Zamoyski Jan

W czasie drugiej elekcji (1575) kandydaturę Stefana Batorego poparł Jan Syriusz Zamoyski, który za panowania tego władcy stał się drugą osobą w państwie. Urodził się w kwietniu 1542 roku w kalwińskiej rodzinie szlacheckiej na zamku w Sokołówce. Naukę rozpoczął w Krasnymstawie. Następnie został wysłany na studia do Paryża. Po kilku latach przeniósł się do Strasburga, a następnie do Włoch. W wieku 20 lat zostaje wybrany rektorem akademii padewskiej (rektorem był wówczas nazywany przedstawiciel społeczności studenckiej). Jego zasługi dla uniwersytetu zostały upamiętnione tablicą z herbem Zamoyskich wmurowaną w gmachu uniwersytetu w 1578 r. W Padwie Jan Zamoyski odszedł od kalwinizmu przechodząc na katolicyzm, stając się gorącym wyznawcą kultu św. Tomasza. Tam też napisał po łacinie swe dzieło o senacie rzymskim.

Norman Davies wskazuje na pokrewieństwo Zamoyskiego z innymi wielkimi epoki renesansu- Kopernikiem i Kochanowskim. Te trzy osoby łączyło wiele wspólnych cech. Po pierwsze, wspaniałe wykształcenie (ukończyli uniwersytet krakowski i padewski). Po drugie, zainteresowanie starożytnością. Wszyscy trzej świetnie znali twórczość klasyków. Kopernik dla własnej przyjemności przetłumaczył listy Teofilakta Symokatty (1509). Kochanowski specjalizował się w twórczości Horacego. Zamoyski wygłaszał mowy na temat historii Republiki Rzymskiej. Po trzecie, wszyscy świadomie doskonalili w sobie wszystkie te umiejętności, które wynikały z ich indywidualnych uzdolnień. Kopernik- astronom- był również kwalifikowanym doktorem medycyny i prawa kanonicznego. Kochanowski- poeta- studiował politykę. Zamoyski- polityk- studiował poezję. Wszyscy walczyli o ideał piękna i harmonii oraz hołdowali wysokim ideałom moralnym. W 1565 r. Zamoyski powraca do ojczyzny. Zostaje (jak wcześniej Kochanowski) sekretarzem królewskim. Jeszcze za życia Zygmunta Augusta, Zamoyski doprowadził do uporządkowania archiwum koronnego. Tutaj także objawił się jogo polityczny talent. Król wynagrodził Zamoyskiego starostwami: zamechskim i bełzkim. Podczas bezkrólewia Jan Zamoyski wchodził w skład delegacji do Henryka Valois. Między bracią szlachecką zyskał sobie uznanie za obronę "złotej wolności". Stał się "trybunem szlacheckim". Największych względów Zamoyski doznał od Stefana Batorego. Był jego największym sojusznikiem. Głosząc postulaty egzekucyjne, sam dzierżył w swym ręku urzędy wojewody krakowskiego i hetmana. Wchodził w skład Senatu. W 1576 roku otrzymał podkanclerstwo koronne i starostwa: malborskie, międzyrzeckie, krzeszowskie, drepskie. Wkrótce został wyniesiony do godności kanclerskiej. W 1579 r. brał udział w wojnie z Moskwą. Dowodził oblężeniem Pskowa. Przez kronikarzy ruskich określany był mianem dumnego i o złym sercu kanclerza Polaka. W 1584 r. miało miejsce najbardziej kontrowersyjne wydarzenie. Zamoyski wykonał wyrok śmierci na Samuelu Zborowskim. Umysły szlacheckich warchołów rozpalały się do czerwoności. Liczna familia Zborowskich żądała zemsty na "gardle Zamoyskiego". Sprawę zaognił fakt, że ludzie Zamoyskiego ścigający Samuela, wtargnęli na ziemie siostrzenicy Zborowskich, Katarzyny Włodek. "Neminen captivabimus nisi iure victum"! krzyczała szlachta krakowska. Mimo ogromnego szumu wokół osoby senatora, Zamoyski nie poniósł uszczerbku. W 1586 r. utracił najsilniejszego sojusznika. Podczas elekcji Zamoyski brał "czynny" udział, popierając Zygmunta III. W 1588 r. Rozbił