Renesans lub Odrodzenie

Renesans lub odrodzenie - okres w historii Europy obejmujący przede wszystkim wiek XV i XVI, okres w historii kultury europejskiej określany często jako "odrodzenie sztuk i nauk" i koncepcja historiozoficzna odnosząca się do historii kultury włoskiej od Dantego do roku 1520 (La Rinascimento). Polski termin "renesans" pochodzi od francuskiego słowa "Renaissance", zastosowanego przez Jules'a Micheleta i Jakoba Burckhardta. Termin "Renaissance" jest używany w wielu językach europejskich, w tym francuskim, angielskim i niemieckim - w języku włoskim stosowany jest natomiast termin "rinascit?". Pierwszy bodaj użył jej Giorgio Vasari w swoich Le vite de' pi eccellenti pittori, scultori ed architettori w połowie w. XVI, mianowicie we wstępie do trecenta i wstępie do quattrocenta. Druga z polskich nazw epoki, "odrodzenie", jest wiernym tłumaczeniem francuskiego słowa "Renaissance".

Termin "Renesans" nie jest jednoznaczny. Jako epoka w historii kultury Renesans obejmuje wiek XV i XVI, ale jego granice czasowe nie są jasno ustalone. Renesans jako koncepcja historiozoficzna Jacoba Burckhardta, pewien wzorzec do naśladowania jaki ten historyk chciał przekazać swoim współczesnym, a z którym wiąże się do dziś popularne i "szkolne" rozumienie tej epoki, jest już przestarzały. Jako spójny okres w historii cywilizacji Renesans postrzegany jest tylko przez niektórych historyków, szczególnie historyków amerykańskich - chcą oni ujmować historię tej epoki jako samodzielną jedność, tj. badać razem np. wielkie odkrycia geograficzne, przemiany w literaturze, wzrost inflacji w XVI w. czy odkrycia z dziedziny medycyny w ich wzajemnych powiązaniach. Wielu innych uczonych współczesnych woli widzieć Renesans na tle całości europejskiej kultury, odrzucając często tezę o jego przełomowości dla kultury europejskiej, często widząc w nim bardziej kontynuację średniowiecza niż samodzielną epokę w historii. Szczególnie wyraźne jest to na gruncie historii filozofii, w której niezależnie od tego, jak ten przełom się ocenia, widzi się przełom polegający na "przejściu od przedmiotu do podmiotu" nie w filozofii odrodzenia, ale w racjonalizmie wieku XVII. Mniej wyraźne jest to na gruncie sztuki, gdzie Renesans ciągle widziany jest jako epoka klasyczna i szczególna, mimo trwających od dawna tendencji do rewaloryzacji sztuki "nieklasycznej", jak sztuka średniowieczna, bizantyjska czy orientalna. Jako kontynuację średniowiecza widzą Renesans przede wszystkim mediewiści, jak tienne Gilson wykazujący, że jest on "zepsutym średniowieczem, czy Charles Homer Haskins, główny twórca teorii fal renesansowych w średniowieczu (renesans ottoński, karoliński itd.), do której przynależeć ma Renesans XV i XVI w. Historyk sztuki Erwin Panofsky twierdzi jednak, że należy odróżniać Renesans i renesansy średniowieczne ze względu na to, że w Renesansie włoskim wieku XV dokonało się zjednoczenie obecnych w dawniejszych renesansach starożytnych form z odkrytymi na nowo treściami starożytności.
Początek epoki odrodzenia zasadniczo pokrywa się z końcem średniowiecza - można więc przywoływać tu symboliczne daty upadku Konstantynopola, końca Wojny Stuletniej czy odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Daty te jednak są tylko symboliczne ze względu na płynne przejście od średniowiecza do renesansu, szczególnie we Włoszech, jego kolebce, i we Francji, w której szczególnie w sztukach pięknych długo panowała forma mieszana między sztuką gotycką i renesansową (styl gotycko-renesansowy). Ustalenie początku epoki renesansu utrudnia także fakt, że do różnych krajów dotarł on w różnym czasie, a w żadnej dziedzinie kultury w żadnym rejonie Europy nie wyparł do końca form średniowiecznych. Stosunkowo ostre granice między kulturą renesansową i średniowieczną pojawiają się w krajach, w których pojawia się on później, szczególnie w Niemczech.

Początek Renesansu we Włoszech od dawna jest przedmiotem ostrych sporów w historii kultury - niektórzy badacze widzą go już w wieku XIII, inni dopiero w drugiej połowie wieku XV. Dawniej, szczególnie w zafascynowanej Renesansem drugiej połowie XIX w., Dante uważany był za twórcę z pogranicza średniowiecza i renesansu, obecnie dość powszechnie uznawany jest za twórcę ściśle średniowiecznego - tylko niektóre ustępy De monarchia i De vulgari eloquentia zdają się temu przeczyć. Szczególnie sporna jest przynależność kulturowa wybitnych twórców wczesnego humanizmu włoskiego z XIV w. - Petrarki i Boccaccia.

W sztukach pięknych styl renesansowy narodził się we Florencji: symboliczną datą i rzeczywistym przełomem artystycznym był konkurs na najlepszy projekt brązowych drzwi baptysterium we Florencji. Konkurs wygrał Lorenzo Ghiberti, który swoim nietypowym projektem wzbudził zachwyt (Renesans w rzeźbie). Później Filippo Brunelleschi zaprojektował kopułę florenckiej katedry, co zapoczątkowało Renesans w architekturze, dlatego też często historycy za kolebkę odrodzenia uznają Florencję.

Także data końca epoki jest sporna i zależy od poszczególnych koncepcji historycznych. Często wymienia się "okrągłą" datę 1600, wymienia się też daty od 1517 (wystąpienie Lutra, uchodzące czasem także za datę początkową dla Niemiec) przez 1548 (Sobór trydencki) do 1648 (koniec wojny trzydziestoletniej) a nawet późniejsze. Dawniej, do rozpoczęcia pogłębionych badań nad tą epoką, za podtyp renesansu uznawano Barok jako całość. Dla Włoch za koniec epoki uznaje się bardzo często rok 1527, datę Sacco di Roma (złupienia Rzymu przez wojska cesarza Niemiec Karola V).