Starożytny Egipt

Faraonowie

Słowo "faraon" określające egipskiego władcę pochodzi od starożytnego "per-aa", czyli "wielki dom". Tak nazywano w Egipcie pałac królewski, a od czasów XVIII dynastii również samego króla. Władza faraona miała charakter świecko-religijny. Oprócz sprawowania rządów pełnił on funkcję kapłana - jedynego prawdziwego kapłana i namiestnika bogów na Ziemi. Faraon stawał się boski podczas koronacji - ceremonii wymyślonej przez Egipcjan. Największą władzę i autorytet wśród ludu miał faraon za czasów Starego Państwa, zwłaszcza IV dynastii. Aspekt religijny rządów przyczyniał się do umacniania władzy nad ludem - robotnicy z wielkim zapałem i oddaniem pracowali przy budowie piramid, ponieważ wiedzieli, że splendor, w jakim faraon będzie odchodził w zaświaty zapewni zbawienie i nieśmiertelność również całemu ludowi. Król osobiście odprawiał ceremonie i rytuały w świątyni, zwłaszcza w czasie świąt. Oprócz pełnienia obowiązków związanych z obrzędami religijnymi, faraon brał czynny udział w życiu świeckim swojego państwa. Poddani mieli dobry kontakt ze swoim władcą - często widywano go w czasie różnych uroczystości i imprez o charakterze świeckim, lub podróżującego łodzią po Nilu. Nie można jednak było się z nim spoufalać. Obowiązywała zasada nietykalności faraona - kto ośmielił się ją naruszyć spotykała go sroga kara, a nawet śmierć. Zasady etykiety dotyczyły też zwracania się do króla - należało mówić o nim w trzeciej osobie używając określenia "Jego Majestat". Faraon był uosobieniem i dysponentem "maat", czyli "porządku wszystkich rzeczy". Był to rodzaj niepisanego prawa zwyczajowego, jaki obowiązywał mieszkańców starożytnego Egiptu. W oczach społeczeństwa faraon był wzorem cnót wszelkich, chodzącą doskonałością, wprost ideałem - a przynajmniej na takiego go kreowano. W sztuce przedstawiano faraonów zgodnie z zasadami kanonu. Ich wyidealizowane wizerunki miały ukazać cały majestat i dostojeństwo osoby króla. W okresie Średniego i Nowego Państwa boskość faraona znacznie zmalała. Ludzie zdali sobie sprawę z istnienia własnej nieśmiertelnej duszy, której zbawienie nie zależało już raczej od zbawienia duszy władcy. Dlatego arystokraci i dostojnicy nie budowali już swoich grobowców w królewskiej nakropoli wokół grobowca faraona i nie popierali tak bezkrytycznie wszystkich jego działań. Faraon musiał teraz zabiegać o względy kapłanów i arystokratów. Jeśli nie wykazywał się wystarczającym sprytem, jego władza słabła, a w skrajnych przypadkach dochodziło nawet do obalenia jego rządów.

