Co to jest dinozaur?
Większość ludzi wyobraża sobie dinozaura jako wielki i groźne zwierzę o długich nogach i ostrych zębach; może nawet jako stworzenie z nogami słupowatymi jak kłody, z długa szyją i długim ogonem, z małą głową, ale za to z ciałem wielkości autobusu. Każdy z nas ma swoje własne wyobrażenia o dinozaurach. Jakie więc znaczenie ma słowo - "dinozaur"? Nazwy tej użył w 1841 roku angielski uczony Richard Owen. Znaleziono wówczas wiele dużych, skamieniałych kości zwierząt nieznanego gatunku. Owen był przekonany, że kości te nie należą do jaszczurek, jak przypuszczało wiele ludzi. Dlatego też wymyślił on dla tych zwierząt nowa nazwę. Nazwał je Dinosauria ( po grecku "straszne jaszczury"). Czymże właściwie są dinozaury? Są to zwierzęta, a mówiąc dokładniej, były to zwierzęta, gdyż ostatnie z nich wymarło przed około 65 milionami lat. W ciągu milionów lat istnienia na Ziemi żyły na niej najrozmaitsze zwierzęta, które w większości z czasem wymierały. Należą do nich również dinozaury.
DINOZAURY grupa mezozoicznych gadów kopalnych, z podgromady archozaurów. Najstarsze teropody, pochodzą z późnego triasu i wywodzone są od tekodontów. Do końca ery mezozoicznej były zwierzętami panującymi na lądach, o wielkim bogactwie form zróżnicowanych pod względem wielkości i kształtu - najmniejsze miały długość ok. 1 m (Podokesaurus, z podrzędu teropodów), największe są rekordzistami wśród zwierząt lądowych wszech czasów, osiągały długość ponad 40 m, masę około 50 ton (Seismosaurus, z podrzędu zauropodów), miały wydłużoną szyję i długi, mocny ogon (u form dwunożnych spełniał on także funkcję podporową, np. iguanodon, tyranozaur).
Budowa dinozaura
Liczne dinozaury miały na głowie i na ciele duże narośla kostne w postaci rogów, kolców i grzebieni, różnego kształtu płyt i tarcz (np. stegozaury). Kończyny dinozaurów były ustawione pionowo pod tułowiem; panewka biodrowa w postaci pierścienia, otwarta od strony przyśrodkowej; kość udowa z główką skierowaną dośrodkowo pod kątem do trzonu kości; zawiasowy staw skokowy z poprzecznie skierowaną osią. W budowie dinozaurów istniała tendencja do redukcji liczby palców ręki i stopy (były palcochodne), skracania kończyn przednich i do związanej z tym dwunożności, a także do gigantyzmu. Dzięki pionowemu ustawieniu kończyn dinozaury poruszały się znacznie szybciej od innych gadów; istniały formy dwunożne (np. celurozaury, ornitopody, teropody) i czworonożne (np. ankylozaury, brontozaur).
Przypuszczalnie były zwierzętami endotermicznymi, o wyższym od innych gadów poziomie metabolizmu (lecz niższym od metabolizmu ptaków i ssaków). Niektóre z dinozaurów (celurozaury) miały stosunkowo duży mózg. Znane są formy drapieżne (np. teropody, a wśród nich zwłaszcza karnozaury, z największym na świecie drapieżnikiem tyranozaurem) lub roślinożerne (np. apatozaur, ceratopsy, zauropody); większość roślinożernych dinozaurów miała policzki, pozwalające na dokładniejszą obróbkę pokarmu, niektóre, zwłaszcza formy późniejsze, miały ponadto zwielokrotnioną liczbę szeregów stale rosnących zębów policzkowych.
W mezozoiku dinozaury były panującą na lądach grupą kręgowców, przystosowaną do życia niemal we wszystkich typach środowisk lądowych, a ich znaczenie było porównywalne ze znaczeniem ssaków w kenozoiku; nigdy jednak nie wykształciły typowych form wodnych i latających.
