malczewski Jacek, Melancholia. W: Krzysztofowicz- Kozakowska Stefania, Sztuka Młodej Polski. Kraków: Kluszczyński, 1999, s. 78-79.
3. Podkowiński Władysław, Szał uniesień. Krzysztofowicz- Kozakowska Stefania, Sztuka Młodej Polski. Kraków: Kluszczyński, 1999, s. 82.
4. Wyspiański Stanisław, Chochoły. W: Krzysztofowicz- Kozakowska Stefania, Sztuka Młodej Polski. Kraków: Kluszczyński, 1999, s. 87.
5. Wyspiański Stanisław, Warszawianka. Wyd.8, Kraków- Wrocław, Wydawnictwo Literackie, 1983, ISBN 83"08"01091"1
6. Wyspiański Stanisław, Wesele. Wyd.1, Warszawa, Wydawnictwo Kama, 1993, ISBN 83-85497-39-0

II. Literatura przedmiotu:
1. Dobrowolski Tadeusz, Nowoczesne malarstwo polskie tom II. Wrocław- Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1960. Symbolizm i ludowość, s. 208, 209, 210; Malarstwo w okresie fermentu społecznego, s. 317.
2. Kopaliński Władysław, Słownik symboli. Warszawa: Wiedza powszechna, 1991. ISBN 83-214-0746-3. Wstęp, s. 7-8.
3. Majewska Marta, Wesele. "Cogito", 2006/21, s. 71-73.
4. Malinowski Jerzy, Malarstwo Polskie XIX wieku. Warszawa, DiG, 2003. ISBN 83-7184-290-6. Rozdział XIII, s.269.

RAMOWY PLAN WYPOWIEDZI

I. Określenie problemu:
a) podróż po symbolizmie, symbol.
b) napływ symbolizmu do Polski, przejawy w malarstwie (J. Malczewski) i dramacie (S.Wyspiański).

II. Kolejność prezentowanych treści:
a) "Warszawianka"- dramat symboliczny, sugerujący treść, a nie wypowiadający ich wprost: (barwy, dekoracje, okno, dźwięki, postaci, szarfa);
b)"Melancholia"- porównanie do Warszawianki; niepokój i dezorientacja-opis;
c)"Wesele"- impuls do stworzenia dzieła; akcja utworu: I akt, II akt (uosobienia utajonych pragnień), III akt (zastosowanie symbolu na wielorakiej płaszczyźnie);
d)"Chochoły "- opis; mroczne misterium- bierność i brak czynów;
e)"Błędne koło"- opis obrazu; odniesienie do" Wesela" Wyspiańskiego (rola artysty, podział, taniec, piętnowanie winnych);
f)"Szał uniesień"- opis według Jellenty; Symbole;

III. Wnioski

a) cel symbolizmu;
b) S. Wyspiański i J. Malczewski;
c) konteksty malarskie;
d) symbioza rodzimej tradycji z ożywczymi impulsami europejskiego modernizmu;

Materiały pomocnicze:

1. Reprodukcje obrazów: Jacek Malczewski, Melancholia" Błędne koło; Stanisław Wyspiański, Chochoły, Władysław Podkowiński, Szał uniesień.

"Symbolizm w dramatach Stanisława Wyspiańskiego i w malarstwie Młodej Polski"

Serdecznie zapraszam w zawiłą podróż po symbolizmie. Zawiłej bo symbol już w pierwotnym znaczeniu zawierał tak charakterystyczna dla siebie dwoistość, niedookreśloność, płynność, jest on pełen sprzeczności.

W dążeniu do odświeżenia zatęchłej atmosfery galicyjskiej, a także Warszawskiej, otwarto na oścież bramy przed prądami kultury zachodnioeuropejskiej.
Przede wszystkim zaczął się napływ symbolizmu. Jego przejawy obserwujemy zarówno w malarstwie jak i dramacie.

W pierwszej dziedzinie symbolizm prezentuje przede wszystkim Jacek Malczewski.