O starożytnym Egipcie

Przed pięcioma tysiącami lat, gdy Europę pokrywały gęste puszcze i stepy, a jej nieliczni mieszkańcy z trudem zdobywali środki do życia, daleko od nas, nad brzegami Nilu, powstało bogate i potężne państwo egipskie. Jako pierwsi osiedlili się tam na stałe przybysze z równin. Już pierwsi egipscy rolnicy zauważyli dobroczynność stałych, corocznych wylewów rzeki, dzięki którym możliwe było w miarę dokładne planowanie zasiewów i zbiorów. Owa stabilizacja oraz położenie geograficzne odegrały ważną rolę w kształtowaniu się starożytnego państwa. Lokalne społeczności łączyły się w coraz większe wspólnoty doprowadzając w rezultacie do wyodrębnienia się dwóch egipskich krain: Egiptu Górnego, czyli Doliny oraz Egiptu Dolnego, czyli Delty. Istniejące wówczas starożytne kultury zachodniej Azji przewyższały Egipt pod względem cywilizacyjnym - wcześniej rozwinęło się tam rolnictwo i hodowla zwierząt, wcześniej zaczęto budować miasta. Jednak Egipt jako pierwszy stworzył państwo narodowe pomijając przy tym etap miast-państw jakże powszechny w całym starożytnym świecie. Kraj szybko się zaludniał, powstawały wsie i miasta. Jego wspaniałe budowle budziły zachwyt i szacunek dla umiejętności budowniczych. W warsztatach pilnie pracowali rzemieślnicy. Nilem płynęły w górę i w dół barki rozmaitych kształtów i rozmiarów. Egipt jest jednym z najżyźniejszych krajów świata, ale ziemi uprawnej znajduje się ta niewiele. Pola ciągną się wyłącznie w pobliżu Nilu. Skupienie ludzi wynika ze szczególnego klimatu jaki panuje w tym kraju: deszcze padają tu niesłychanie rzadko i jedynym źródłem wody jest Nil.

Historia starożytnego Egiptu została podzielona przez badaczy na okresy:

Okres Predynastyczny (ok. 4000-3100 p.n.e.) związany jest z rozwojem na terenach Egiptu tzw. kultury Nagada I i II. Nazwa pochodzi od miejscowości Nagada, gdzie prowadzono wykopaliska archeologiczne. Znaleziono tam m.in. naczynia kamienne oraz ceramiczne.

Okres Archaiczny (ok. 3100-2686 p.n.e.) to czasy panowania I i II dynastii. Rezydencją królewską było początkowo This. Pierwszy król I dynastii - Narmer (Menes) dokonał zjednoczenia Dolnego i Górnego Egiptu. Przypuszczalnie jeszcze za czasów panowania jego lub jego następcy Aha stolicą kraju stało się Memfis - jeden z największych i najważniejszych ośrodków starożytnego Egiptu. Pochodząca z tego czasu Paleta Narmera przedstawiająca sceny bitewne jest pierwszym przejawem stosowania tzw. egipskiego kanonu w sztuce. Kanon dotyczył m.in. określonego sposobu przedstawiania postaci na rytach i malowidłach: głowa (z wyjątkiem oka) i kończyny pokazywane były z profilu, natomiast tułów - en face. Wizerunki królów i bogów były idealizowane, postacie z niższych warstw społecznych przedstawiano bardziej realistycznie.

Stare Państwo (ok. 2686-2181 p.n.e.) - okres panowania od III do VI dynastii, zwany często epoką budowniczych piramid. To właśnie w tym czasie powstały owe zadziwiające budowle będące symbolem starożytnego Egiptu, stanowiące dotąd nierozwiązaną zagadkę budowlano-konstrukcyjną. W okresie Starego Państwa wykształciły się ostatecznie wszystkie egipskie zwyczaje, obrzędy oraz system religijny. Powstało również pismo (hieroglify), sztuka przeżywała rozkwit, ostatecznie uformował się kanon. Faraon urósł w oczach społeczeństwa do rangi boga. Szczyt potęgi i blasku faraona przypadł na czasy IV dynastii. U schyłku okresu Starego Państwa wzrost znaczenia arystokracji spowodował zamieszki społeczne i upadek władzy królewskiej.

Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2181-2133 p.n.e.) był czasem wielkich zmian społecznych, burzenia starych struktur, chaosu. Wówczas po raz pierwszy splądrowano piramidy.

Średnie Państwo (ok. 2133-1786 p.n.e.) to czas, w którym XI i XII dynastii udało się ponownie zjednoczyć Egipt i odbudować stary porządek. Stolicą państwa stały się Teby. Czasy XII dynastii to największy rozkwit handlu i rzemiosła, zwłaszcza jubilerstwa (o czym świadczą liczne znaleziska z tej epoki) oraz nauki, techniki i budownictwa (budowa twierdz obronnych). Nastąpił powrót do kanonu w sztuce, jednak wizerunki królów zdradzały więcej realizmu. Okres Średniego Państwa zakończył się zamieszkami i walkami lokalnymi.

