Rozwój rynku, narastanie konkurencji, wzrost kosztów wprowadzania postępu technicznego i inne czynniki sprawiają, że nie zawsze ustalone cele gospodarcze mogą być osiągnięte przez pojedyncze przedsiębiorstwo i dlatego, w celu przezwyciężenia tych trudności, tworzy się różne związki organizacyjne przedsiębiorstw. Związki przedsiębiorstw można klasyfikować według różnych kryteriów, często zazębiających się ze sobą. Biorąc pod uwagę wpływ, jaki zrzeszanie się przedsiębiorstw wywiera na samodzielność gospodarczą i odrębność prawną łączonych przedsiębiorstw, możemy wyróżnić związki powstające na zasadzie kooperacji i koncentracji.
Wzrost przedsiębiorstw może być określony za pomocą dwóch podstawowych strategii:
1. Wzrost wewnętrzny
Polega on na rozrastaniu się przedsiębiorstw od wewnątrz przede wszystkim w drodze nowych inwestycji.
2. Wzrost zewnętrzny
Jest to tzw. strategia rozwoju, która polega na łączeniu się z innymi
Przedsiębiorstwami, względnie na przyłączaniu innych odtąd samodzielnych przedsiębiorstw.
Wzrost zewnętrzny może być osiągany:
1. W drodze wchodzenia przedsiębiorstwa w związki kooperacyjne z innymi przedsiębiorstwami przy zachowaniu ekonomicznej i prawnej samodzielności partnerów i ograniczeniu współdziałania tylko tych określonych zakresów.
2. W drodze trwałego łączenia się z innymi przedsiębiorstwami dla wspólnego prowadzenia całej działalności gospodarczej pod jednolitym kierownictwem.
Wzrost zewnętrzny nie oznacza tworzenia w gospodarce nowych zdolności produkcyjnych, ale polega na zdobyciu prawa do dysponowania już istniejącymi zdolnościami produkcyjnymi. Zwiększa to zdolność produkcyjną utworzonej grupy przedsiębiorstwa, ale nie tworzy nowych miejsc pracy.
Decyzje połączeń przedsiębiorstw mają na ogół bardzo zróżnicowane przyczyny i wynikają z dążenia do lepszego realizowania celów poszczególnych przedsiębiorstw.
Najczęściej przyczynami połączeń są:
1) Dążenie do zwiększania produktywności w drodze racjonalizacji, wynikającej z niej obniżki kosztów, jakie można osiągnąć w dużej jednostce gospodarczej.
2) Poprawienie swojej pozycji na rynku wobec dostawców, odbiorców i kredytobiorców.
3) Zmniejszenie ryzyka poszczególnych przedsiębiorstw w drodze jego rozłożenia na większą liczbę uczestniczących jednostek
4) Uzyskanie silnej pozycji w drodze ograniczenia konkurencji
W zależności od stopnia realizacji samodzielności przedsiębiorstw dokonywany jest podział form połączeń na KOOPERACJĘ i KONCENTRACJĘ .
W przypadku kooperacji samodzielne pod względem prawnym i ekonomicznym przedsiębiorstwa wydzielają do współpracy tylko pewne uzgodnione lub określone w umowie wyniki działalności . Ta współpraca staje się jednak możliwa tylko po zrezygnowaniu z samodzielności w dziedzinie przeznaczonej do kooperacji , co może spowodować podniesienie ich zdolności konkurencyjnej.
Koncentracja obejmuje znacznie większą skalę połączeń w przypadku których uczestniczące przedsiębiorstwa rezygnują w mniejszym lub większym stopniu z gospodarczej samodzielności, a nawet utraty osobowości prawnej. Główną cechą koncentracji przedsiębiorstw jest więc poddanie uczestniczących jednostek jednolitemu kierownictwu gospodarczemu.
