Azja

Azja
Azja, największa część świata, tworzy z Europą kontynent Eurazji; od Ameryki Pn. oddzielona Cieśn. Beringa, od Afryki ? Kanałem Sueskim i M. Czerwonym, od Europy ? cieśn. Bosfor i Dardanele; umowna granica lądowa z Europą wzdłuż Uralu i brzegu M. Kaspijskiego; 44,4 mln km2 (z M. Kaspijskim) ? ok. 30% pow. lądowej Ziemi; rozciągłość południkowa 8400 km, równoleżnikowa 8590 km; dł. linii brzegowej 62 tys. km; liczne półwyspy (Arabski, Indyjski, Indochiński, Azja Mn.) i wyspy (archip.: Malajski, Filipiński, Japoński). Około 75% pow. A. stanowią góry i wyżyny; w środk. części najwyższe na Ziemi góry: Himalaje, z najwyższym szczytem Mount Everestem (8848 m) i Karakorum; wysoko położone wyżyny (Tybetańska, Mongolska) oraz zapadliskowe kotliny (Kaszgarska, Dżungarska) i najgłębsza na Ziemi depresja ? M. Martwe (405 m p.p.m.); rozległe niziny na pn.-zach. (Zachodniosyberyjska, Turańska) i w strefie przybrzeżnej (Chińska, Mandżurska, Hindustańska); klimaty od okołobiegunowych na pn. po równikowe na pd., z odmianami monsunowymi na wsch. i pd.; gł. rz.: Jangcy, Huang He i Ob z Irtyszem, jez.: M. Kaspijskie, Aralskie i Bajkał; obszary bezodpływowe zajmują ok. 37% pow.; na pn. tundra i lasy iglaste tajgi, w środk. i pd.-zach. części stepy, przechodzące w półpustynie i pustynie (Ar-Rub al-Chali, Takla Makan, Gobi), na pd.-wsch. lasy monsunowe i równikowe. A. zamieszkuje 3,7 mld (2001) ludności ? 60% mieszk. Ziemi, w większości w pd.-wsch. A.; wysoki przyrost naturalny, zwł. w krajach pd.-zach. A. (ok. 30? rocznie); w miastach 35% ludności; wielkie aglomeracje miejskie (powyżej 10 mln mieszk.): Seul, Chongqing, Szanghaj, Bombaj, Tokio, Dżakarta, Kalkuta i Pekin; dominuje ludność odmiany żółtej, na pd. i zach. ? białej; wielkie cywilizacje (chiń., ind., arab.) i religie (buddyzm, hinduizm, islam). Poznawana od V w. p.n.e. z opisów Herodota i Ksenofonta oraz od XII w. z relacji G. da Pian del Carpine, Benedykta Polaka, W. Rubruka, M. Polo, Odoryka z Pordenone i in.