Pierwsze wzmianki o diagnozie można odnaleźć już w starożytności, w pracach szkoły Hipokratesa. Od tego czasu termin "diagnoza" związany był z medycyną - służył określaniu patologicznego stanu organizmu. Pojęcie "diagnozy" z nauk medycznych przyjęła jako pierwsza w naukach społecznych pedagogika społeczna dzięki Marry Richmond, która pisała na temat diagnozy m. in. że nie wolno zadowolić się stwierdzeniem różnych objawów nędzy, wykroczeń i wykolejeń ludzi, lecz trzeba dociekać przyczyn, poszukując ich zarówno w pacjentach, jak też sytuacji środowiskowej. W Polsce prekursorką była Helena Radlińska.
1. Pojęcie diagnozy
Termin diagnoza pochodzi z języka greckiego (dign-sis) - oznacza rozpoznanie, a ściślej rozróżnienie i na początku wiązał się jedynie z medycyną. Do nauk społecznych wprowadziła go Mary Richmond, pisząc o diagnozie w 1917 roku.
Współczesna interpretacja tego terminu podkreśla jego dwa składniki: zebranie potrzebnych danych i ich krytyczne opracowanie w drodze rozumowania.
Definicja, która wydaje się być najtrafniejsza brzmi:
"Diagnoza to rozpoznanie istoty i uwarunkowań złożonego stanu rzeczy na podstawie jego cech (objawów), w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości panujących w danej dziedzinie". Definicja ta zawiera w sobie wiele aspektów, dlatego wyróżnić możemy diagnozy cząstkowe, o których będzie mowa w dalszej części referatu.
Poznanie diagnostyczne opiera się na dwóch głównych elementach: doświadczeniu i rozumowaniu. Opis możliwie wielostronny cech i objawów danego zjawiska, uzyskany w drodze obserwacji, badań specjalnych i eksperymentów, ma na celu zebranie danych, dotyczących badanego przedmiotu i jego otoczenia. Stanowią one podstawę dalszych rozumowań prowadzących do diagnozy.
Z definicji tej jasno wynika, że mamy do czynienia z dwiema podstawowymi czynnościami diagnostycznymi, a są to:
1. Zebranie w odpowiedni sposób danych, które wymagają interpretacji
2. Określenia na ich podstawie badanego stanu rzeczy
W poznaniu diagnostycznym oprócz doświadczenia i rozumowania ważna jest również osoba diagnosty, gdyż w jakimś stopniu musi on polegać na swojej intuicji.
Intuicja łączy się z doświadczeniem i znajomością danej dziedziny. Na podstawie doświadczenia, jakie badacz posiada, intuicja pozwoli mu na szybsze dopasowanie objawów do odpowiedniego typu czy gatunku. Diagnoza stawiana w oparciu o intuicję musi być jednak potwierdzona przez badania i metodyczne rozumowanie.
Diagnoza pedagogiczna
Diagnoza w pedagogice społecznej to rozpoznanie na podstawie zebranych i ocenionych danych z różnych źródeł poszczególnego stanu i jego genezy lub przyczyn oraz wyjaśnienie znaczenia i etapu rozwoju, a także ocena możliwości jego zmiany w kierunku pedagogicznie pożądanym. Diagnoza taka jest diagnozą rozwiniętą i posiada ona 5 etapów cząstkowych (wg S. Ziemskiego):
1. Diagnoza klasyfikacyjna - odpowiada na pytanie jakie przyczyny pierwotnie zadziałały
2. Diagnoza genetyczna - odpowiada na pytanie jaki ciąg zdarzeń doprowadził do stanu obecnego
3. Diagnoza znaczenia dla całości - odpowiada na pytanie jakie znaczenie dla całości, w której znajduje się dany przedmiot czy proces ma jego stan obecny
4. Diagnoza fazy - odpowiada na pytanie w jakiej fazie rozwoju znajduje się ten stan
5. Diagnoza rozwojowa (prognostyczna) - odpowiada na pytanie w co ten stan rozwinie się w przyszłości
Nie w każdym przypadku diagnozowania występują wszystkie aspekty diagnozy rozwiniętej i nie w każdym przypadku wszystkie są jednakowo ważne i znaczące. Jednakże dwa etapy powinny wystąpić zawsze: diagnoza klasyfikacyjna (niezbędne jest zaklasyfikowanie danego stanu rzeczy) oraz diagnoza genetyczna (wyjaśnienie uwarunkowań istniejącego stanu rzeczy).
Wymieniona tutaj kolejność elementów i faz pełnej diagnozy może się zmieniać w różnych sytuacjach. Rozpoczyna się zwykle od zadań, do których rozwiązania mamy już dostateczne dane, a następnie przechodzi się do rozwiązania innych zadań diagnostycznych, poszukując dalszych danych.
Diagnoza pedagogiczna jest diagnozą rozwiniętą. Nie ogranicza się do sprawdzania i oceniania stanu osiągnięć ucznia, lecz obejmuje także wyjaśnienie przyczyn (genezy) tego stanu i przewidywanie rozwoju osiągnięć (prognozę). Przeszłość (indywidualna historia uczenia się i wychowania) jest w niej podstawę interpretacji obecnych postępów ucznia, a teraźniejszość jest podstawą przewidywania jego przyszłych postępów.