ZWIĄZKI PRZEDSIĘBIORSTW
KOOPERACJA KONCENTRACJA
WSPÓLNOTA PRACY KONCERN
KARTEL HOLDING
SYNDYKAT TRUST
KONSORCJUM FUZJA
Połączenia przedsiębiorstw w formie koncentracji odróżniają się od powiązań kooperacyjnych przede wszystkim tym, że przedsiębiorstwa uczestniczące w koncentracji rezygnują w określonym stopniu ze swojej samodzielności gospodarczej i poddają się jednolitemu kierownictwu gospodarczemu. Takie połączenie może się dokonać albo poprzez zdobycie większościowego udziału w podporządkowanym przedsiębiorstwie albo
w drodze zawarcia umowy o opanowaniu.
Jeśli w tym procesie przedsiębiorstwa podporządkowane zachowują swoją samodzielność prawną to taką formę koncentracji określamy jako koncern lub holding.
Koncentracja przedsiębiorstwa i jej formy
KONCERN
Należy do związków przedsiębiorstw tworzonych na podstawie formuły koncentracji. Jest to zrzeszenie przedsiębiorstw zachowujących swą osobowość prawną, lecz rezygnujących z rzeczywistej samodzielności gospodarczej na rzecz wspólnego kierownictwa, chociaż niekiedy ich samodzielność może mieć charakter czysto formalny. Istotną cechą przedsiębiorstw należących do koncernu jest ich wspólny właściciel: pojedynczy finansista, a częściej grupa finansistów, co integruje te przedsiębiorstwa w pewną całość finansowo - gospodarczą, opartą na ograniczonej jedności kontroli i zarządzania.
Zależnie od rodzaju i sposobu powiązań zrzeszonych przedsiębiorstw wyróżnia się koncerny pionowe i koncerny poziome.
Koncern pionowy łączy przedsiębiorstwa według następujących po sobie technologicznie powiązanych etapów produkcji lub ogniw obrotu towarowego. Przykładem może tu być połączenie: kopalnia rudy żelaza - wielkie piece - stalownie - walcownie i kuźnie - odlewnie - fabryki maszyn - obrót maszynami.
Koncern poziomy obejmuje przedsiębiorstwa tej samej dziedziny produkcji lub dziedzin pokrewnych, np. różne fabryki przemysłu spożywczego wytwarzające przetwory mięsne, produkty mleczarskie, krochmal i mączkę ziemniaczaną, przetwory owocowe.
HOLDING
Jest formą centralizacji dyspozycji gospodarczej tworzoną w formie wykupywania przez jedno wielkie przedsiębiorstwo lub przez bank takiej liczby akcji różnych innych przedsiębiorstw, by zapewnić sobie kontrolę nad nimi. Teoretycznie kontrolę zapewnia posiadanie nieco więcej niż 50% akcji przedsiębiorstwa, praktycznie jednak wystarczy mniej niż połowa akcji, jeżeli są one rozproszone wśród licznej grupy drobnych akcjonariuszy. Rozróżnia się czysty holding i holding przemysłowy.
Czysty holding oznacza holding w ścisłym tego słowa znaczeniu, w którym zgrupowanie prowadzące działalność holdingową nie ma formalnie własnych przedsiębiorstw, lecz dysponuje tylko pakietami akcji innych przedsiębiorstw, które oficjalnie są samodzielne pod względem prostym i gospodarczym.
Holding przemysłowy nazywany również przemysłowym towarzystwem holdingowym to rodzaj działalności, w której ugrupowanie holdingowe jest rzeczywistym właścicielem wielkich przedsiębiorstw i kieruje bezpośrednio ich działalnością, a ponadto kontroluje inne przedsiębiorstwa, często z zupełnie odmiennych dziedzin działalności. Przemysłowe towarzystwo holdingowe branży metalowej może kontrolować działalność przedsiębiorstw komunikacyjnych, wydawnictw, dużych domów towarowych itp.
