Konwencje erotyzmu w literaturze polskiej i obcej na wybranych przykładach

?Ciało dopiero przez erotyzm staje się interesujące i symboliczne.?
Karol Irzykowski

Zgodnie z definicją zamieszczoną w wielkim słowniku wyrazów obcych i trudnych pod redakcją Andrzeja Markowskiego erotyzm to zmysłowość i pobudzenie seksualne poprzez tematykę miłosną lecz w sposób pobudzający wyobraźnię. W dzisiejszych czasach erotyzm bywa mylony z coraz bardziej popularną pornografią jednak pornografia nie pobudza wyobraźni, a jedynie w niesubtelny sposób ukazuje sceny seksualne które mają pobudzić pierwotne instynkty. Erotyzm natomiast może przedstawiać akty miłosne ale w sposób który pozwoli na nie spojrzeć jak na dzieło sztuki, pobudzi do myślenia i do zwrócenia uwagi na piękno ludzkiego ciała. Na przestrzeni wieków i różnych epok literackich, postrzeganie nagości i aktów miłosnych nabierało różnych znaczeń.
Ciało ludzkie było podziwiane już od starożytności. Grecy podziwiali i wielbili ciało człowieka poprzez tworzenie posągów oraz obrazów które przedstawiały nagie postaci. Podczas starożytnych olimpiad zawodnicy występowali nago i ich ciała były obiektem podziwu. Nagość była czymś pięknym i oczywistym i bardzo dbano o swój wygląd gdyż piękno zewnętrzne było utożsamiane z pięknem wewnętrznym. W starożytnym Egipcie stosowano pierwotne zabiegi kosmetyczne dla podkreślenia piękna ludzkiego ciała. Znane były techniki makijażu, stosowano grzebienie, a nawet perfumy. Opisywane są nawet kąpiele w mleku, które stosowała Kleopatra żeby zachować młody wygląd. Rozwój chrześcijaństwa wpłynął na sposób postrzegania erotyzmu w sztuce. Według biblii Bóg stworzył pierwszych ludzi nagich, którzy nie wstydzili się swojego ciała. Po złamaniu zakazu bożego i zjedzeniu owoców z zakazanego drzewa ludzie nabrali wstydu przed swoją nagością. Nagie ciało ludzkie stało się symbolem grzechu. Stąd w średniowieczu, epoce zdominowanej przez kościół katolicki wszelkie utwory, obrazy czy rzeźby były tworzone dla Boga i dlatego w sztuce nie pojawiały się motywy erotyczne. Dopiero odrodzenie pozwoliło na ponowny rozwój sztuki, która podziwiała człowieka i jego piękno. Jednym z najsłyniejszych dzieł renesansu jest posąg Dawida stworzony przez Michała Anioła. Rzeźba ta przedstawia idealne ciało mężczyzny, na którym widać każdy mięsień. Na przestrzeni lat erotyzm w sztuce mocno ewoluował, powstawały nurty takie jak libertynizm, który sprzeciwiał się panującym normom moralnym i eksploatował fizyczne aspekty życia człowieka w sposób wręcz skandaliczny. Erotyzm bywał wykorzystywany w grotesce i karykaturach jak również w literaturze pięknej. Powstawały powieści erotyczne, które skupiały się jednynie na miłosnych i cielesnych przeżyciach. Warto więc powiedzieć o różnych konwencjach erotyzmu w literaturze.
W utworach pisanych wierszem erotyzm można opisać na wiele sposobów i jednym z nich jest niedomówienie, które zmusza odbiorce do wyobrażenia sobie tego co zasugeruje autor. Adam Mickiewicz wykorzystał tę technikę opisując w piatej księdze Pana Tadeusza scenę, kiedy to Tadeusz i Telimena znaleźli się sami na polanie zwanej Świątynią Dumania. Gdy Telimena siędząca w białej bieliźnie została zaatakowana przez mrówki Tadeusz żeby jej pomóc schylił sie jej aż do nóg i pozostali w jednoznacznej pozycji. Autor nie opisuje dokładnie co się wydarzyło ale właśnie dlatego można snuć domysły że doszło między nimi do zbliżenia. Taki opis ma na celu pobudzenie ciekawości u czytelnika i poruszenie jego wyobraźni w bardzo subtelny sposób wcześniej wprowadzając odpowiedni nastrój czyli osamotniona polana, Telimena w bieliźnie oraz podglądający ją Tadeusz.
W inny sposób ukazuje erotyzm Kazimierz Przerwa-Tetmajer w wierszu ?Lubię, kiedy kobieta...?. Autor skupia się na sytuacji oraz doznaniach seksualnych związanych z aktem miłości, pierwsze dwie strofy opisują zachowania kobiety oraz reakcje jej partnera. Ważne jest ukazanie poddania się aktowi miłosnemu kiedy kobieta omdlewa, oniemia ją żądza, jest lubieżna. Ukazanie rozchylających się warg, drżenia palców, urywanego oddechu sprawia, że cały opis wydaje się mocno erotyczny. W trzeciej strofie podmiot mówi o przeżyciach wewnętrznych które krępują kobietę ponieważ normy społeczne zabraniały w ówczesnych czasach takiej lubieżności. Kobieta jednak pomimo tego poddaje się chwili i zawstydzona szuka rozkoszy. Ostatnia czwarta strofa nie skupia się już na samym erotyźmie sytuacji ale ukazuje różnicę pomiędzy kobietą, która była wręcz zniewolona całą sytacją, a mężczyzną, który jest wolny od wstydu i wykorzystuje akt miłości jako ucieczke od rzeczywistego świata i panującego w nim dekadentyzmu. Cały erotyzm sytuacji podkreśla brak indywidualizmu postaci, wiadomo jedynie że jest to para kochanków o niesprecyzowanym wyglądzie i daje to swobode czytelnikowi do wyobrażenia sobie całej sytuacji w nieograniczony sposób.