Drugi Okres Przejściowy (ok. 1786-1567 p.n.e.) w tych latach osłabiony wewnętrznymi walkami kraj został podbity przez plemiona Hyksosów, które opanowały Egipt i przejęły władzę.
Nowe Państwo (ok. 1567-1085 p.n.e.) - XIII - XX dynastia. Nastąpiło wówczas ponowne zjednoczenie Egiptu. Najwięszy rozkwit to czasy XVIII dynastii, kiedy to stolicą kraju znów stały się Teby. Do największych dzieł architektonicznych tego okresu należą m.in. świątynia Hatszepsut w Deir el-Bahari, zespoły świątynne w Karnaku i Luksorze, świątynia skalna w Abu Simbel wybudowana przez Ramzesa II. Faraonowie zaczęli wykuwać grobowce skalne ozdabiane licznymi malowidłami ściennymi i reliefami - powstała Dolina Królów. Za czasów panowania Amenhotepa IV, zwanego Echnatonem nastąpiła rewolucja społeczno-religijna kraju, a stolicę przeniesiono do Amarny. Jednak już po jego śmierci przywrócono stary porządek, a imię zbuntowanego faraona starano się wymazać z kart historii.

Trzeci Okres Przejściowy (ok. 1085-656 p.n.e.) - okres rozpadu Egiptu na mniejsze państewka, rządów kapłanów i obcych dynastii. Czas XXI dynastii (libijskiej) to podział rządów między królów w Dolnym Egipcie (ze stolicą w Tanisie), a kapłanów w Górnym Egiptem, którzy rządzili niezależnie mając swoją stolicę w Tebach.

Okres Późny (ok. 656-332 p.n.e.) zapoczątkowany przez XXVI dynastię okres ponownego scalenia Egiptu i stabilizacji. Czas rozkwitu kulturalnego i ekonomicznego państwa. Ostatni władca XXVI dynastii poniósł klęskę w bitwie z armią perską, w wyniku czego władzę w Egipcie przejęli Persowie (dynastia perska). Kolejne trzy dynastie były przypuszczalnie rodzimego pochodzenia.

Okres Ptolemejski (ok. 332-30 p.n.e.) zapoczątkował podbój Aleksandra Wielkiego i przejęcie przez niego władzy. Greccy następcy wielkiego wodza - Ptolomeusze doprowadzili do hellenizacji kraju. Stolicą stała się Aleksandria, a językiem urzędowym grecki. Ostatnią władczynią rozpadającego się bezpowrotnie Egiptu była Kleopatra.

Okres Rzymski (ok. 30 p.n.e. - 395 n.e.) - w tym czasie Egipt stał się prowincją rzymską, nastąpił rozwój chrześcijaństwa, dawne świątynie zaczęto przerabiać na kościoły.

Okres Koptyjsko-Bizantyjski (ok. 395-641 n.e.) - obszar Egiptu stał się częścią Bizancjum. Rozwój kościoła koptyjskiego zaowocował budową klasztorów. Krwawe rządy Konstantynopola budziły niechęć społeczeństwa, które tym łatwiej poddało się najazdowi Arabów.

Wylewy Nilu

Każdego roku w czerwcu lub na początku sierpnia poziom wody w Nilu zaczynał się powoli podnosić i rzeka występowała z brzegów, zalewają okoliczne pola. Był to znak, że w głębi Etiopii, tam gdzie znajdują się źródła Nilu, rozpoczynał się okres ulewnych deszczów tropikalnych. Wylewy rzek sprzyjały rozwojowi rolnictwa, ale nie zapewniały wystarczającej ilości wody na polach przez cały rok. Budowano więc systemy nawadniające, czyli kanały i baseny, w których gromadzono nadmiar wody.