W diagnozie pedagogicznej rozważa się istotne elementy sytuacji pedagogicznej: warunki uczenia się, programy, metody, wymagania, osiągnięcia poznawcze i motywacyjne. Diagnozę pedagogiczną mogą uzupełniać: diagnoza zdrowotna, psychologiczna, socjologiczna oraz ekonomiczna.
Głównym odbiorcą diagnozy pedagogicznej jest sam uczeń - wychowanek, który powinien w niej świadomie uczestniczyć, poznać jej wyniki oraz mieć pewien, stosowny do wieku, udział w podejmowanych decyzjach. Natomiast pełnoprawnymi użytkownikami diagnoz są rodzice, nauczyciele i wychowawcy ucznia. Im więcej o nim wiedzą, tym większą mają szansę na dobranie stosownych oddziaływań.
Diagnoza pedagogiczna spełnia trzy funkcje:
1. Stanowi punkt wyjścia w czynnościach projektowania
2. Pozwala na systematyczną kontrolę przebiegu procesu wychowania
3. Służy ocenie wyników działalności pedagogicznej umożliwiając kontrolę przebiegu działań i korekturę danego lub następnego cyklu organizacyjnego działalności pedagogicznej.
Diagnostyka dydaktyczno - wychowawcza:
Diagnostyka dydaktyczno - wychowawcza jest opisem i wyjaśnieniem sposobów rozpoznawania sytuacji dydaktycznej i wychowawczej ucznia, w tym zwłaszcza zmian jakie w nim zachodzą pod wpływem oddziaływania pedagogicznego.
Diagnostyka ta jest metodologią diagnozy pedagogicznej
MODEL DIAGNOZY
1. Wstępne przygotowanie
2. Wstępna motywacja
4. Warunki kształcenia
5. Osiągnięcia poznawcze poznawcze
6. Osiągnięcia motywacyjne
Na wejściu i wyjściu tego modelu mamy indywidualne stany osiągnięć szkolnych, poklasyfikowanych na dziedzinę poznawczą (dydaktyczną) i motywacyjną (wychowawczą). W środku modelu mieści się treść kształcenia, opanowana przez ucznia w określonych warunkach organizacyjnych.
Model ten stanowi pojedyncze ogniwo łańcucha wiążącego kolejne lekcje, działy programowe, klasy i szczeble kształcenia.
1. Na wstępne przygotowanie poznawcze ucznia składają się osiągnięcia poznawcze, które są niezbędne lub sprzyjające uczeniu się wybranej treści nauczania. Te osiągnięcia obejmują pewne wiadomości, umiejętności (w tym umiejętność uczenia się).
Funkcją wstępnego przygotowania poznawczego jest skracanie czasu uczenia się nowych wiadomości i umiejętności dzięki wykorzystaniu wiadomości i umiejętności wcześniej nabytych.
Główną zasadą diagnozy wstępnego przygotowania poznawczego uczniów jest rozpoznawanie tego, co uczeń potrafi, a nie tego, czego mu brak.
Najbardziej użyteczne dla nauczyciela są naturalne metody diagnozy wstępnego przygotowania poznawczego: rozmowy z uczniem, wypracowania, zadania matematyczne, doświadczenia przyrodnicze, prace artystyczne na wybrane tematy. W diagnozie profesjonalnej stosowane są testy uzdolnień i testy osiągnięć, badające procesy myślowe ucznia na materiale werbalnym i liczbowo - przestrzennym.
2. Wstępna motywacja obejmuje chęć uczenia się danego zakresu treści i cechy osobowości wpływające na utrzymanie tej chęci mimo trudności, jakie zwykle pojawiają się. "Trwanie przy zadaniu do wykonania" (pilność, uporczywość wysiłku) uważa się obecnie za szczególnie ważną dyspozycję do osiągnięć szkolnych.
Motywacja silnie wpływa na przebieg uczenia się (niektórzy z entuzjazmem przystępują do nowego materiału, wielu traktuje go jako uciążliwy obowiązek i nie wykracza poza minimum, a jeszcze inni przyjmują go wrogo, przewidując klęski i niepowodzenia).
Metodami zdobywania informacji o motywacji ucznia są:
a. obserwacja pracy ucznia, zwłaszcza w fazie początkowej oraz obserwacja jego zachowania w czasie wolnym
b. wywiad z zastosowaniem kwestionariusza lub bez (swobodny)
c. ankieta kwestionariuszowa lub w postaci wypracowania szkolnego na wybrane tematy
d. eksperyment pedagogiczny polegający na wyborze przedmiotu i treści uczenia się, środków (np. lektur) i metod, form organizacyjnych zajęć.
Ważna jest życzliwa akceptująca postawa, która jest warunkiem uzyskania szczerych wypowiedzi i znaczących zachowań niewerbalnych.
