Przyczyny powstania teatru greckiego
Początki teatru greckiego datuje się na VI w. p.n.e. Słowo „teatr” pochodzi od greckich wyrazów teatos – dostrzegalny, teates – widz i teatron - miejsce dramatycznych przedstawień.
Teatr grecki wyrósł z religijnych obrzędów ku czci boga Dionizosa, miał więc w związku z tym charakter sakralny. W czasie odbywających się raz do roku Wielkich Dionizji (miejskich) – które odbywały się jesienią w święto winobrania, w styczniu w święto wytłaczania wina (Lenaje) oraz pod koniec lutego – w święto otwierania beczek z młodym winem (Anesterie) – powstały przedstawienia dramatyczne. Podczas tzw. Małych Dionizji (wiejskich), które obchodzono trzy razy do roku – powstała komedia (nazwa pochodzi od słowa komos – tytułu pieśni ku czci Dionizosa). Oprócz znaczenia kultowego przedstawienia teatralne były swego rodzaju zawodami pomiędzy sławnymi dramaturgami. Oczywiście był też miejscem rozrywki i spędzania wolnego czasu przez Greków.
Teatr pomagał też w osiągnięciu stanu katharsis. Stan ten był wywoływany wpływem tragedii, która pokazywała ludzkie dramaty, silnie oddziaływując na psychikę tak widza, jak i aktora. Katharsis – miało charakter oczyszczający psychikę z negatywnych emocji i odczuć.
Twórcy dramatu greckiego
Ajschylos
Żył w latach 525-456 p.n.e. Wywodził się z zamożnej rodziny. Pierwszą swoją sztukę, gdy miał 25 lat, ale prawdziwy sukces odniósł już jako człowiek dojrzały.
Na przełomie VI i V w. p.n.e. toczył się spór o to, jakiego rodzaju utwory powinny dominować podczas Dionizjów: poważne czy wesołe. Strony pogodził Ajschylos, wprowadzając nowy porządek zawodów dramatycznych. Każdy poeta musiał wystawić trzy tragedie połączone tematycznie i jeden utwór satyryczny. Było to tak przemyślane, aby utwór o „lekkiej” treści przypadał na koniec dnia, gdy, widzowie są już znużeni i potrzebują rozrywki.
Ajschylos napisał 70 tragedii i 20 sztuk satyrycznych. W całości zachowało się 7 utworów m.in. „Oresteja” i „Prometeusz”. W nich autor próbuje odpowiedzieć na pytanie o zakres odpowiedzialności jednostki wobec społeczeństwa, o sens boskiego rządzenia światem, a także ustalić proporcją pomiędzy wolnością człowieka a wolą bogów. Mocno podkreśla wartości moralne uznawane przez polis: sprawiedliwość, umiar, roztropność, odwagę, utrzymywanie umów.
Sofokles
Żył w latach 496-406 p.n.e. Był jednym z najsłynniejszych greckich tragików. Tak jak Ajschylos, pochodził z zamożnej rodziny.
Po raz pierwszy publicznie wystąpił w roku 480 p.n.e. podczas uroczystości dziękczynnych z okazji zwycięstwa greckiego w bitwie pod Salaminą. Miał wtedy 16 lat i przewodził chórowi młodzieży. Pierwsze zaś zwycięstwo jako poeta tragiczny odniósł w 468 r. p.n.e. Stało to się początkiem pasma sukcesów, które powtarzał wielokrotnie, bo aż 18 razy. Łącznie napisał ok. 120 utworów. Znamy tytuły 88 z nich, ale do naszych czasów dotrwało tylko 7 tragedii: Antygona, Król Edyp, Elektra, Ajas, Trachinki, Filokret i Edyp w Kolonie.
Sofokles usprawnił technikę wystawiania dramatu: wprowadził trzeciego aktora, ograniczył rolę chóru, rozbudował dialog, wprowadził dekoracje sceniczne, wzbogacił osoby dramatu o postacie kobiece oraz nasilił dramatyczności akcji i wyeksponowanie międzyludzkich konfliktów.
O swoich bohaterach mawiał: Ja przedstawiam ludzi, jakimi być powinni.
Eurypides
Pochodził z Salaminy, lecz tworzył w Atenach. Dopiero pod koniec życia, poróżniony z władzami, przeniósł się do Macedonii. Napisał aż 92 dramaty, ale tylko naszych czasów zachowało się tylko 17 tragedii i jeden utwór satyryczny.