Rozróżnia się 2 rzędy dinozaurów: gadziomiedniczne - o budowie miednicy typowej dla gadów, z kością łonową skierowaną do dołu i ku przodowi, oraz ptasiomiedniczne - z miednicą typu ptasiego, z dwudzielną kością łonową, której tylna część była równoległa do kości kulszowej. Dinozaury żyły od późnego triasu do końca ery mezozoicznej, znane są z wszystkich kontynentów, oprócz Antarktydy.
Wymarcie dinozaurów z końcem mezozoiku wiąże się z drastycznymi zmianami warunków środowiskowych w skali globalnej; nastąpiło wówczas znaczne obniżenie poziomu mórz, które doprowadziło do zaniku wilgotnych, przybrzeżnych ekosystemów; spowodowało to zasadnicze zmiany składu fauny, wyginęły między innymi. zauropody, a rozprzestrzeniły się np. na kontynencie europejskim hadrozaury, zwane kaczodziobymi (Hadrosauridae), a w Ameryce Północnej ceratopsy; w czasie największego regresu mórz miało miejsce znaczne ochłodzenie klimatu, co z kolei wywołało głębokie zmiany w składzie flor lądowych i zapoczątkowało kształtowanie się stref klimatyczno - roślinnych. Według niektórych badaczy zasadniczą przyczyną drastycznych przemian klimatyczno - środowiskowych w końcu mezozoiku, a w konsekwencji przyczyną wyginięcia dinozaurów, mogła być katastrofa kosmiczna - uderzenie komety czy też asteroidy, lub katastrofa geologiczna - silne zjawiska wulkaniczne.
Olbrzymie gady
Chociaż istniały rozmaite dinozaury, to jednak wszystkie one zaliczane są do gadów, tak samo jak krokodyle, żółwie, jaszczurki i węże. Ich skóra była łuskowata lub naga i pomarszczona, oddychały płucami, a potomstwo wykluwało się z jaj o twardej skorupie. Nie wszystkie jednak wielki, prehistoryczne zwierzęta były dinozaurami. W czasach dinozaurów żyło również wiele innych gadów. Niektóre z nich pływały w morzu, inne latały w powietrzu, ale nie były to dinozaury. Dinozaury bowiem nie umiały ani latać, ani prawdopodobnie pływać. Żyły na lądzie lub na mokradłach i płytkich rozlewiskach. Nogi dinozaurów różniły się od kończyn innych gadów. Ustawione były prosto pod tułowiem i podtrzymywało ciało nad ziemią w pozycji pionowej. Wiele dinozaurów prawdopodobnie dobrze biegało. Inne gady, podobnie jak współczesne krokodyle, mały kończyny ustawione po bokach. Zwierzęta te ciągnęły swoje ciało tuż nad ziemią i zapewne nie były tak ruchliwe jak dinozaury.
Co wiemy o dinozaurach?
Skamieniałe kości i zęby dinozaurów znaleziono w skałach. I to jest właściwie jedyne, pewne źródło wiedzy na ich temat nikt nigdy nie widział żywego dinozaura. Nikt też nie wie, czy ich skóra była ubarwiona jaskrawo, czy też przybierała maskujące "barwy ochronne". Jak długo żyły? Czy wydawały jakieś głosy? Jak się zachowywały? Czym się odżywiały? Za pomocą metod opisanych w różnych książkach można snuć domysły, ale chyba nigdy nie dowiemy się wielu rzeczy na pewno.
Dinozaur szczególnie znany
Jednym z najlepiej poznanych przez naukę dinozaurów jest iguanodont (Iguanodon). W różnych rejonach Europy i Azji w skałach pochodzących sprzed 120 milionów lat odnaleziono tysiące jego skamieniałych kości, w tym liczne, kompletne szkielety. Również w Ameryce Północnej i Południowej, w Afryce i Australii znajdowano szczątki dinozaurów podobnych do iguanodonta.
