Renesans - odrodzenie

Renesans lub odrodzenie - okres w historii Europy obejmujący przede wszystkim wiek XV i XVI, okres w historii kultury europejskiej określany często jako "odrodzenie sztuk i nauk" i koncepcja historiozoficzna odnosząca się do historii kultury włoskiej od Dantego do roku 1520 (La Rinascimento). Polski termin "renesans" pochodzi od francuskiego słowa renaissance, zastosowanego przez Jules'a Micheleta i Jakoba Burckhardta. Termin renaissance jest używany w wielu językach europejskich, w tym francuskim, angielskim i niemieckim - w języku włoskim stosowany jest natomiast termin rinascit?. Pierwszy bodaj użył jej Giorgio Vasari w swoich Le vite de' pi eccellenti pittori, scultori ed architettori w połowie w. XVI (mianowicie we wstępie do trecenta i wstępie do quattrocenta). Druga z polskich nazw epoki, "odrodzenie", jest wiernym tłumaczeniem francuskiego słowa renaissance.

Termin "Renesans" nie jest jednoznaczny. Jako epoka w historii kultury Renesans obejmuje wiek XV i XVI, ale jego granice czasowe nie są jasno ustalone. Renesans jako koncepcja historiozoficzna Jacoba Burckhardta, pewien wzorzec do naśladowania jaki ten historyk chciał przekazać swoim współczesnym, a z którym wiąże się do dziś popularne i "szkolne" rozumienie tej epoki, jest już przestarzały. Jako spójny okres w historii cywilizacji Renesans postrzegany jest tylko przez niektórych historyków, szczególnie historyków amerykańskich - chcą oni ujmować historię tej epoki jako samodzielną jedność, tj. badać razem np. wielkie odkrycia geograficzne, przemiany w literaturze, wzrost inflacji w XVI w. czy odkrycia z dziedziny medycyny w ich wzajemnych powiązaniach. Wielu innych uczonych współczesnych woli widzieć Renesans na tle całości europejskiej kultury, odrzucając często tezę o jego przełomowości dla kultury europejskiej, często widząc w nim bardziej kontynuację średniowiecza niż samodzielną epokę w historii. Szczególnie wyraźne jest to na gruncie historii filozofii, w której niezależnie od tego, jak ten przełom się ocenia, widzi się przełom polegający na "przejściu od przedmiotu do podmiotu" nie w filozofii odrodzenia, ale w racjonalizmie wieku XVII. Mniej wyraźne jest to na gruncie sztuki, gdzie Renesans ciągle widziany jest jako epoka klasyczna i szczególna, mimo trwających od dawna tendencji do rewaloryzacji sztuki "nieklasycznej", jak sztuka średniowieczna, bizantyjska czy orientalna. Jako kontynuację średniowiecza widzą Renesans przede wszystkim mediewiści, jak tienne Gilson wykazujący, że jest on "zepsutym średniowieczem", czy Charles Homer Haskins, główny twórca teorii fal renesansowych w średniowieczu (renesans ottoński, karoliński itd.), do której przynależeć ma Renesans XV i XVI w. Historyk sztuki Erwin Panofsky twierdzi jednak, że należy odróżniać Renesans i renesansy średniowieczne ze względu na to, że w Renesansie włoskim wieku XV dokonało się zjednoczenie obecnych w dawniejszych renesansach starożytnych form z odkrytymi na nowo treściami starożytności.

Renesans a średniowiecze

XIX-wieczna wizja średniowiecza występująca w romantyzmie jako estetyzacja i idealizacja kultury feudalnej i podkreślanie elementów religijnych i mistycznych kultury średniowiecznej, a w pozytywizmie jako ujmowanie średniowiecza jako epoki zabobonu i tyranii ciągle odciska piętno na współczesnych wyobrażeniach o tej epoce, jest jednak w świetle współczesnych badań całkowicie błędna. Tej wizji średniowiecza przeciwstawiła druga połowa XIX wieku wyidealizowany obraz epoki Odrodzenia, szczególnie w dziele Jakoba Burckhardta i Friedricha Nietzschego. Wiek XIX postrzegał renesans jako epokę postępu naukowo-technicznego, wyrafinowanej kultury materialnej, indywidualizmu, hedonizmu, a nawet ateizmu, przeciwstawiając go ostro średniowieczu, któremu przypisywał cechy przeciwne - taka wizja Renesansu jest jednak tylko częściowo słuszna i po części stanowi projekcję własnych ideałów pozytywizmu.