Piramidy – grobowce Faraonów

Piramidy są z pewnością najbardziej charakterystycznym symbolem Starożytnego Egiptu. Mimo to nadal stanowią one pewnego rodzaju zagadkę - naukowcy mnożą hipotezy dotyczące sposobu transportowania i nakładania na siebie olbrzymich bloków kamiennych. Zadziwiające są również idealne proporcje oraz ustawienie piramid względem stron świata i gwiazdozbiorów. Istnieją nawet teorie zakładające ingerencję cywilizacji pozaziemskich...Były to grobowce królewskie, do których oprócz zmumifikowanego ciała faraona składano różne przedmioty codziennego użytku, kosztowności, a nawet cały orszak służących (raczej pod postacią symbolicznych figurek - uszebti). Piramidy powstały jako rozwinięcie pierwotnych mastab - płaskich grobowców budowanych na planie prostokąta w Okresie Archaicznym. Kolejnym etapem ewolucji królewskiego grobowca była piramida "łamana" króla Snofru w Dahszur (IV dynastia), zwana tak ze względu na swój charakterystyczny kształt. Piramidę o najbardziej klasycznym kształcie i proporcjach (kąt nachylenia ścian ok. 51 stopni) zbudował syn Snofru - Cheops. Słynna Wielka Piramida jest największą i najbardziej imponującą spośród wszystkich egipskich piramid. Zadziwiająca jest precyzja i solidność tej kamiennej budowli, którą budowano przez dwadzieścia lat. W Gizie znajdują się również piramidy następnych królów z IV dynastii - Chefrena i Mykerinosa. Chefren, obok swojej piramidy (na której szczycie znajdują się dziś resztki oblicowania) wybudował dumnego Sfinksa - lwa o ludzkiej twarzy, przypuszczalnie jego własnej. Większość piramid wybudowano na zachodnim brzegu Nilu, ponieważ Egipcjanie uważali Zachód za krainę zmarłych. Na obszarze Egiptu można znaleźć 67 ukończonych piramid, oraz 25-26 nieukończonych. W skład zespołu grobowego oprócz samej piramidy wchodziła również świątynia grobowa budowana po jej wschodniej stronie, piramidki satelickie oraz świątynia dolna zlokalizowana bliżej Nilu. Ciało faraona transportowano rzeką do świątyni dolnej, w której dokonywano mumifikacji i wszystkich niezbędnych rytuałów. Po dokonaniu ceremonii "otwarcia ust" przygotowane do wiecznego spoczynku ciało króla przenoszono aleją procesyjną do piramidy, aby tam złożyć je w komorze grobowej. Po pogrzebie blokowano korytarze i maskowano wejście piramidy od zewnątrz. Królewskie grobowce były od stuleci plądrowane - pierwszy raz już w czasach Pierwszego Okresu Przejściowego. Część znalezisk odkrytych w naszych czasach umieszczono w muzeach, część złupiona przez rabusiów zginęła bezpowrotnie. Naukowcy twierdzą jednak, że w piramidach istnieją wciąż nieodkryte tajemne przejścia i komory grobowe, być może pełne zapierających dech w piersiach skarbów...

