Giełdy papierów wartościowych

Giełda papierów wartościowych to „miejsce w którym” odbywają się transakcje papierami wartościowymi zorganizowane w taki sposób, że przy kojarzeniu ofert sprzedaży i kupna wszyscy jej uczestnicy są równi i mają jednakowy dostęp do informacji. Giełda jest, więc formą rynku, a powszechnie stosowane stwierdzenie "instytucjonalna forma rynku kapitałowego" najlepiej odzwierciedla jej naturę.

Zadania giełdy:
Giełda jest jedną z najważniejszych instytucji w współczesnej gospodarce. Dobrze funkcjonującą giełda powinna spełniać następujące kryteria :
- wypełniać ustawowe wymagania stawiane giełdom,
- posiadać wewnętrzny, precyzyjny regulamin określający sposób jej funkcjonowania i kryteria doboru instytucji pośredniczących w handlu, np. biura maklerskie,
- zapewniać powszechny i równy dostęp do informacji,
- dbać o przejrzystość rynku,
- zapewniać bezpieczne rozliczenia,
- organizować regularne sesje,
- posiadać szybki i bezawaryjny system informatyczny zapewniający szybkość transakcji,
- dbać o to, żeby spółki nie opuszczały w sposób nagły giełdy wycofując swoje akcje z obrotu.

Funkcje giełdy:
W kapitalizmie giełda odgrywa bardzo ważną rolę, gdyż sama w sobie jest spełnia rolę rynku podlegającego prawom popytu i podaży. Dlatego też giełdę "nie interesuje" czy występuje na niej tendencja spadkowa czy wzrostowa, lecz zapewnienie uczestnikom możliwości sprawnego zawarcia transakcji. Giełda pełni następujące funkcje w gospodarce :
- alokacyjna - umożliwia przepływ kapitału w kierunku ich najefektywniejszego wykorzystania - np. środki finansowe otrzyma ta spółka, która ma najlepsze perspektywy ich wykorzystania i przyniesie największe potencjalne zyski jej akcjonariuszom,
- wartościująca - ta funkcja giełdy umożliwia dokonanie rynkowej wyceny przewidywanych decyzji ekonomicznych przez podmioty gospodarcze, możemy więc ocenić jak dana spółka gospodaruje w porównaniu z innymi,
- kontrolna - tworzy pośredni mechanizm kontroli przez akcjonariuszy efektów działań spółki i pracy zatrudnionych managerów

Giełda ponadto daje możliwość:
- pomnożenia kapitału zarówno podmiotom gospodarczym jak i gospodarstwom domowym,
- wywoływania we wszystkich podmiotach skłonności do oszczędzania.

Organizacja giełdy papierów wartościowych
Organizacja giełdy papierów wartościowych wymaga:
- regulaminu giełdy
- organów giełdowych
- wyposażenia materialnego giełdy

Regulamin giełdy określa:
a. skład i zadania organów giełdy
b. warunki dopuszczania uczestników giełdy
c. warunki dopuszczania papierów wartościowych do obrotu giełdowego
d. zasady ustalania kursów podczas giełdy
e. zasady działania sądu honorowego i rozjemczego
Organy giełdy to;
a. zarząd giełdy - reguluje handle giełdowy
b. komisja do spraw dopuszczeń papierów wartościowych do obrotu giełdowego
c. izba maklerów
d. sąd honorowy i rozjemczy
e. izba rozliczeń
Wyposażenie materialne giełdy to:
a. pomieszczenia główne - duża hala w centrum, której znajduje się tzw. parkiet (ring oraz świetlna tablica)
b. pomieszczenia pomocnicze - służące pracownikom giełdy oraz uczestnikom giełdy

Historia giełd na świecie
Instytucja giełdy kapitałowej ukształtowała się w XIX wieku, czyli wieku rozwoju kapitalizmu. Wyrosła bezpośrednio z giełd towarowych, które miały znacznie dłuższą historię. Początek funkcjonowania giełd kapitałowych miał miejsce w państwach gdzie dominowała religia protestancka, co jest charakterystyczne z popularnym w tych regionach etosem pracy i handlu. I tak, pierwsze giełdy kapitałowe powstały w holenderskiej Antwerpii i Amsterdamie. Jednak prawdziwy rozkwit tych instytucji wystąpił w Anglii i Stanach Zjednoczonych. Na przełomie wieków XIX i XX rajem dla inwestorów były giełdy w Londynie i Nowym Yorku.

Najważniejsze giełdy kapitałowe:
Współcześnie największą rolę odgrywają giełdy :
- New York Stock Exchange (NYSE) - tzw. stara giełda nowojorska, notowane są tam głównie spółki "starej ekonomii",
- National Assocation of Securities Dealers Automated Quotations System (NASDAQ) - amerykańska giełda elektroniczna notująca głównie spółki internetowe,
- London Stock Exchange - giełda londyńska,
- Giełda w Frankfurcie nad Menem,
- Giełda w Paryżu,
- Giełda w Tokio,
- Giełda w Hong Kongu.