Mistrzem symbolizmu w dramacie jest niewątpliwie Stanisław Wyspiański u którego wielką rolę grała problematyka patriotyczno-narodowa i wyzwoleńcza.

Jednym z wcześniejszych dramatów tego twórcy jest "Warszawianka" z roku 1898.

Akcja tegoż dramatu rozgrywa się w trzecim dniu bitwy pod Grochowem w podwarszawskim dworku. Tam na wynik bitwy czeka grupa oficerów, gospodarze dworku, a wśród nich młoda dziewczyna Maria, której narzeczony bierze udział w owej bitwie. O wyniku polsko-rosyjskiej walki, o tym, że Polacy ponieśli klęskę bohaterowie dowiadują się od starego Wiarusa, który przyniósł meldunek z pola bitwy. Wtedy generał Chłopicki dosiada konia i przejmuje dowództwo.
Dramat pokazuje konflikt między straceńczym pokoleniem romantyków a napoleonidami.

Autor w tle tragedii umieścił dramat pary zakochanych, w którym narzeczony aby udowodnić swa wielką miłość wyrusza na bitwę nie wiedząc, że jest przez to skazany na pewna śmierć.

"Warszawianka" stanowi także polemikę z fatalistycznym pojmowaniem historii i służby ojczyźnie. Wyspiański sprzeciwił się (bez więc)koncepcji, że oto należy za ojczyznę ofiarnie umierać zamiast zwyciężać.

To dramat symboliczny który sugeruje treści, a nie wypowiada ich wprost.

Słowo jest tylko jednym ze składników widowiska, przeznaczonego nie do czytania lecz na scenę. Rozbudowane didaskalia świadczą o tym, że autor miał wyraźną wizję, jak dramat historii przekazać po przez syntezę dźwięku, elementów plastycznych, pantomimy i słowa.

Barwą dominująca w sztuce jest biel (białe są meble, suknie, ściany, firanki, śnieg za oknem) symbol czystości, nadziei. Oprócz bieli dominuje także czerń (czarna jest posadzka, klawikord oraz ubiór Chłopickiego) symbol surowości, żałoby, przewidywanej klęski. Jednakże wyraźniejszym kolorem dramatu jest jednak czerwień symbol krwi, rozpaczy, utraconej miłości. meble i dekoracje w stylu cesarstwa, nawiązują do epoki napoleońskiej symbolizującej zwycięską walkę. Popiersie cesarza z liśćmi laurowymi jest symbolem chwały. ważne jest też okno i widok z niego symbol walki o Polskę, dramatu narodu. Centralny przedmiot w pokoju to klawikord symbol żywiołu dramatycznej muzyki. Bardzo ważna jest pieśń "Warszawianka" która naprawdę nie była śpiewana w tej bitwie, autor wprowadza ją jednak jako element patriotyczny, symbol chwały żołnierzy w walce. Dźwięki bitwy to symbol zażartej walki, a pieśń zapowiada zgon dywizji.

Również i Postacie są symboliczne:
- Żymirski (żołnierz) symbol młodego romantyka, gotowego oddać życie za ojczyznę, patrioty jakich było wielu.
- Wiarus symbol karności i odwagi.
- Chłopicki symbol strachu i niewiary w zwycięstwo.
- Maria symbolizuje zniewolony kraj.
- Drastycznym symbolem jest biało-czerwona szarfa z plamami krwi- symbol przegranej bitwy.

Bezskuteczna walka, niemożność uzyskania wolności, oddanie się śmierci-m tak pozwolę sobie podsumować treść "Warszawianki". Mówiąc to w mojej głowie pojawia się obraz "Melancholia" stworzony w latach 1890-1894 przez Jacka Malczewskiego. Również na nim widać osoby nie mogące wywalczyć wolności, a w rezultacie ginących" Mnie oglądającą obraz ogarnął niepokój i dezorientacja. Na płótnie zobaczyłam zatarcie się granic rzeczywistości ze snami i wyobrażeniami o życiu, wiele symboli i metafor.