Odkrywanie dinozaurów
Różne mogą być dalsze losy martwego zwierzęcia lub rośliny. Przeważnie resztki te zjadane są przez inne zwierzęta lub też stopniowo gniją. Ale zdarza się, że trafiają do rzeki lub jeziora, a tam pokrywa je osad denny. Na pustyni mogą zostać zasypane przez naniesiony wiatrem piasek. Z czasem warstwa mułu lub piasku na tych szczątkach narasta i jest coraz grubsza, a jej ciężar wywiera na nie coraz większy nacisk. W miarę upływu czasu zarówno muł jak i piasek zamieniają się w skałę. Składniki chemiczne z pokładów mineralnych przenikają szczątki organizmów, utwierdzają je i zmieniają w skałę. W ten sposób stają się skamieniałościami.
Skamieniałości mogą powstawać w inny sposób. Czasami gwałtowne i całkowite pogrzebanie zwierzęcia następuję w wyniku obsunięcia się ziemi. Jego szczątki rozkładają się, a powstająca w ten sposób pusta przestrzeń ulega zapełnianiu osypiskiem. Skamieniałością mogą zostać również odchody lub odciski jego stóp na piaszczystym brzegu. Przeważająca cześć swojej wiedzy o czasach prehistorycznych odczytywali naukowcy z takich właśnie skamieniałości. Oczywiście niełatwe jest ich znalezienie i odkopanie w taki sposób, by nie uległy uszkodzeniu.
Miejsce wykopaliska
Zdarzało się, że odkrywano skamieniałości leżące na powierzchni ziemi. Większość z nich skrywa jednak jej wnętrze i raczej rzadko można je spotkać w ścianach skalnych. Pierwsze wskazówki to kila kości, które wykruszyły się ze skał lub zostały przypadkowo wydobyte na polu czy w kamieniołomie. Takie znaleziska przyciągają specjalistów którzy rozpoczynają systematyczne poszukiwania.
Rekonstrukcja dinozaurów
Rekonstrukcja dinozaura jest pracą żmudną i kłopotliwą. Mijają czasami lata, zanim wydobędzie się skamieniałe kości i zęby z otaczającej je skały. Połamanym i zgniecionym trzeba teraz przywrócić pierwotny kształt, uzupełnić brakujące kawałki, a wszystkie części poskładać w taki sposób, by szkielet był kompletny. Następnie trzeba rozstrzygnąć, jak mogły wyglądać inne części składowe organizmu, np.: mózg, mięśnie, organy trawienne, tkanka tłuszczowa i skóra. Skamieniałe kości porównuje się z innymi skamieniałościami i z kośćmi współczesnych gadów oraz innych zwierząt dla sprawdzenia, gdzie umiejscowienie były mięśnie i jak przypuszczalnie funkcjonowały stawy. Składanie dinozaura zaczyna się zawsze od szkieletu.
Wielkie układanki
Odtwarzanie szkieletu dinozaura można porównać do dziecięcej układanki (puzzle), w której niektórych elementów brakuje, inne zaś są połamane.
Ziemia się zmienia
Od czasu powstania Ziemi, około 4,5 miliarda lat temu, zachodziły na niej stałe, powolnie przebiegające zmiany. Codzienne wahania pogody przynoszą ze sobą wiatry, deszcz i śnieg, które zmywają ziemię z gór i przenoszą ją w doliny. Ziemia pod naszymi stopami tez się stale porusza, chociaż odbywa się to tak powoli, że jest niezauważalne. Powierzchnia Ziemi składa się z wielu masywów nazywanych "płytami" o wielkości setek tysięcy kilometrów kwadratowych.
Ziemia na przestrzeni lat
Od samego początku dziejów Ziemi kontynenty przemieszczały się względem siebie. To się do siebie zbliżały, to od siebie dryfowały. Równocześnie zmieniało się na Ziemi życie roślinne i zwierzęce.
