Charakterystyka społeczeństwa polskiego w Potopie.

Powieść Henryka Sienkiewicza pt. "Potop" to jedno z arcydzieł polskiej literatury pozytywistycznej. Jest drugą częścią Trylogii. Koncepcją napisania utworu była idea "ku pokrzepieniu serc" Polaków, starających się zachować tożsamośc narodową. Państwo Polskie nie istaniało wtedy na mapach,gdyż znajdowało się pod kontrolą trzech silnych zaborców . Mogło żyć jedynie w sercach i umysłach ludzi związanych z tym krajem . Autor przy napisaniu "Potopu" posłużył się wieloma źródłami historycznymi . Przedstawił obraz Polski w czasach najazdu szwedzkiego Karola Gustawa w latach 1655- 1660, a także postawy i relacje narodu w tamtym okresie .
Na najwyższym szczeblu drabiny społecznej stał monarcha. Był nim Jan Kazimierz. Bohater powieściowy, a także istniejący w realnym świecie. Henryk Sienkiewicz zbyt przesadnie wyidealizował jego postać. Przyczyniło się to do stworzenia sylwetki niezgodnej ze źródłami historycznymi. Jan Kazimierz "powieściowy" to władca doskonały, szczerze miłujący kraj i poddanych, opiekun Polaków. Człowiek sprawiedliwy i przebaczający. Oddał siebie i naród pod opiekę Boga.
Drugą idealną i nieskazitelną postacią jest przeor klasztoru na Jasnej Górze, Augustyn Kordecki. Stanowił wzór patrioty, który gotów był poświęcić się w walce o ojczyznę i obronę Częstochowy. Przeor cieszy się szacunkiem i uznaniem wśród innych. Reprezentami magnaterii byli Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Opaliński, Radziejowski. Cechowały ją egoizm, samowola, pycha, warcholstwo, awanturnictwo .Byli obojętni na losy kraju . Dbali tylko i wyłącznie o swoje interesy . Magnteria prowadziła politykę na własną rękę . Wydali kraj na łup Szwedom pod Ujściem i Kiejdanami . Przez ten czyn dopuścili się narodowej zdrady . Bez zachamowań przeszli na stronę Szwedzką w imię korzyści materialnych . Wśród nich znaleźć można wyjątki . Są nimi Sapieha, Lubomirski, Zamoyski. Byli patriotami, stawali dobro ojczyzny, ponad interesy osobiste , podejmowali chęć walki o ojczyznę .
Szlachta zamożna przedstawiona jest jako warcholska, butna, egoistyczna, lekkomyślna, obojętna wobec dobra ojczyzny .
Poddała się obcym najeźdzcom, płaciła im podatki, słuchała rozkazów Szwedów. Do zdrady ojczyzny skłoniła ją obietnica przywilejów stanowych.
Szlachta zatraciła zahamowania moralne. Na kompanii Kmicicowej ciążą morderstwa, rozboje i gwałty i podpalenia.Lecz grasują bezkarnie, ponieważ wymiar sprawiedliwości funkcjonujący w państwie jest zbyt słaby i nieudolny . Panuje samowola. Wśród szlachty możemy znaleźć też osoby gotowe do poświęceń. Przykład stanowi Skrzetuski. Kmicic przemierza cały kraj i zauważa upadek i upodlenie . Spostrzega trzy typy ludzi. Jedni oczekują od Szwedów korzyści, drudzy sądzą, że Polska dopiero pod nowym królem doczeka się potęgi. Z kolei inni poddają się woli Bożej .

Prosty lud, zarówno wiejski i miejski cechuje patriotyzm, zapał i gotowość do walki ze Szwedami . W swe ręce wziął sprawę obrony kraju i walki wyzwoleńczej . Mieli najwięcej chęci do oporu. Sienkiewicz nie wprowadził do utworu bohatera chłopskiego ani mieszczańskiego. Jest chętny do walki : "Lud z gór, z puszcz głębokich, lud z ługów i pól tkwił w lasach, czynił zasieki Szwedow po drodze, napadał na mniejsze prezydia, wycinał w pień podjazdy. Cepy, widły i kosy nie gorzej od szlacheckich szabel opłynęły krwią szlachecką ". Nie wyrażali zgody na panowanie obcych na ich ojczystym terytorium, na ich ukochanej ziemi. Najeźdźca wprowadził im nowe podatki i zwiększył wymiar godzin pracy, co było bardzo uciązliwe. Górale tatrzańscy ocalili życie króla, wracającego do kraju. Jan Kazimierz w "Ślubach Lwowskich" przyrzekł,że zatroszczy się o poprawienie ich doli. Ślubów nie dotrzymał .
Na początku "Potopu" Henryk Sienkiewicz ukazał upadek moralny społeczeństwa polskiego, zdradę, podporządkowanie się obcemu najeźdzcy, odstępowanie od władcy, popieranie działań Szwedów. Następnie widzimy punkt zwrotny, który zmienił nastroje w społeczeństwie, obudził wiarę i siłę. Nastąpiło poźdzwignięcie się narodu i stopniowe jego odradzanie się duchowe. Przy końcu powieści dane jest nam zobaczyć odrodzenie moralne całego społeczeństwa. Nawet Szwedzi nie mogą się nadzwić zmianie, jaka zaszła w narodzie, który do niedawna nie stawiał im żadnego oporu .