Modele funkcjonowania giełd:
Każda giełda powinna mieć swój wewnętrzny regulamin. Tak więc każda giełda może sama określić sposób, w jaki zostanie zorganizowana (czasami określa to państwo). Na świecie wyróżnia się dwa podstawowe modele giełd :
- amerykański - gdzie giełda jest instytucją prywatno-prawną, jest zrzeszeniem kupców, przemysłowców, pośredników i bankierów. Ma charakter spółki akcyjnej. Celem działania udziałowców jest nabycie członkostwa giełdy. Liczba członków jest ograniczona. Członkostwo na giełdzie jest przedmiotem obrotu giełdowego. Tylko członkowie giełdy uprawnieni są do zawierania transakcji. Oczywiście członek giełdy to nie pojedynczy inwestor (ich liczba jest nieograniczona) , tylko np. biuro maklerskie uprawnione do składania zleceń. Ich liczba jest ograniczona, więc tylko udziałowiec ma prawo do świadczenia usług maklerskich. Ten model giełdy jest szczególnie popularny w anglosaskim kręgu kulturowym,
- niemiecki - w nim giełda jest instytucją publiczno-prawną, a jej powstanie uzależnione jest od zgody właściwego organu administracji państwowej (np. zgoda Ministra Finansów). Liczba członków giełdy nie jest w modelu niemieckim ograniczona, a członkostwo w giełdzie nie jest równoznaczne z prawem do przeprowadzania transakcji na giełdzie tzn. można być współwłaścicielem giełdy ale można nie mieć zezwolenia na prowadzenie działalności maklerskiej. Oczywiście także w tym modelu indywidualny inwestor może składać zlecenia, bez ograniczeń poprzez biura maklerskie. Ten model giełdy, gdzie ingerencja państwa jest większa jest charakterystyczny dla Europy kontynentalnej (również Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie jest skonstruowana na bazie modelu niemieckiego).

Polska:
Pierwsze giełdy papierów wartościowych na terenie Polski powstały w XIX wieku, tak, więc w okresie zaborów. Po raz pierwszy instytucje giełdy przewidział Kodeks Handlowy Księstwa Warszawskiego w czasach napoleońskich. Jednak dopiero w 1817r. , a więc pod panowaniem rosyjskim w Królestwie Polskim powstała Giełda Warszawska. Początkowe notowane na niej były jedynie weksle. Obok nich raz w tygodniu odbywała się sesja mająca charakter giełdy towarowej. W XIX wieku na polskich giełdach akcje nie zdobyły dużej reprezentacji, notowano na nich głównie weksle a później także obligacje.
Okres międzywojenny
Po odzyskaniu niepodległości podwaliny pod rozwój giełd dało Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej o organizacji giełd. Nastąpił rozdział giełd towarowych i pieniężnych. Nadzór nad giełdami pieniężnymi objął Minister Skarbu, a nad towarowymi Minister Przemysłu i Handlu. Ministrowie ci wykonywali swój urząd poprzez komisarzy rządowych. Władzami giełdy w tym czasie były ogólne zebranie członków giełdy, rada giełdy, sądy rozjemcze, komisja dyscyplinarna i komisje przewidziane przez statuty poszczególnych giełd.
Transakcje mogli przeprowadzać jedynie zaprzysiężeni maklerzy, zatwierdzani przez odpowiedniego ministra. Osoba chcąca zostać maklerem musiała spełniać wiele warunków. Istniał przedział wiekowy (30-70 lat), potencjalny makler musiał mieć doświadczenie w prowadzeniu działalności gospodarczej lub zajmować kierownicze stanowisko, ponadto musiał zdać egzamin przed komisją. Duży wpływ na działalność giełd miał odpowiedni minister, mógł on m. in. regulować sposób zawierania transakcji, zawieszać radę giełdy i zawieszać notowania giełdowe. W okresie międzywojennym powstało kilka giełd, ale najmocniejszą pozycję wypracowała sobie warszawska giełda pieniężna. Giełda spełniała ważną rolę w II Rzeczpospolitej, ale jej rozwój zakłócił światowy kryzys ekonomiczny, który w Polsce trwał wyjątkowo długo i był bardzo głęboki.
Sytuacja po II Wojnie Światowej
Po wojnie wraz z przejęciem władzy przez komunistów, giełda papierów wartościowych nie miała racji bytu jako instytucja wybitnie kapitalistyczna. Dopiero wraz z przemianą ustrojową i reformami gospodarczymi jej powstanie stało się wręcz koniecznością.