Hieroglify to grecka nazwa pisma egipskiego oznaczająca "rzeźbione święte litery". Początki starożytnego pisma egipskiego sięgają 3000 r. p.n.e., kiedy to z pierwotnych piktogramów, obrazków rytych na skale wykształciły się znaki pisma - ideogramy wyrażające konkretne przedmioty lub pojęcia. Z czasem obok ideogramów pojawiły się fonogramy, czyli znaki wyrażające konkretne głoski, a następnie determinatywy - znaki umieszczane na końcu wyrazu wyjaśniające znaczenie i kontekst wieloznaczeniowych znaków. Hieroglify czytane były poziomo - od prawej do lewej lub odwrotnie (decydował o tym kierunek, w jakim zwrócone były znaki), albo pionowo, z góry na dół. Z biegiem czasu Egipcjanie modyfikowali i ulepszali pismo hieroglificzne, nigdy jednak nie rezygnując z używania starych form. Mnogość znaczeń i sposobów wyrażania tych samych pojęć, brak odstępów między wyrazami, oraz fakt, że w piśmie tym nie istniały samogłoski spowodowały, że tłumaczenie hieroglifów nawet dziś nie jest łatwą sztuką i obarczone jest marginesem błędu. Pismo hieroglificzne miało charakter oficjalny i pojawiało się przede wszystkim w formie inskrypcji o charakterze religijnym. Imiona faraonów zapisywano w sposób specjalny - służyły do tego kartusze, w których umieszczano imię własne i tronowe władcy. W starożytnym Egipcie sztuka pisania nie była dostępna dla przeciętnego obywatela. Pismem posługiwali się tylko specjalnie do tego celu szkoleni skrybowie oraz warstwa kapłańska, w tym sam faraon. Zawód pisarza był bardzo szanowany, dlatego był szansą awansu społecznego dla ludzi wywodzących się z niższych warstw. Ważną rolę w historii pisma egipskiego odgrywa papirus. Roślina ta porastała w starożytności ogromne połacie kraju, Egipcjanie szybko odkryli możliwości jej wykorzystania. Łodygi papirusu krojono w pasy, a następnie na warstwę ułożonych obok siebie pasm nakładano drugą - w poprzek. Naturalne soki rośliny sklejały i utrwalały powstały w ten sposób arkusz. Papirus był niezwykle trwałym materiałem (dziś nadal można odczytać arkusze sprzed 4 tys. lat), poza tym dobrze wchłaniał tusz. Z biegiem czasu starannie kaligrafowane przez kapłanów hieroglify nabierały coraz bardziej uproszczonej formy przekształcając się w tzw. pismo hieratyczne. W okresie Nowego Państwa, obok wciąż stosowanej w pismach o charakterze oficjalnym hieratyki, wytworzyła się jeszcze prostsza forma pisarska, której używano na codzień w tekstach urzędniczych, handlowych i korespondencji. W toku dalszej ewolucji powstało w czasach XXVI dynastii tzw. pismo demotyczne, którego maksymalnie uproszczone znaki zupełnie nie przypominają piktogramów pierwotnych hieroglifów.

Wierzenia ludu starożytnego Egiptu

W starożytnym Egipcie ludzie czcili wielu bogów, których uznawali za stwórców świata, kierujących jego losami. Wierzono, że bogowie są wszędzie i rządzą zjawiskami przyrody. Czczono więc wody, słońce, wichry i burze. W Egipcie najpotężniejszym z bogów był Re – bóg słońca. Cześć oddawano rzece Nil oraz bogini księżyca – Izydzie. Ludzie wierzyli, że bogowie potrafią się wcielić w postacie zwierzą. Dlatego wyobrażali sobie ich jako zwierzęta albo ludzi ze zwierzęcymi głowami.