TRUST
Grupuje przedsiębiorstwa, które tracą swą niezależność gospodarczą i odrębność prawną. Trust stanowi zatem pełne zespolenie dotychczas niezależnych przedsiębiorstw w jedno przedsiębiorstwo. Zrzeszone przedsiębiorstwa tracąc samodzielność przechodzą pod wspólny zarząd, którego uosobieniem jest centralna rada wykonawcza trustu i w pełni realizują politykę gospodarczą tej rady stanowiącej dla przedsiębiorstw najwyższy organ kierowniczy. Niekiedy przedsiębiorstwa należące do trustu mogą nawet zachować formalne pozory osobowości przedsiębiorstw niezależnych, są jednak całkowicie podporządkowane kontroli trustu tak dalece, że rada trustu może podjąć decyzję o zlikwidowaniu niektórych przedsiębiorstw mających gorsze wyniki i skoncentrować produkcję w innych.
FUZJA
Stanowi najsilniejszą formę związków przedsiębiorstw, gdyż po połączeniu przedsiębiorstwa dotychczas samodzielne tracą całkowicie swą niezależność gospodarczą i prawną. Tylko to sfuzjowane przedsiębiorstwo zachowuje osobowość prawną i samodzielność ekonomiczną, natomiast włączone przedsiębiorstwa stają się tylko jednostkami wewnętrznymi. Podobnie jak w wypadku koncernów, możliwe jest tu połączenie na zasadzie pionowej lub poziomej:
1) fuzja może prowadzić do powstania w miejsce dotychczas wyodrębnionych przedsiębiorstw, nowego przedsiębiorstwa o nowej nazwie
2) może również nastąpić wchłonięcie przedsiębiorstw przez jedno i wtedy wszystkie one występują pod nazwą przedsiębiorstwa, które wchłonęło pozostałe.
Związki kooperacyjne - mają charakter nietrwały; na krótki okres czasu.
KARTEL
Związek przedsiębiorstw, którego celem jest zajęcie pozycji monopolistycznej na rynku i wyeliminowanie konkurencji.
Przedsiębiorstwo wchodzące w skład kartelu zachowuje osobowość prawną, a w ramach umowy określają:
- ogólne rozmiary produkcji
- cenę sprzedaży wyrobów na stosunkowo wysokim poziomie
- jednolite warunki sprzedaży
- podział rynków zbytu.
Najbardziej znanym kartelem jest OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries), organizacja państw importująca ropę naftową.
SYNDYKAT - wyższa forma umowy kartelowej.
Przedsiębiorstwa zachowują swą osobowość prawną i produkcyjną, a rezygnują z samodzielnej sprzedaży produktów. Tworzy się centralne biuro sprzedaży syndykatu, które sprzedaje wyroby produkowane przez przedsiębiorstwa zrzeszone w syndykacie, w oparciu o jednolite ceny i warunki sprzedaży.
Dostawa wyrobów następuje bezpośrednio od producenta do odbiorcy, rozliczenie i zapłata odbywa się za pośrednictwem biura sprzedaży.
KONSORPCJUM
Zawarta na pewien okres spółka mająca na celu dokonać określonego przedsięwzięcia finansowego przekraczającego możliwości jednego. To łączenie kapitału w celu zrealizowania dużego przedsiębiorstwa finansowego.
Po zrealizowaniu przedsięwzięcia i podzieleniu się zyskami, konsorcjum ulega likwidacji.
KONGLOMERAT
Jest to wieloczłonowa organizacja obejmująca przynajmniej dwie jednostki gospodarcze, między którymi nie zachodzą żadne stosunki wymienne
(kupna - sprzedaży) ani stosunki funkcjonalne, ale które podlegają jednolitemu kierownictwu. Jednolite kierownictwo sprawowane jest za pomocą funkcji finansowych i personalnych. Wszystkie pozostałe funkcje są na ogół zdecentralizowane , co wynika z otwartości konglomeratu oraz braku więzi produkcyjnych i funkcjonalnych między przedsiębiorstwami konglomeratu. Produkcyjna i usługowa struktura konglomeratu jest przypadkowa i wydawałoby się, że nie uporządkowana. Spoglądając jednak na cele konglomeratu ściśle powiązane z maksymalizacją stopy zwrotu z kapitału własnego, z pewnością można doszukać się pewnych reguł i zasad przejmowania i łączenia firm w konglomerat. Konglomeraty jako forma przedsiębiorstwa stanowią wyraz dynamicznej koncentracji kapitału, zgrupowanego dla prowadzenia przez firmę wielorakiej działalności na nie powiązanych ze sobą rynkach.