Poezja jednak nie zawsze musi opisywać tematyke erotyczną w sposób subtelny i piękny czego bardzo dobrym przykładem jest twórczość Aleksandra Fredry. Wykorzystując elementy karykatury można opisywać akty miłosne w sposób ośmieszający całe piękno miłości. Fredro w baśni o trzech braciach i królewnie opisuje historie wiecznie niespełnionej seksualnie córki króla oraz trzech braci, którzy swoimi siłami próbują ją zadowolić. Autor używa kontrowersyjnego i wulgarnego słownictwa do opisywania sfer oraz aktów intymnych, ponad to wprowadza elementy baśniowe wyolbrzymiając i akcentując pewne wydarzenia. Opisuje ogromne męskie przyrodzenia oraz niespotykane umiejętności w zaspokajaniu potrzeb seksualnych. Wydarzenia opisywane w baśni skupiają się głównie na stosunkach płciowych i nawet przy opisie innych sytuacji używane jest wulgarne słownictwo o podtekście seksualnym. Oprócz królewny inne postaci nie posiadają imion przez co uwaga czytelnika skupia się na opisywanych wydarzeniach a nie na
postaciach. Cała historia wydaje się bardzo zabawna a opisywane wydarzenia są tak niesamowite że bez wątpienia poruszają wyobraźnie czytelnika.
W prozie możemy się spotkać z różnymi konwencjami erotyzmu od szczegółowych opisów postaci podkreślających aspekty fizyczne oraz cielesność jak w ?Lolicie? Nabokova, poprzez powieści miłosne, w których opisywane są intymne przeżycia jak w ?Niebezpiecznych związkach? Choderlosa de Laclosa do wyłuzdanych opowiadań skupiających się jedynie na opisie scen o aspekcie seksualnym z czym mozna się spotkać w powieści ?Stodwadzieścia dni sodomy? Markiza de Sade.
Powieść Vladimira Nabokova ?Lolita? to trzymająca w napieciu emocjonalnym
historia dorosłego człowieka, ogarniętego niszczącą namiętnością do
dwunastolatki. Opowieść jest jakby spowiedzią z życia przed sądem i światem, ale bez poczucia winy, opowiadane wydarzenia przyjmują formę pamiętnika. Główny bohater Humbert Humbert, po przeżyciu pierwszych doznań erotycznych w wieku 13 lat ze swoja rówieśniczką zostaje zraniony ponieważ jego wybranka umiera niedługo po tym na tyfus. To przeżycie wycisnęło piętno na psychice bohatera. W wieku 40 lat Humbert nadal ogarnięty pasją do ?nimfetek?, bo tak nazywał dziewczynki od 9 do 14 roku życia, nie może już sobie pozwolić na tak swobodne kontakty fizyczne z młodymi dziewczętami jak mógł to robić w swoim wczesnym etapie dorastania, więc opisy scen, w których zbliżał się do swojej Lolity są opisami niesamowicie mocnych przeżyć wewnętrznych oraz erotycznych marzeń związanych jedynie z lekkim dotykiem. Autor stosuje szczegółwe opisy zbliżeń przez co bardzo dokładnie można sobie wyobrazić niewinne sceny aczkolwiek podkreśla również głębokie przezycia wewnętrzne towarzyszące całym zajściom przez co wiadomo że zachowania bohatera maja podtekst erotyczny. Stosowane są również przenośnie w celu uniknięcia wulgarnego lub medycznego słownictwa i tak np. męskie przyrodzenie zostało zastąpione wyrażeniem ?berło mej namiętności?. Tak wzniosłe, dokładne a zarazem delikatne opisy scen nie wzbudzają odrazy czytelnika i pobudzają jego wyobraźnię. Powieść uznana została za arcydzieło, jedną z najznakomitszych powieści XX w., a słowo ?Lolita? weszło do języka jako określenie kobiety-dziewczynki.
Zupełnie inaczej bo przez pryzmat ideologi libertnistycznej przedstawia erotyzm Markiz de Sade w powieści ?Sto dwadzieścia dni sodomy?. Jest to chronologicznie ułożona relacja ze studwudziestodniowego pobytu czterech libertynów w jednym zamku i użądzanych tam przez nich orgii. W główny wątek są również wplecione opowieści o innych libertynach, których przedstawiją służące. De Sade, od którego nazwiska wzięło się pojęcie sadyzmu czyli znajdowania rozkoszy poprzez zadawanie bólu, w swojej książce opisuje odrażające sceny, które są wytworem niesamowicie wybujałej i bezpruderyjnej wyobraźni. Autor nie oszczędza wulgaryzmów i przbliża sceny seksualne do tego stopnia że czytalnik ma juz ograniczone pole na własną interpretację opisu. Tak dokładny, szczegółowy i wulgarny styl pisania wynika z przekonań autora jak również z tego że trudno wyobraźić sobie samemu takie sceny. Jest to najbardziej niechlubna forma opisywania scen erotycznych aczkolwiek jest ona bardzo osobliwa i potrafi wzbudzić w czytelniku najbardziej ukryte instynkty, o których sam bałby sie pomysleć.
Podsumowując, erotyzm w literaturze może być przedstawiony zarówno w poezji jak i w prozie w różnych. Akty miłosne można przedstawić poprzez udzielenie minimalnej ilości szczegółw pozwalając czytelnikowi na domyślenie się reszty lub przez bardziej szczegółowe opisy silniej nakierowujące myśli na tematy erotyczne aż po bardzo dokładne zobrazowanie scen seksualnych. Myślę że powyższe przykłady świadczą o mnogości sposobów na opisanie erotyzmu w literaturze.