wojska Maksymiliana Habsburga pod Byczyną. Niejasne były jego cele. Raczej nie chodziło tu o sympatię do dynastii Wazów, a o zachowanie dotychczasowej pozycji. Do nowego króla, Zamoyski odnosił się wręcz z pogardą. Nazywał go "naszym niemym diablęciem importowanym ze Szwecji". Pod koniec swego życia Zamoyski zaczął prowadzić "prywatną" politykę względem Wołoszczyzny i Mołdawii. Jego ambicje były olbrzymie. Wśród celów jakie sobie stawiał były i tak godne jak założenie nowego miasta czy ufundowanie w nim wyższej uczelni. Tego zaś nie obiecywało przeciąganie się wojny z Gdańskiem tylko jej zakończenie, stąd podkanclerzy stał się orędownikiem interesów wielkiego miasta. Nie tylko dlatego, że Gdańsk umiał być hojny dla swych protektorów. Zamoyski z hojności tej oczywiście korzystał, ale patrzył dalej. Rozumiał znaczenie miast, rozumiał potrzebę urbanizacji kraju. Polityka godna wielkiego męża stanu zgodna była zarazem z jego prywatnym interesem. Tworząc nowe latyfundium nie zapomniał zakładać w nim nowych ośrodków miejskich. Istniała jeszcze inna, równie ważna przyczyna forsownego zwrotu w polskiej polityce zagranicznej. Podstawą bogactwa i prestiżu była w ówczesnej Rzeczpospolitej, podobnie jak w całej ówczesnej Europie, ziemia. Ona znajdowała się w nadmiarze, czy w postaci królewszczyzn, czy żyznych pustek czekających na zagospodarowanie, tylko na wschodzie, na terenach zagrożonych inwazją moskiewską lub już opanowanych przez wojska Iwana. Zamoyski stał się więc najgorętszym orędownikiem zakończenia wojny z Gdańskiem, dobicia transakcji z Hohenzollernami brandenburskimi i skoncentrowania się na wojnie o odzyskanie Inflant i Połocka. Ostatnimi czynami zbrojnymi Zamoyskiego był udział w tłumieniu powstania kozackiego pod Nalewajką (1596) i działania zbrojne w Inflantach. Był czterokrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną była Anna z Ossolińskich, chorążanka lubelska; od 1574r. starał się o rękę Krystyny Radziwiłłówny początkowo bezskutecznie: ona była za młoda, a on zbyt ubogi na książęce progi, gdy jednak ze starosty bełzkiego wyrósł podkanclerzy i zaufany doradca króla, Radziwiłłowie pozwolili na małżeństwo, miało ono również podtekst polityczny. W Koronie Zamoyski usuwał w cień Zborowskich, a na Litwie Radziwiłłowie rywalizowali z Chodkiewiczami. 29 grudnia 1577r. Jan Zamoyski ożenił się z siedemnastoletnią Krystyną z której szybko uczynił katoliczkę. Tylko z ostatniego małżeństwa miał potomka- Tomasza. Syty zaszczytów zmarł 30 lipca 1605 r. Tego właśnie dnia Rzeczpospolita straciła wielkiego męża stanu.

Zasługi Zamoyskiego dla ojczyzny są niezaprzeczalne. Był bardzo silną osobowością. Wpływał na rządy Batorego. Silna pozycja w Senacie i posłuch wśród szlachty powodował, że z jego zdaniem musiał się każdy liczyć. Był wybitnym mężem stanu, cieszącym się poważaniem w całej ówczesnej Europie. Miał opinię wielkiego opiekuna nauki, sztuki i literatury. Jego wielką zasługą było założenie rozległej ordynacji zamojskiej, która przetrwała trzy i pół wieku. Zamość stała się stolicą tej ordynacji. Jego ambicją było nadanie tej najnowszej wówczas twierdzy Rzeczpospolitej rangi ośrodka naukowego i kulturalnego. Zamość stała się także dziełem sztuki. Zamoyski chociaż kierując sprawami państwa nie zaniedbywał żadnej okazji do powiększenia swego majątku, na zawsze pozostanie w pamięci potomnych jako humanista o rozległych horyzontach myślowych.