KORPORACJE
Pojęcie korporacji z reguły przywołuje na myśl obraz wielkiej firmy typu General Motors, IBM, Ford, Exxon, Ge, Westinghouse czy USX (korporacji hutniczej zwanej dawniej pod nazwą US Steel), ale wielkość kapitału założycielskiego nie determinuje bezpośrednio procesu inkorporowania (tworzenia korporacji). Istotnie, znaczny odsetek korporacji to prawdziwe kolosy produkcyjno - handlowe, jednak również wiele małych firm decyduje się często, z bardzo pozytywnym skutkiem, na połączenie się w korporacje.
Nadrzędnym celem podmiotów gospodarczych tworzących korporacje jest uniknięcie problemu prześladującego właścicieli firm jednoosobowych i spółek jawnych, tj. poczucia zagrożenia możliwością utraty majątku osobistego wskutek ewentualnego niepowodzenia w interesach bądź przegrania procesu o odszkodowanie z klientem, który został narażony na jakiekolwiek straty w wyniku działalności danej placówki biznesu.
Należy pamiętać, że korporacja jest placówką biznesu o nadanym przez rząd prawie do prowadzenia niezależnej działalności i ponoszenia z tego tytułu wyłącznej odpowiedzialności finansowej, nie obciążającej tym samym posiadaczy jej udziałów. Udziałowcy danej korporacji nie ponoszą więc żadnej odpowiedzialności finansowej za jakiekolwiek pociągnięcia firmy, a ryzykują jedynie pieniędzmi, zainwestowanymi w wykupione przez nich papiery wartościowe. Dlatego mając świadomość bezpieczeństwa majątku osobistego, mogą oni jednocześnie liczyć na uzyskanie pewnego procentu od ewentualnego zysku korporacji, której faktycznymi współwłaścicielami stali się jedynie poprzez zakup części jej udziałów.
Oddzielenie struktury prawa własności od zarządzania, charakterystyczne dla korporacji wygląda następująco: jej udziałowcy wybierają członków rady nadzorczej, którzy z kolei dokonują selekcji wyższej kadry kierowniczej, stanowiącej zarząd firmy. Jednym z zadań zarządu korporacji jest prowadzenie polityki personalnej w odniesieniu do niższych stanowisk administracyjno - kierowniczych. Ludzie zatrudnieni na tych stanowiskach mają bezpośredni wpływ na rekrutację szeregowych pracowników firmy. Innymi słowy, posiadacz akcji danej korporacji w pewnym sensie decyduje o tym, kto kieruje korporacją, ale jednocześnie nie ma możliwości wpływu na sposób zarządzania firmą.
Potencjalnych założycieli korporacji nieraz odstrasza wizja wysokich kosztów, rozbudowanej machiny biurokratycznej i pewnego rodzaju dyskryminacji podatkowej, kojarzącej się bezpośrednio z prowadzeniem tego rodzaju firmy. Dostrzegając w strukturze działania korporacji więcej wad niż zalet, decydują się oni często na prace w firmach jednoosobowych bądź spółkach handlowych.
RODZAJE KORPORACJI
- korporacja obca - alien corporation - prowadzi działalność na terenie USA, jednak jej założenia dokonano w innym kraju.
- korporacja stanowa - domestic corporation - działa w granicach stanu,
w którym ją stworzono.
- korporacja międzystanowa - foreign corporation - prowadzi zarejestrowaną działalność handlową poza granicami stanu, w którym została utworzona. Około 1/3 korporacji międzystanowych powstaje w stanie Delaware z uwagi na tamtejsze ustawodawstwo, popierające rozwój dużych placówek biznesu.
- korporacja otwarta - kieruje swą ofertę akcyjną do każdego obywatela kraju.
- korporacja zamknięta - sprzedaje udziały ograniczonej grupie akcjonariuszy, tj. nie wystawia swych akcji w ofercie publicznej.