Początkowe wierzenia Egipcjan (z czasów predynastycznych) miały charakter zoomorficzny, następnie w okresie Starego Państwa przybrały charakter antropomorficzny. Z poszczególnymi bogami wiązały się różne mity i tradycje, dotyczące zwłaszcza aktu stworzenia świata. Trzy najbardziej rozpowszechnione wywodziły się z trzech ośrodków: Heliopolis, Hermopolis i Memfis. Tradycja najstarsza, heliopolitańska mówiła, że na początku był chaos, który miał płynną konsystencję. Później pojawił się jako wzgórze bóg słońca Atum (Re) i stworzył Szu - powietrze oraz Tefnut - wilgoć. Z nich zrodziła się Nut - niebo i Geb - ziemia, którzy stali się rodzicami Ozyrysa, złego Seta, Izydy (która stała się żoną Ozyrysa) i Neftydy. Wszyscy oni tworzyli tzw. Enneadę (czyli dziewiątkę) Bogów. Tradycja hermopolitańska natomiast opisywała pary bogów: Nun i Nunet (woda), Heh i Hehet (przestrzeń), Kek i Keket (ciemność), Amon i Amonet (niewidzialność). Stworzyli oni wzgórze w Hermopolis i umieścili tam jajo, z którego wykluł się bóg słońca. Tradycja memficka powstała najpóźniej i stworzyła boga Ptaha, który to połączył w sobie osiem bóstw pochodzących z Heliopolis i Hermopolis. Takie boskie połączenia były w Egipcie powszechnie stosowaną praktyką. W myśl zasady nierezygnowania z dawnych tradycji, poszczególni bogowie oraz związane z nimi mity były łączone ze sobą w stopniu nieograniczonym, dochodząc często do absurdu.

Wykaz najbardziej znanych egipskich bogów

Bastet - kociogłowa bogini płodności i słonecznego ciepła.

Bes - dobry bożek domowy o postaci karła, który swoim wyglądem miał odstraszać złe moce.

Amon - początkowo lokalny bóg Teb rozwinął się w potężne bóstwo w Hermopolis. Był on patronem faraonów i spraw świeckich związanych z tym urzędem. Otaczała go aura tajemniczości, "niewidzialny bóg" pilnie strzegł swoich sekretów. W okresie Nowego Państwa połączono go z Re - powstał Amon-Re, który otoczył opieką cały Egipt. Do dziś można oglądać w Karnaku i Luksorze ruiny monumentalnych świątyń zbudowanych ku jego czci.

Chnum - przedstawiany jako człowiek z głową barana był bogiem płodności, który stworzył ludzi na kole garncarskim. Opiekował się również źródłami Nilu.

Horus - syn Ozyrysa o sokolej głowie. Był bogiem nieba, opiekunem władzy królewskiej, jego zasługą miało być też powstanie ras ludzkich.

Izyda - siostra i żona Ozyrysa, matka Horusa. Była uważana za matkę władców Egiptu.

Ozyrys - brat Seta i ojciec Horusa. Był bogiem natury i zmarłych, panował nad wylewami Nilu. Uważano go za patrona władzy królewskiej, a od czasów V dynastii faraon określany był jako jego wcielenie. Kult Ozyrysa przetrwał aż do czasów hellenistycznych, stał się wówczas popularny w całym basenie Morza Śródziemnego.

Ptah - główny bóg tradycji memfickiej, opiekun sztuki i rzemiosła. W jego świątyni hodowano byka Apisa uważanego za żyjącą duszę Ptaha.

Re - główny stwórca świata wg tradycji z Heliopolis, bóg słońca, patron dynastii. Od czasów IV dynastii stał się oficjalnym bóstwem narodowym, ojcem wszystkich faraonów. W czasach późniejszych identyfikowano go z innymi bogami, zwłaszcza z Amonem (Amon-Re).

Set - zły brat i morderca Ozyrysa, bóg pustyń, wojen, patron królów odrzucających imię horusowe. Jego kult był oficjalnie zakazany.

Thot - bóstwo z Hermopolis przedstawiane jako pawian lub ibis. Był bogiem księżyca, magicznych ksiąg, medycyny i rachuby czasu. Jako patron skrybów uważany był przez Egipcjan za wynalazcę hieroglifów. Był też jednym z sędziów Ozyrysa zapisującym czyny zmarłego podczas sądu pośmiertnego.