3. Treść kształcenia jest systemem czynności opanowywanych przez uczniów. Treść kształcenia możemy przedstawić trójwymiarowo jako:
a. układ celów kształcenia (im wyższy cel kształcenia tym ważniejszy) cele w postaci czynnościowej rozciągają się od gotowości do przypomnienia sobie faktów do umiejętności strategicznych w zakresie rozwiązywania problemów teoretycznych z danej dziedziny i do usprawnionych działań praktycznych
b. materiału kształcenia - jego struktura jest na tyle elastyczna, że porządek tematów, drogi wnioskowania (indukcyjne i dedukcyjne) oraz poglądowe przykłady mogą być dobrane wg potrzeb ucznia
c. wymagań dydaktycznych - dobrze przygotowani nauczyciele potrafią sprecyzować hierarchię wymagań odpowiadającą skali stopni szkolnych.
Szczegółowa analiza treści kształcenia jest ważnym składnikiem diagnozy pedagogicznej.
4. Wśród warunków kształcenia, obejmujących materialne i społeczne otoczenia uczącego się, szczególną rolę odgrywa jakość nauczania, na którą składają się wskazówki i zachęty dawane uczniowi, organizacja jego kontaktu z treścią kształcenia oraz system wzmocnień utrwalających jego etapowe osiągnięcia.
Akcentując czynności dydaktyczno - wychowawcze możemy powiedzieć, że to jakość nauczania, nie zaś osobowość nauczyciela, zapewnia uczniowi osiągnięcia szkolne. Ważne jest także to, aby w pracy szczególnie z uczniami młodszymi, słabiej przygotowanymi poznawczo i mniej umotywowanymi, stosować odpowiednie środki dydaktyczne i urozmaicać sytuacje dydaktyczne. Brak środków jasno prezentujących i rozszerzających dany zakres treści kształcenia ogranicza postępy wszystkich uczniów.
5. Osiągnięcia poznawcze uczniów w wybranym zakresie treści kształcenia mogą być mierzone w ten sam sposób, jak jego wstępne przygotowanie poznawcze.
6. Osiągnięcia motywacyjne są stosunkiem ucznia do danej treści kształcenia po próbie jej opanowania. Zwykle rozwój poznawczy w danej dziedzinie pociąga za sobą pewien rozwój motywacyjny i odwrotnie. Takie przyrosty osiągnięć są jednak skromne. Ogólna motywacja do nauki zmienia się powoli, w ciągu setek i tysięcy godzin przebywania ucznia w szkole.
W diagnozowaniu sytuacji szkolnej dziecka dotyczy rozpoznawania kwestii, jak dziecko funkcjonuje w podstawowych dla siebie rolach społecznych, związanych z sytuacją uczęszczania do szkoły.
Rozpoznawanie, jak dziecko funkcjonuje w określonych rolach społecznych, oznacza dokonywanie oceny, w jakim stopniu spełnia ono określone oczekiwania społeczne - zakazy i nakazy danej roli.
Podstawową pełnioną przez dziecko rolą w sytuacji szkolnej jest rola ucznia.
Jest to rola złożona, będąca kompilacją różnych ról cząstkowych i cech:
- roli uczącego się - przyswajającego wiedzę i umiejętności,
- roli kolegi członka grupy rówieśniczej,
- roli członka społeczności szkolnej zbiorowości szkolnej i strony" w relacji z instytucją szkoły,
- roli ucznia-dziecka w środowisku rodzinnym.
Najważniejsze relacje i cechy składające się na pełnienie przez dziecko złożonej roli ucznia, relacje i cechy, które najczęściej są przedmiotem diagnozy pedagogicznej:
1) związane z cząstkowa rolą uczącego się i możliwościami w tym zakresie, np. dojrzałość szkolna dziecka, osiągnięcia i niepowodzenia szkolne, zainteresowania i uzdolnienia, specyficzne trudności dydaktyczne, opóźnienia szkolne, relacje z nauczycielami, frekwencja szkolna, motywacja do nauki i chodzenia do szkoły, aspiracje i plany edukacyjne, poziom potrzebnych sprawności psychicznych i fizycznych;
2) związane z rolą kolegi, np. zdolności do bezkonfliktowych kontaktów rówieśniczych, poziom zdolności społecznych (uspołecznienie), pozycja społeczna wśród rówieśników (pozycja socjometryczna), uczestnictwo w nieformalnych grupach rówieśniczych, w grupach podkulturowych
3) związane z rolą członka społeczności szkolnej, np. relacje "pozadydaktyczne" z nauczycielami, stosunek do regulaminów i wymogów dyscypliny, zaangażowanie w życie szkoły, fobie szkolne, przystosowanie (i jego poczucie) do środowiska szkolnego;
4) związane z rolą ucznia-dziecka w rodzinie, np. możliwości realizowania obowiązków szkolnych w domu, stosunek rodziców do nauki i obowiązków szkolnych dziecka, aspiracje edukacyjne rodziców w stosunku do dziecka, pomoc w nauce, kontakty rodziców ze szkołą