Karbon
Przed 300 milionami lat, w bagnistych lasach złożonych z olbrzymich paprotników żyły rozliczne gatunki płazów
Trias
Okres ten rozpoczął się przed 225 a zakończył się przed 193milionami lat. Pojawiały się pierwsze dinozaury. Gady istniały już od ponad 100 milionów lat.
Jura
Okres ten zaczął się przed 193, a zakończył przed 136 milionami lat. Żyły wtedy dinozaury prawie we wszystkich postaciach i rozmiarach. Większość lądów pokryta była bujną roślinnością.
Kreda
Okres ten zaczął się 136, a zakończył przed 65 milionami lat. Rozwój dinozaurów osiągnął szczyt, gdyż żyły wtedy na całym świecie kilkaset gatunków tych zwierząt.
Era kenozoiczna
Po wyginięciu dinozaurów na czoło wysunęły się ssaki. Przed 65 milionów lat rozpoczęła się "era ssaków"
Dzisiaj
Ziemię opanował jeden ssak. Nastała "era człowieka".
Życie przed dinozaurami
Już przed pojawieniem się dinozaurów na Ziemi istniały bogate formy życia. Na skutek procesów chemicznych zachodzących w ciepłych, płytkich morzach, powstawały pierwsze żywe istoty. W bardzo długim okresie czasu niektóre z nich łączyły się w większe i bardziej skomplikowane organizmy.
Rozwój przyrody
Zwierzęta rozwijają się stale co raz lepiej dostosowują się do środowiska. Ale zmienia się środowiska, a wiec i warunki życia zwierząt ulęgają nieustannym przemianą. Dlatego świat zwierzęcy zmienia się nieustannie w całej historii jego rozwoju.
Pierwsze dinozaury
Przed około 220 milionami lat istniały na Ziemi liczne grupy dużych gadów. Jedna z tych grup były tekodonty. Miały one bardziej proste nogi niż inne gady oraz ostre zęby, którymi rozdzierały zdobycz; chętne przebywały w wodzie wiele z nich było podobnych do dzisiejszych krokodyli, a ich przodkowie również byli przodkami krokodyli.
Dwa wczesne dinozaury
Do najwcześniejszych dinozaurów zalicza się dużego, europejskiego plateozaura i mniejszego, smuklejszego celofyza z południowego zachodu Stanów Zjednoczonych. Żyły one przed z górą 200 milionami lat.
Życie w późniejszej jurze
Około 140 milionów lat temu, pod koniec jury dinozaury miały już za sobą około 60 milionów lat istnienia. Wówczas dinozaury rozwinęły się w najrozmaitszych kierunkach. Współcześnie z nimi istniało wiele innych gadów i ssaków, a także pierwsze ptaki.
Okres kredowy
Tereny, które tworzą dzisiaj południowo - wschodnią Anglię, północną Francje, Belgie i północne Niemcy, były dawniej nisko położoną równiną. Na podmokłym gruncie rosły tam bujne rośliny bagienne. Żyły liczne drapieżniki i roślinożercy. Rzeki nanosiły z północy na równinę ił, muł i piasek. W ciągu tysięcy lat poziom wody często podnosił się i opadał, bagna zanikały i powstawały od nowa. Naniesiony piasek oraz ił ulegały sprasowaniu na piaskowiec i glinę.
Gady latające
Dinozaury nie potrafiły latać, ale spokrewnione z nimi gady latające, pterozaury panowały w powietrzu przez prawie tak samo długi okres, jak dinozaury na lądzie. Nie były to jednak pierwsze latające stworzenia. Już wiele milionów lat wcześniej istniały latające owady, jak - ważki olbrzymie. Pterozaury były jednak nieporównanie większe od owadów.
Szybownik & lotnik
Po znalezieniu pierwszych skamieniałych kości pterozaurów, wielu ludzi uważało, że zwierzęta te żyły w morzu jak pingwiny. Później wielu badaczy stwierdziło, że pterozaury szybowały w powietrzu jak lotnie, skacząc ze skał i pozwalając się nieść prądom wznoszącym. Dzisiaj przypuszcza się, że pterozaury umiały czynnie fruwać.