Współcześnie dostrzega się wiele idei uznawanych dawniej za typowo renesansowe w średniowieczu, a także szeroką zależność myśli renesansowej od myśli średniowiecznej. Katoliccy historycy idei idą nawet dalej, w filozofii renesansowej nie tylko nie dostrzegając przełomu, ale wręcz widząc w niej nieudaną kontynuację filozofii nominalistycznej - tienne Gilson nazywa Renesans "zepsutym średniowieczem", na wzór dawniejszego terminu "zepsuty Renesans" którym określano Barok.

Idee renesansowe przypisuje się zwłaszcza pewnym okresom kultury średniowiecznej, w których intensywnie rozwijano znajomość kultury starożytnej, a zainteresowania filologiczne i "historyczne" często dominowały nad filozoficznymi. Okresy te nazywa się "renesansami średniowiecznymi" - wyróżnia się w szczególności "renesans karoliński", "renesans ottoński" i "renesans XII wieku". Renesans karoliński przyniósł kontynentalnej Europie powrót znajomości wielu dzieł literatury i filozofii starożytnej, odrodzenie zbliżonej do klasycznej łaciny oraz szybki rozwój szkolnictwa, podobnie - na mniejszą skalę - renesans ottoński, w którym pojawiły się też idee uniwersalistyczne, żywiony w różnych formach tak przez kulturę średniowieczną jak i kulturę renesansową "mit Rzymu". Wiek XII przypomina Renesans nie tylko w rozwoju nauk nazywanych później humanistycznymi i skupieniu zainteresowań na starożytności pogańskiej, ale też w podobnym typie kultury intelektualnej, widocznym zwłaszcza w platonizmie tej epoki (szczególnie w szkole z Chartres) i podobnym stosunku do natury, widocznym także w stylu romańskim, bezpośrednim (jako że we Włoszech zasadniczo nie było sztuki gotyckiej) poprzedniku stylu renesansowego. Nawet uważany za klasyczny okres kultury średniowiecznej wiek XIII, w którym brak jest typowych idei pochodzenia platońskiego, bywa określany jako protorenesans - przede wszystkim z racji rozwijanych w średniowiecznych uniwersytetach włoskich zainteresowań medycznych (zwłaszcza w Bolonii i Salerno) w nieprzerwany sposób kontynuowano w Italii renesansowej, szybkiego rozwoju nauk przyrodniczych, w których nie zawsze odwoływano się bezpośrednio do autorytetu (zwłaszcza u Alberta Wielkiego i Rogera Bacona), pewnych widocznych zwłaszcza na początku XIII w. nawiązań do filozofii Awerroesa i Awicenny podjętych także w platonizmie i arystotelizmie renesansowym czy pojawienia się humanizmu chrześcijańskiego w filozofii św. Tomasza

Renesans w Polsce

Renesans był okresem rozkwitu kultury polskiej. Państwo polsko-litewskie było duże i silne, a wpływy włoskie, które nasiły się wraz ze ślubem Zygmunta I Starego z Boną Sforzą, przyczyniły się do rozkwitu malarstwa, architektury, sztuki kulinarnej. Do Polski przybyli sławni poeci i myśliciele: Włoch Filip Kallimach (Filippo Buonaccorsi), Niemiec Konrad Celtis. W roku 1488 (niektóre źródła podają 1489) powstało pierwsze w Europie towarzystwo literackie - Nadwiślańskie Bractwo Literackie. Jego członkami zostali Celtis, profesorowie Akademii Krakowskiej, dworzanie, studenci. Polska stała się azylem tolerancji religijnej, powstały dzieła Reja i Kochanowskiego, Akademia Krakowska stała się jednym z ważniejszych ośrodków naukowych Europy. W późniejszych latach powstały również kolejne uniwersytety: 1544 w Królewcu, 1579 w Wilnie i 1594 w Zamościu.