Skłębiony, unoszący się nad ziemią, wypływający spod pędzla malarza tłum przedstawia następujące po sobie pokolenia: od dzieci "uzbrojonych w szable i kosy "poprzez młodzieńców, dojrzałych mężczyzn, do bezsilnych, zakutych w kajdany starców. Są też postacie wyposażone w niemilitarne atrybuty: książkę, skrzypce, klepsydrę, paletę czy pędzel. Wszystko może być bronią w walce o wyzwolenie. Dzisiaj walka nie toczy się już na polu bitewnym, lecz w pracowni artysty.

Symbolem "mocy" jest postać malarza, zafascynowanego ideą wolności. Wydobywający się z obrazu tłum symbolizuje po stu latach zaborów niezdolny do walki naród. Niemożność dojścia do światła symbolizującego wolność sugerowało nieprzezwyciężenie narodowej "słabości". Tylko jedna postać jest wyłączona z ruchu to tytułowa melancholia zagradzająca drogę do okna wolności. Symbolizuje niemoc Polaków.

Ujrzane rojowisko postaci skłębionych w bezwolną masę przywodzi na pamięć motyw podjęty wkrótce przez Wyspiańskiego, a przekształcony w somnambuliczny taniec pod wtór skrzypiec chochoła.

Kolejnym dramatem symbolicznym jest "Wesele". Bezpośrednim impulsem do stworzenia tego dzieła było autentyczne wesele poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną. Sam autor będąc na weselu jak pisał Boy w "Plotce" :"["]szczelnie zapięty w swój czarny tużurek stał cała noc oparty o futrynę, patrząc swoimi stalowymi, niesamowitymi oczyma. Obok wrzało weselisko, huczały tańce, a tu do izby raz po raz wchodziło po parę osób, raz po raz dolatywały do jego uszu strzępy rozmowy. I tam ujrzał i usłyszał swoją sztukę."

Akcja utworu rozgrywa się w Bronowicach, w wiejskiej chacie, w listopadową noc. W pierwszym akcie Wyspiański prezentuje gości z miasta i chłopów z Bronowic. Dialogi między szlachtą, a chłopami charakteryzują odwieczny brak porozumienia między nimi. Akt ten nazywa się realistycznym, gdyż dopiero pod jego koniec para młoda zaprasza na wesele chochoła, który przybywa dopiero w akcie drugim. W którym pojawia się symbol, wizja i fantazja.
Chochoł rzuca czar na zebranych, budzą się w nich ukryte uczucia. Uosobienia utajonych pragnień" I tak kolejno pojawiają się:

Widmo - symbol romantycznej miłości. Postać byłego narzeczonego Marysi, francuskiego malarza. Budzą się w niej wątpliwości. Może czuje się gorsza od sióstr, że nie poślubiła inteligenta" A może tęskni za tamtym uczuciem" Tego jednak nie możemy wiedzieć bo symbol nigdy nie jest jednoznaczny.


Stańczyk - ostatni błazen Jagiellonów uważany za symbol mądrości. Jego pojawienie się Dziennikarzowi jest wyrzutem sumienia. Zjawa odwołuje się do niepokojów bohatera, który nie od końca jest pewien, czy zaciemniając historię i propagując bierność, postępuje słusznie.

Rycerz - Zawisza Czarny symbol honoru i patriotyzmu. Przybywa do poety Rycerz uosabia potęgę i moc za którą tęskni poeta pisząc pesymistyczne rozważania dekadenckie zamiast podejmować tematy narodowe.
Hetman-Branicki uważany za symbol zdrady narodowej. Zarzuca panu młodemu zdradę stanu szlacheckiego.

Upiór - Jakub Szela objawia się Dziadowi, symbol braku porozumienia między warstwami społeczeństwa.
Wernychora- wieszcz ukraiński, symbol zjednoczenia Polski, zapowiedź walki narodowowyzwoleńczej. Objawia się Gospodarzowi jest wyrazem jego pragnień.
Wernychora ma dla niego misję: zwołać cały lud do powstania i czekać na niego. Daje mu złoty róg który ma moc wyrwania ludzi z letargu. Jednak gospodarz zmęczony idzie spać, a róg przekazuje Jaśkowi. Pod koniec aktu okazuje się, że koń wieszcza gubi złotą podkowę, symbol szczęścia, którą Gospodyni chow do skrzyni "na później".