Wyobrażenia Egipcjan o życiu pozagrobowym

Egipcjanie wierzyli w istnienie życia pozagrobowego. Śmierć oznaczała dla nich jedynie przejście do innego świata, który wyobrażali sobie na wzór ziemskiego, tyle że miał być lepszy, szczęśliwszy i trwalszy. Uważali, że dusza wygląda jak ptak, a po śmierci będzie istniała tak długo, jak długo zachowa się ciało. W nim bowiem znajdowała schronienie i odpoczynek. W tym celu więc zabezpieczano ciało przed rozkładem. Proces ten nazwano balsamowaniem. Ceremonia balsamowania zwłok trwała siedemdziesiąt dni. Wszystkie kolejne czynności wraz z towarzyszącymi im obrzędom religijnym wykonywano wg ściśle ustalonego harmonogramu. Ciało umieszczano na podłużnym cokole i przystępowano do pierwszej czynności - usunięcia narządów wewnętrznych. Mózg usuwano po kawałku przez nozdrza przy pomocy metalowych szpikulców. Pozostałe narządy - żołądek, jelita, płuca i wątrobę (serce pozostawiano wewnątrz) wyjmowano w całości przez otwór w brzuchu i umieszczano je w specjalnych naczyniach zwanych urnami kanopskimi (od imienia sternika Kanoposa czczonego pod postacią dzbana). Urny miały wieka w kształcie ludzkich, a w późniejszych czasach też zwierzęcych głów. W następnej kolejności kapłani przystępowali do samego balsamowania ciała. Prawdopodobnie używano do tego celu sody rodzimej i uwodnionego węglanu sodu. Tak przygotowane ciało poddawano różnym zabiegom kosmetycznym i namaszczano je żywicami oraz innymi substancjami o właściwościach konserwujących. Wnętrze wypełniano zwiniętym płótnem, oczodoły sztucznymi oczami, a na końcu bandażowano dokładnie całe ciało. Powstałą mumię (słowo "mumia" pochodzi od arabskiego "mumiyah", co oznaczało "ciało zakonserwowane woskiem") składano z wielkim namaszczeniem w trumnie lub bogato zdobionym sarkofagu. Rytuałem wieńczącym pochówek była ceremonia "otwarcia ust", dzięki której zmarły miał odzyskać zdolność do poruszania się, mówienia i jedzenia. Grób był oczywiście bogato wyposażony we wszelkie sprzęty, pożywienie oraz figurki służących zwane "uszebti". Dla zapewnienia szczęśliwego przejścia do krainy umarłych niezbędne były magiczne teksty umieszczane w grobowcu w postaci wyrytych w kamieniu Tekstów Piramid, Tekstów Sarkofagów i Księgi Umarłych. Następnie sarkofag umieszczano na saniach w kształcie łodzi i za pomocą wołów przeciągano go po piasku pustyni do grobowca. Umieszczano w nim też żywność, meble do odpoczynku, posążki przedstawiające sługi. Wszystkie te zabiegi nie stanowiły jeszcze klucza do zaświatów. Dusza stawała po śmierci przed sądem ozyrysowym. Na początek zmarły musiał przekonać czterdziestu dwóch sędziów, że prowadził prawe życie, a dusza jego jest czysta. W ostatecznej rozprawie stawał przed samym Ozyrysem - sędzią najwyższym i kładł swoje serce na wadze. Na drugiej szali bóg Anubis kładł pióro - symbol "maat" i przystępował do ważenia. Wyniki zapisywał Thot - bóg skryba. Jeżeli serce było lżejsze niż pióro, zmarły przechodził do krainy wiecznej szczęśliwości. W przeciwnym razie jego dusza zostawała potępiona na wieki. Początki mumifikacji sięgają czasów predynastycznych, czyli sprzed 3000 r. p.n.e.