Rynki giełdowe
1. Giełda papierów wartościowych w Warszawie powstała w kwietniu 1991r. Przy jej tworzeniu jako wzór przyjęto giełdę w Lyonie. Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie jest spółką akcyjną, której akcjonariuszami są banki, domy maklerskie i Skarb Państwa.
2. Na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie funkcjonują następujące rynki:
Rynek podstawowy - jest przeznaczony dla spółek, których kapitał akcyjny wynosi co najmniej 7 mln zł.
a) papiery wartościowe notowane na tym rynku muszą być dopuszczone do obrotu publicznego
b) zbywalność papierów wartościowych musi być nieograniczona
c) musi wystąpić rozproszenie własności
d) wartość emisji akcji wynosi co najmniej 24 mln zł (innych papierów - 12 mln)
e) co najmniej 20% musi być przedmiotem oferty publicznej
f) muszą być udostępnione informacje o sytuacji finansowej i perspektywach rozwoju emitenta, prospekt emisyjny
g) emitent musi ogłosić zweryfikowane sprawozdania finansowe za ostatnie 3 lata.
Rynek równoległy jest przeznaczony dla spółek których kapitał akcyjny wynosi co najmniej 3 mln (a,b,c - z punktu nr3)
d) na rynku są notowane spółki, które nie spełniają standardu rynku podstawowego
e) wartość emisji wynosi co najmniej 12 mln zł (innych papierów - 6 mln)
f) emitent ogłosił zweryfikowane sprawozdanie za rok ostatni.
Rynek wolny - jest przeznaczony dla spółek których kapitał akcyjny wynosi co najmniej 1,5 mln zł
a) notowane są spółki które nie spełniają standardu rynku podstawowego i równoległego
b) charakteryzuje się niższymi poziomami warunków np. wartość emisji 4 mln zł
c) emitent musi ogłosić zweryfikowane sprawozdania finansowe za ostatni rok.
Rynek blokowy - na nim odbywają się transakcje obligacjami, przedmiotem transakcji są pakiety obligacji po 100szt. lub wielokrotność tej liczby.

Indeksy giełdowe
Indeks giełdowy służy do syntetycznego przedstawienia stanu rynku giełdowego lub jego wybranych elementów.
1. Indeksy stosowane na GPW w Warszawie:
a) WIG (Warszawski Indeks Giełdowy) - jest oficjalnym indeksem dla akcji notowanych na giełdzie; odzwierciedla on dochodowość inwestycji we wszystkie akcje znajdujące się w obrocie giełdowym
b) WIG 20 - jest obliczany na podstawie cen akcji 20 spółek rynku podstawowego charakteryzujących się największą wartością rynkową i największym obrotem
c) MIDWIG - indeks tzw. “średniaków”, listę uczestników indeksu podaje giełda; do indeksu nie mogą wejść spółki WIG 20, NFI i spółki mające siedzibę zagraniczną
d) WIR (Warszawski Indeks Rynku Równoległego) - jest obliczany dla akcji wszystkich spółek rynku równoległego
e) Indeks NFI - obliczany jest na podstawie kursów akcji Narodowych Funduszy Inwestycyjnych

Formuła obliczania indeksów giełdowych polega na porównywaniu wartości rynkowej wszystkich spółek notowanych na giełdzie z ich wartością na sesji poprzedniej lub w dniu bazowym.
2. Indeksy giełdowe na świecie.
a) wskaźnik giełdowy w Nowym Jorku Dow Johnsa - jest średnim notowaniem papierów wartościowych 30 największych przedsiębiorstw amerykańskich.
b) w odniesieniu do giełd niemieckich mamy do czynienia ze wskaźnikiem DAT, który dotyczy 30 największych przedsiębiorstw niemieckich.
c) indeks giełdowy Finansal Tennes”s na giełdzie w Londynie.

Zlecenia giełdowe
Zlecenie giełdowe to polecenie dokonania transakcji kupna lub sprzedaży papierów wartościowych w trakcie trwania sesji giełdowej:
- zlecenia są składane przez inwestorów w biurze maklerskim, w którym posiadają rachunek papierów wartościowych
- zlecenia zawierają następujące informacje: typ oferty, czyli kupno lub sprzedaż; rodzaj, liczbę papierów wartościowych, termin realizacji, limit ceny
Rodzaje zleceń giełdowych:
a) ”po kursie dnia” (PKD) - inwestor godzi się na cenę ustaloną w trakcie sesji
b) ”z limitem” - inwestor określa maksymalną cenę zakupu lub minimalną cenę sprzedaży
c) ”wszystko albo nic” (WAN) - inwestor chce, aby zlecenie wykonać w całości albo wcale
d) ”warunkowe” - są realizowane po ustalonej wcześniej cenie, najczęściej w dogrywkach.

Bibliografia:
„Podstawy ekonomii” E. Nojszewska
„Ekonomia – dla lic. ekonomicznych” – A. Stanisz