W akcie trzecim chłopi zgromadzeni o świcie przed kaplicą czekają na sygnał walki. Każdy trzyma w ręku kosę- kolejny rekwizyt o wadze symbolu, który sugeruje, że roli chłopstwa w powstaniu pominąć nie można. Jasiek gubi jednak złoty róg- symbol wyzwolenia, schylając się po czapkę z piór- symbol prywaty, próżności.

Interpretacja tej sceny niesie ze sobą pesymistyczne przesłanie- powstanie narodowe jest niemożliwe ponieważ Polacy są zaślepieni jedynie własnym dobrem. Dźwięk zagubionego rogu miał poderwać do działania. Zamiast tego ludzie zasłuchują się w melodię chocholich skrzypiec, pogrążając się w tańcu, który jest symbolem marazmu narodu.

Ciekawe w "Weselu" jest zastosowanie symboliki na wielorakiej płaszczyźnie.
Osoby -symbole
Symbole -przedmioty
Czy same zdarzenia o wymownej treści.
Zdecydowanie najbardziej wieloznaczna jest postać chochoła. Jego muzyka wprawiła w trans biesiadników. Zapowiada także pojawienie się postaci zza światów. Jednak prawdziwą jego rolą jest ochrona kwiatu róży by nie zmarzł zimą. Funkcji tej znowu nadał Wyspiański charakter symboliczny. Róża ta to uśpiona polskość, czekająca na moment kiedy będzie mogła rozkwitnąć. Symbol nadziei.

Stanisław Wyspiański to również wybitny malarz. Motyw chochołów pojawiał się u niego wielokrotnie, na obrazie "Chochoły nocą" z 1899r. Widać ich skręcone, jakby na wpół ludzkie sylwetki. Drzewa oddzielają scenę od kulis, a w tle zarysowują się katedralne wierze. Kilka latarni rozświetla punktowo mrok. Panuje nastrój oczekiwania, za chwilę rozpocznie się mroczne misterium. Jak widać chochoły stoją w kręgu- to symbol martwoty, narodowego fatum. Za ich pomocą piętnuje bierność i brak czynów zmierzających do wyzwolenia Polski.

Drugi obraz "Planty o świcie" z 1894r. to jedno z niewielu dzieł olejnych artysty.
Myślę, że by dobrze zinterpretować ten obraz należy mieć świadomość jak ważnym elementem polskości był dla Wyspiańskiego Wawel. W obrazie tym- pusta obsadzona drzewami aleja prowadzi do stóp zamku majaczącego we mgle szarzejącego się światu. Perspektywiczna przestrzeń wytworzona szpalerem drzew i murem więzienia św. Michała wciąga wzrok widza, w głąb obrazu. Tam góruje nad światem Wawel niby niedostępna i wyniosła wieża. Jednak w powietrzu odczuwa się smutek- wszystko w tym obrazie potęguje klimat nostalgii. "Planty" to obraz, który w swej całości symbolizuje melancholię oraz tajemniczość, którą kryje za sobą mgła, oddalony zamek. Jedynie latarnia w centrum obrazu to jakby światełko wskazujące odpowiedni kierunek i dyktujący działania. Mglisty świt to zapowiedź nieoczekiwanych wydarzeń.

Chocholi taniec, błądzenie w koło, przynosi mi na myśl obraz Jacka Malczewskiego stworzony w roku 1895-97 "Błędne koło"
W centrum kompozycji znajduje się chłopiec na drabinie z pędzlem w ręku- mały malarz, wokół niego odbywa się taniec wyimaginowanych postaci, które krążą dookoła drabiny. Obraz został podzielony jakby na dwie części. Po prawicy chłopca widać tańczącego satyra w towarzystwie rozbawionych kobiet, postacie mają kolorowe i jaskrawe stroje. Na tą stronę pada smuga światła. Natomiast po lewej stronie znajduje się ciemna strona obrazu. Są tam spowite w ponure cienie nieszczęśliwe postacie. Na pierwszym planie widać półnagich mężczyzn skutych łańcuchami. U stóp drabiny opadają porzucone przez młodego malarza wzorniki.