Osobny rozdział zagadnienia mumifikacji stanowi balsamowanie zwierząt. Ponieważ Egipcjanie wierzyli, że bogowie wcielają się w ich ciała, poświęcali zwierzęcym mumiom całe cmentarze, które zlokalizowane były zawsze przy świątyni określonego boga. Stąd np. przy świątyni bogini Bastet znaleziono ogromne cmentarze zabalsamowanych kotów. Mumifikowano również ibisy, węże, jaszczurki, gazele, sokoły, byki, barany, krokodyle. Zwyczaj ten rozwinął się zwłaszcza w późniejszych czasach państwa egipskiego i nie przybrał on tak ceremonialnego kształtu, jak w przypadku mumifikacji ludzi. Zasadniczo, ograniczono go tylko do zabandażowania zwłok zwierzęcia, które czasami umieszczano w kształtnym sarkofagu.

Świątynie i kapłani

W Egipcie świątynie wznoszono z kamienia. Składały się z bramy, przed którą stały sfinksy, wewnętrznego dziedzińca z kolumnami i kilku pomieszczeń. Opiekę nad świątyniami sprawowali kapłani, którzy składali bogom ofiary, modlili się, organizowali uroczystości religijne. Wierni nie mieli zazwyczaj wstępu do świątyni. Posągi bóstw widywali rzadko, jedynie z okazji wielkich świąt, gdy w uroczystej procesji były obnoszone po kraju. Do świątyń należały również wielkie majątki ziemskie.

Życie codzienne

Domostwa
Egipcjanie żyjący w wioskach, mieszkali w lepiankach wzniesionych z mułu nilowego. Sprzęty domowe wykonywali z drewna lub łodyg papirusu, bardzo popularnej wówczas rośliny. Bogaci ludzie posiadali duże, piękne domy. Składały się one z wielu komnat ozdobionych malowidłami. W ogrodach rosły akacje, wierzby daktylowce, granatowce i mnóstwo kwiatów. Zazwyczaj znajdowało się tam również małe jeziorko z roślinnością wodną. Utrzymanie ogrodów było bardzo kosztowne, gdyż wymagało ciągłego nawadniania. Egipcjanie otaczali wielką czcią zwierzęta. W domach trzymali więc: psy, koty, małpiatki. Zwierzętami domowymi były też gęsi, które mogły swobodnie chodzić po komnatach.

Ubiór
Ubiory zwykłych Egipcjan wykonane były głównie z lnu. Mężczyźni nosili przepaski biodrowe, a kobiety proste, jednoczęściowe suknie na ramiączkach, uszyte z płótna lnianego. Stroje ludzi zamożnych były wykonane ze znacznie delikatniejszych materiałów, które chłodziły ciało. Kobiety zakładały eleganckie, uformowane w fałdy suknie i płaszcze. Osobny obu płci stosowały mocny makijaż i nosiły błyszczącą biżuterię. Udając się na uroczystości religijne, państwowe czy rodzinne, zarówno mężczyźni, jak i kobiety zakładali peruki, malowali twarze i nacierali ciała wonnym olejkiem. W krajach wschodu najpopularniejszym obuwiem były sandały. W Egipcie wykonywano je z trzciny papirusowej.

Jedzenie
Podstawowym jedzeniem dla większości Egipcjan był chleb, placki jęczmienne i warzywa. Rzadziej spożywano mięso, na które częściej mogli sobie pozwolić tylko zamożni. Ich posiłki składały się z wielu dań: zupy z prosa, mię – wołowiny i baraniny; owoców – melonów, fig i napoju z owoców granatu. Pili mleko, wodę i Pio jęczmienne, a podczas uroczystości wino.

Rozrywki
W Egipcie ludzie zamożni urządzali sobie przyjęcia w swych siedzibach. Podczas uczt goście siedzieli na matach, osobno mężczyźni, osobno kobiety. Służący przystrajali biesiadników naszyjnikami z kwiatów i nacierali im ramiona wonnymi maściami i perfumami. Spożywano wykwintne dania. Możni panowie chętnie spędzali czas polując na krokodyle lub na dzikie zwierzęta pustynne, np. lwy i ptactwo.