Główne formacje roślinne świata

Organizmy żywe tworzą biosferę, która obejmuje przestrzeń dolnej troposfery, całą hydrosferę i powierzchniową warstwę litosfery.

Świat organiczny na lądach wykazuje ścisły związek ze strefowością klimatyczną i najbardziej widoczny jest on w świecie roślin. Formacja roślinna to zbiorowisko roślin o charakterystycznym wyglądzie zewnętrznym i podobnych formach życiowych uzależnionych od warunków klimatycznych, gleb, rzeźby terenu i stosunków wodnych. Na lądach wyróżniamy formacje: drzewiastą, krzewiastą, trawiastą i pustynną (formacja pustynna pozbawiona jest zwartej pokrywy roślinnej).

Przesuwając się od równika w kierunku biegunów, wyróżniamy następujące formacje roślinne:

1. Las równikowy - najbardziej bujna na Ziemi formacja roślinna składająca się z kilku tysięcy gatunków wiecznie zielonych roślin. Las równikowy rośnie piętrowo. Najwyższe piętro tworzą drzewa dochodzące do 60 m wysokości, których liście odbijają promienie, a ich korony zatrzymują światło słoneczne. Drugie piętro tworzą nieco niższe drzewa, niewykazujące żadnego rytmu wegetacyjnego - nieustannie kwitną i owocują. Bardzo grząskie podłoże sprawia, że drzewa obu warstw są płytko ukorzenione - z tego powodu występują korzenie podporowe. Trzecie piętro tworzą palmy i drzewiaste paprocie. Najcenniejsze gatunki drzew w lesie równikowym to: heban, mahoniowiec, balsa, kauczukowiec i kakaowiec. Najniższe piętro to runo leśne - cieniolubne byliny. Charakterystyczną cechą lasu równikowego są epifity (porośla) - rośliny samożywne rosnące na innych roślinach. Z kolei na epifitach rozwijają się porosty i glony. Wśród epifitów liczne są pnącza o zdrewniałych łodygach, czyli liany. Lasy równikowe występują w Amazonii, dorzeczu Kongo, wyspach Archipelagu Malajskiego;

2. Lasy i zarośla namorzynowe (mangrowe) - rosną w strefie międzyzwrotnikowej na płaskich wybrzeżach morskich, zalewanych wodami przypływów. Tworzą je drzewa i krzewy słonolubne, tzw. halofity. W czasie przypływu drzewa są zalewane po korony. System korzeniowy jest przystosowany do grząskiego, zalewanego wodą podłoża - tworzą się korzenie oddechowe skierowane ku górze;

3. Las podrównikowy - drzewa dochodzą do 20 m wysokości i nie tworzą zwartej, gęstej formacji. W niższej warstwie występują palmy i drzewiaste paprocie, mało jest lian i epifitów. W porze suchej drzewa zrzucają liście. Na obszarach bardziej suchych (strefa przejściowa między lasem podrównikowym i sawanną) występują lasy parkowe - kępy lasu lub pojedynczo rosnące drzewa w obszarze trawiastym;

4. Sawanna - trawiasta formacja roślinna porastająca obszary, gdzie występuje sucha pora zimowa. Wieloletnie, sucholubne trawy nie tworzą zwartej darni. W porze deszczowej trawy osiągają 2 m wysokości, w porze suchej rośliny wysychają. Na sawannach drzewa rosną pojedynczo lub w niewielkich grupach. Są to akacje, baobaby i sporadycznie palmy. Drzewa zrzucają liście w czasie pory suchej. Odmianą sawanny są lasy araukariowe rosnące w Brazylii i Argentynie. W strefie sawannowej w dolinach rzecznych rosną lasy galeriowe, podobne do lasów równikowych;

5. Pustynie - roślinność występuje tu sporadycznie. Po obfitych, lecz bardzo rzadkich, opadach pustynia zakwita roślinami żyjącymi tylko przez jeden okres wegetacyjny - są to tzw. terofity, które mogą przetrwać bardzo długi okres suszy w postaci nasion. Na pustyniach kamienistych karłowate drzewa i krzewy rosną w głębokich szczelinach skalnych. Pustynie piaszczyste i żwirowe pozbawione są roślinności z wyjątkiem miejsc, w których wody gruntowe znajdują się blisko powierzchni ziemi - oazy;

6. Półpustynie - szata roślinna pokrywa ok. 10% ich powierzchni. Jest to formacja przejściowa między pustynią i sawanną lub ciernistymi lasami. Rosną tu głównie sukulenty, tj. rośliny mogące gromadzić wodę w liściach lub pędach na okres suszy, i sklerofity, tj. skrajnie sucholubne, trwałe rośliny o zdrewniałych łodygach i stwardniałych liściach. Sklerofity mają bardzo małe liście i liczne ciernie oraz bardzo długie korzenie. Na półpustyniach rosną również byliny, kaktusy, wilczomlecze i rośliny słonolubne;

7. Wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne - rosną na obszarach klimatu śródziemnomorskiego, w którym pora sucha występuje w okresie lata. Drzewa nie są wysokie, mają niewielkie skórzaste liście, odbijające promienie słoneczne, oraz grubą korę. Podstawowymi gatunkami są laury, mirty, oleandry, oliwki, dąb korkowy, bukszpan i cytrusy. Występują również niskie palmy. Pierwotna roślinność tego obszaru została silnie zniszczona przez człowieka, a jej miejsce zajęła formacja wtórna - twardolistne kolczaste zarośla, zwane makią (pistacje, mirty, karłowate drzewa). Odpowiednikiem makii w Ameryce Północnej jest chaparral, a na półkuli południowej lasy quebracho. W tej samej strefie w Ameryce Północnej rosną wiecznie zielone, iglaste sekwoje, a we wschodniej Australii lasy eukaliptusowe z akacjami i trawami w podszyciu;

8. Lasy monsunowe - bujne, bogate florystycznie lasy, w których najwyższe piętro stanowią magnolie, niższe - drzewa i krzewy szpilkowe, podszycie - liczne gatunki traw. Najbardziej charakterystyczną trawą jest bambus o zdrewniałej łodydze, osiągający bardzo duże wysokości;

9. Step - trawiasta formacja roślinna umiarkowanej strefy klimatycznej, bujnie rozwijająca się wiosną i wczesnym latem, przechodząca w stan życia utajonego w czasie suchego lata i ponownie rozwijająca się jesienią. W zależności od ilości opadów wyróżnia się: półpustynny step piołunowy i suchy step ostnicowy. W stepie ostnicowym dominują twardolistne ostnice, krzewinki kolczaste, byliny, rośliny cebulkowe: narcyze, tulipany i szafrany. W wilgotniejszych i nieco chłodniejszych obszarach rozwija się bujny step trawiasty z kępami krzewiastych zarośli złożonych z wisienki stepowej i migdała stepowego. Stepy rozciągają się w Eurazji, od Ukrainy po Kazachstan. W Argentynie występuje pampa - rodzaj stepu z kępkami traw, między którymi jest naga gleba, w Ameryce Północnej - preria z charakterystyczną niską trawą bizonową i rosnącymi wśród niej kaktusami - opuncjami. W Eurazji i Ameryce Północnej na granicy stepu i lasu występują tzw. stepy parkowe, czyli lasostepy;

10. Las liściasty - rośnie w morskich odmianach klimatu umiarkowanego, a jego najbardziej charakterystyczną cechą jest zrzucanie liści na okres zimowy. Najczęściej występują dęby, buki, graby, klony, topole, brzozy. W miarę wzrostu kontynentalizmu klimatu lasy liściaste przechodzą w lasy mieszane, łączące drzewa liściaste i iglaste takie, jak: sosna, świerk, jodła i cis. Największe kompleksy lasów liściastych i mieszanych występują w Europie, Azji Wschodniej, Ameryce Północnej (między Appalachami i Missisipi)

11. Las iglasty (tajga) - występuje w klimacie umiarkowanym chłodnym w Ameryce Północnej i Eurazji, inaczej nazywany jest lasem borealnym. Rosną w nim niemal wyłącznie drzewa szpilkowe, takie jak: świerk, jodła, modrzew i sosna. W podszyciu tajgi dominują wrzosy, borówki, jeżyny, paprocie, mchy i porosty. W wyższych szerokościach geograficznych tajga ubożeje - coraz liczniejsze są torfowiska i bezleśne polany;

12. Tundra - formacja roślinna rozwijająca się na północ od tajgi. W jej południowej części dominują krzewy brzozy karłowatej i wierzby polarnej oraz krzewinki - borówka. Dalej, ku północy zaczyna przeważać roślinność zielna, rośliny wrzosowate oraz mchy i porosty. Na obszarach skalistych tundra przechodzi w arktyczną pustynię skalistą. Roślinność występuje tu kępkami. Są to głównie porosty, rośliny kwiatowe, np. dębik całobrzegi i dębik ośmiopłatkowy, oraz rośliny poduszkowe, np. głodek i skalnica;

13. Pustynia lodowa - roślinność występuje tylko na skałach wystających ponad lodem. Tworzą ją porosty, mchy i skąpa roślinność kwiatowa.

Na Ziemi występują również formacje astrefowe - roślinność górska zmieniająca się piętrowo wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza (adiabatyczny spadek temperatury). Piętrowy układ roślinności górskiej przypomina strefy roślinne zależne od szerokości geograficznej. Układ ten jest modyfikowany przez ekspozycję stoków. Na półkuli północnej na stokach południowych, dosłonecznych granice między poszczególnymi piętrami roślin występują na niższych wysokościach.

Zasadniczo w górach wyróżnia się trzy piętra roślinne:
- leśne - położone najniżej, w którym las jest podobny do lasów występujących na nizinach w danej strefie roślinnej;
- alpejskie - z karłowatymi drzewami, krzewami i łąkami górskimi;
- turni i śniegów - najwyższe piętro z mchami i porostami oraz stale zalegającym śniegiem i lodem.

Każde z wymienionych pięter może charakteryzować się innym składem gatunkowym roślin, zależnie od ekspozycji stoków i szerokości geograficznej, w której położone są góry. W miarę wzrostu szerokości geograficznej granice wysokości między poszczególnymi piętrami roślinnymi obniżają się.