Poglądy Eurypidesa były niezwykle postępowe jak na tamte czasy. Atakował bogów za niemoralność, podważał wiarę w boskie pochodzenie instytucji państwowych i norm regulujące ludzkie postępowanie. Był zdania, że prawo natury jest silniejsze od umowy społecznej i konflikt pomiędzy tymi zjawiskami był częstym tematem jego tragedii. Podkreślał, że nie ma różnicy między kobietą a mężczyzną, podobnie jak człowiekiem wolnym a niewolnikiem.
W swoich utworach dużą rolę przywiązywał do psychologicznego portretu bohatera, szczególne mistrzostwo wykazywał charakteryzowaniu postaci kobiecych. Właśnie najlepszym dramatem Eurypidesa jest Medea, tragedia kobiecej zazdrości, silniejszej niż wszystkie uczucia, nawet niż miłość do dzieci. We wszystkich zdarzeniach starał się widzieć człowieka i pobudki, jaki kierowały jego czynami.
Eurypides przełamał stosowane dotąd formy stylistyczne - język jest prostszy, codzienny, bliższy słuchaczom. Dalsze wzmocnienie partii solowej przyniosło rozbudowanie dialogów i ograniczenie roli chóru.
Arystofanes
Obok tragedii, rozwijał się jeszcze jeden gatunek dramatyczny - komedia. Wybitnym twórcą tego rodzaju literatury był Arystofanes, żyjący w latach 446-385p.n.e. Swoje pierwsze sztuki wystawiał pod cudzym nazwiskiem, gdyż miał zaledwie 18 lat i w świetle prawa był osobą niepełnoletnią.
Akcja komedii Arystofanesa, toczy się w czasie wojny peloponeskiej. Satyra jest wymierzona w stronnictwa polityczne walczące o władze po śmierci Peryklesa.
Oprócz problemów wynikających z bieżącej sytuacji politycznej, Arystofanes podnosił też kwestie nierówności majątkowej i społecznej. Występował też w obronie państw Związku Ateńskiego, pokazując je w jednej ze swoich komedii, jako niewolników pracujących przy młynie.
Sztukę wystawiono z okazji Dionizjów, w drugiej połowie marca, a więc w obecności sprzymierzeńców, którzy w tym czasie przywozili do Aten daninę związkową. Arystofanesa oskarżono o szkalowanie państwa w obecności cudzoziemców.
Aktorzy i widzowie
Tragedia grecka powstała obrzędowej pieśni na cześć Dionizosa, zwanej Dytyrambem. By to dialog prowadzony między chórem, a przodownikiem chóru – koryfeuszem. Po przekształceniu się Dytyrambu w dramat, koryfeusza zastąpił aktor. Zmiany tej dokonał w VI w. p.n.e. dramatopisarz Tepis. Jeden aktor grał wszystkie postacie dramatu, jedynie zmieniając maski, dla zróżnicowania bohaterów. W późniejszych czasach drugiego aktora dodał Ajschylos, a trzeciego Sofokles.
Aktorami mogli być wyłącznie mężczyźni. Ubierali się w ozdobne, kolorowe, widoczne z daleka stroje. Na głowie nosili tzw. onkos – czyli specyficzne uczesanie, które miało za zadanie optycznie „podwyższyć” artystę. Temu celowi służyły też specjalne sandały posiadające wysokie koturny. Twarz aktora była zakryta maską postaci, którą akurat grał. Obrazowała ona płeć, nastrój bohatera dramatu, a nawet jego status społeczny. Strój nadawał aktorom, a przede wszystkim postaciom przez nich odgrywanym charakter monumentalny.
Aktorzy występowali w centralnym punkcie teatru, na scenie zwanej orchestra. Występowali też w miejscu zwanym proskenium.
Przedstawienia odgrywano pod gołym niebem, nie używano kurtyn, nie stosowano przerw w czasie przedstawień. Aby przedstawić interwencje bogów w losy bohaterów sztuki, stosowano pierwsze teatralne maszyny. Czynność tę nazwano po łacinie: Deus ex machina (bóg jak maszyna).
Oglądający spektakl zasiadali na półkolistej, amfiteatralnie wznoszącej się widowni. Widzowie siedzieli na poszczególnych „stopniach” amfiteatru. Nie stosowano siedzeń dla ludu przybyłego na przedstawienie. Tylko dostojnicy i ważni goście mogli liczyć na miejsce w postaci foteli wykutych z marmuru mieszczących się w pierwszym rzędzie, tuż przed sceną.
Taka widownia mogła mieścić jednorazowo tysiące widzów, nie ograniczając nikomu komfortu oglądania i słuchania aktorów. Doskonała akustyka, jaką cechowały się greckie amfiteatry pozwalała na słuchanie tekstu mówionego przez aktorów nawet w ostatnich rzędach.