Władcy mórz
Wielkie gady morskie oddychały powietrzem tak, jak dinozaury. Musiały więc dal jego zaczerpnięcia regularnie wypływać na powierzchnię. Ich skamieniałości znaleziono w Niemczech zawierały resztki ryb i gadów latających, które służyły im jako pokarm.
W stadzie bezpieczniej
Skamieniałe tropy pozwalają przypuszczać, że niektóre dinozaury rogate, takie jak triceratops, żyły w stadach. Kiedy do stada zbliżał się taki napastnik jak tyranozaur, stado skupiało się tak ciasno, że młode chroniły się w jego środku.
Dinozaur przychodzi na świat
Matka maiasaura przygląda się przed 70 milionów lat, jak jej młode wylęgają się w ciepłym, wygrzebanym w piasku gnieździe. Każde z jaj ma kształt gruszki i długość około 20 centymetrów, zaś wylęgające się z niego młode ma już około 35 centymetrów.
Czy żyją najbliżsi krewni?
Przy studiowaniu historii ewolucji i więzów pokrewieństwa pomiędzy zwierzętami trzeba brać pod uwagę, wszystkie cech, a nie tylko wygląd zewnętrzny zwierząt. I tak np. pancerniki są z wyglądu bardzo podobne do dinozaurów, nie mogą być z nimi spokrewnione, ponieważ są ssakami, których matki karmią swoje młode mlekiem.
Czy gwałtowny koniec?
Z wykopalisk nie można odczytać czy dinozaury wyginęły w ciągu dziesiątków czy milionów lat. Istnieją również hipotezy zakładające, że wymieranie to trwało przez długi czas, bez wystąpienia globalnej katastrofy, którą mogłaby zostać objęta cała Ziemia.
Zmiana pogody?
Niektórzy uczeni reprezentują pogląd, że na podstawie wykopalisk można udowodnić zmiany klimatyczne, które miały miejsce przed 65 milionami lat. Dotychczasowy ciepły klimat trwający przez cały rok mógł ulec zmianie w wyniku nasilenia się wahań pór roku, tak jak występowanie ciepłego lata i chłodnej zimy. Wielkie zmiennocieplne dinozaury nie mogłyby sprostać tym wahaniom temperatury.
Zatrucie roślinami?
Wiele dinozaurów to zwierzęta roślinożerne. Może więc nowo powstałe rośliny kwiatowe zawierały truciznę, która dla dinozaurów była śmiertelna? Wymarcie zwierząt roślinożernych musiało z kolei spowodować zagłodzenie zwierząt mięsożernych, które się nimi żywiły.
Czyżby zwycięstwo złodziei jaj?
Wiele stworzeń, w tym ssaki i ptaki, zjada jaja dzisiejszych gadów. Możliwe, że małe ssaki, które żyły przed 65 milionami lat okazały się bardzo sprawne w wykradaniu jaj dinozaurów. Przypuszcza się, że wychodziły one na żer w nocy, gdy dinozaury - rodzice byli wychłodzeni, że nie mogli bronić złożonych jaj.
Zmiana środowiska
W ciągu ostatnich kilku milionów lat ery dinozaurów opadał poziom mórz na całej kuli ziemskiej, wyłaniały się nowe lądy na równinach wypiętrzały się góry. Płytkie wody, które na kuli ziemskiej zajmowały olbrzymie przestrzenie, zaczęły zanikać, a zwierzęta, które tam żyły, utraciły swoje dotychczasowe siedliska
Wielka katastrofa
Jedna z teorii zakłada, że przyczyną wymarcia dinozaurów i innych zwierząt, była wielka katastrofa, która objęła całą naszą planetę. Może kula ziemska została otoczona pyłem kosmicznym, gdy jej tor prowadził przez rój komet lub przez pozostałości po eksplozji jakiejś gwiazdy. Inni znów uważają, że na Ziemię spadł olbrzymi meteoryt.