Obaj twórcy inaczej widzą swoją rolę, Malczewski umieszcza siebie w centrum obrazu- jest kreatorem natchnionym przez Boga. Natomiast Wyspiański nie ukazuje siebie w dramacie, jest wnikliwym obserwatorem. W jego dramacie, podobnie jak w "Błędnym kole" można doszukać się podziału: najbardziej rzuca się w oczy zróżnicowanie między bohaterami występującymi w "Weselu", to postacie realistyczne i zjawy, odpowiada to na obrazie realnemu chłopcu i wyimaginowanym osobom tańczącym w korowodzie.

Ważnym elementem łączącym oba dzieła jest topos tańca. O ile jednak Malczewski przedstawił taniec nierealnych postaci, jako walczącego ze sobą, a jednocześnie nierozerwalnie związanego dobra i zła, o tyle Wyspiański skupił się na konkretnym zagadnieniu. U niego taneczny korowód przedstawia społeczeństwo polskie, które nie walczy o swój kraj. Obaj twórcy piętnują również winnych w swoich dziełach. Malczewski umieścił ich po ciemnej stronie obrazu. Natomiast Wyspiański wini społeczeństwo polskie za to, że nie potrafi zorganizować powstania.

W nurcie symbolizmu malowano również obrazy o innej tematyce niż narodowościowej. Wybór jednej pracy z tak wielu nie był łatwy. Uważam jednak, że "Szał uniesień" namalowany przez Władysława Podkowińskiego w roku 1894 zdecydowanie na to wyróżnienie zasługuje. W ślad za sztuką obcą poszukiwano sensacji, perwersji erotycznej i wyrafinowania.

Obraz przedstawia jak pisał Cezary Jellenta:
"["] potwora przypominającego konia, który unosi w górę nagą kobietę. Jest on rzucony w przestrzeń jak wściekły poryw, jak kłąb wichru i przenikniony drgnieniem błyskawicy i drganiem konwulsji. Zwierz to czarny szatański z wywalonym zajadle językiem, pokryty pianą. A ona" Przymknąwszy z omdlenia oczy, pozwala niby wzdymać się burzy uczuć w swym łonie i straciwszy pamięć świata i ludzi mknie- dokąd""

Obraz ten symbolizuje niszczycielską siłę boga Erosa. Emanuje symbolem miłości, szaleństwa, symbolem kobiety, która doprowadza do tytułowego szału i ekstazy. Dzieło to wywołało sensację. Sam autor pociął go nożem, załamany szyderczym przyjęciem obrazu.

Celem symbolizmu było wypracowanie takiej formy wypowiedzi artystycznej, która poprzez posługiwanie się symbolem dawałaby wyraz wewnętrznym przeżyciom człowieka.

Doskonale wykorzystali symbolizm do wyrażania narodowych treści Jacek Malczewski i Stanisław Wyspiański, każdy z nich na swój sposób.

Malczewski odnalazł własną poetykę w symbolicznym malarstwie mówiącym o patriotycznej powinności i powołaniu artysty.

Wyspiański w swych dramatach i obrazach wykreował tragiczną wizję dziejów ojczyzny i jej przeznaczeń.

Jeszcze inaczej kształtowali swe postawy twórcze inni malarze symbolizmu Młodopolskiego jak np. Podkowiński asymilując wpływ artystycznych środowisk zachodnioeuropejskich.

Symbolizm polski nie był jednak nurtem wewnętrznie rozdartym pomiędzy tym, co dawne i tym co nowe, tym co polskie i tym co obce.

Przeciwnie, dawał świadectwo doskonałej symbiozy rodzinnej tradycji z ożywczymi impulsami europejskiego modernizmu.