Rywalizacja o hegemonię w Starożytnej Grecji.

Walka o całkowitą hegemonię w Starożytnej Grecji to historia konfliktu dwóch wielkich polis: Sparty i Aten. To nie tylko konflikt państw, to także konflikt ludzi, o zupełnie innym sposobie bycia, wychowania, myślenia. Walka dwóch ustrojów, który każdy uczył obywatela, że jego miasto jest o wiele lepsze od drugiego. Dzieje Grecji to w znacznej mierze dzieje rywalizacji tych dwóch sposobów myślenia.

Ateny

Kraina geograficzna:
Polis to znajdowało się w Attyce, krainie, która zajmowała półwysep Attycki. W jej skład wchodzi przylądek Sunion, kilka przybrzeżnych wysp takich jak: Salamina (największa z archipelagu Wysp Sarońskich), czy Egina (Zatoka Sarońska, nazwa pochodzi od imienia nimfy Aeginy). Przez jej teren przepływają dwie rzeki Ilossos i Kifissos. Ludność zajmowała się przede wszystkim rolnictwem (mimo tego, iż ziem nie było pod dostatkiem, wynikało to z górzystego ukształtowania terenu; głównie uprawą oliwki i winorośli), hodowlą (liczne pastwiska w górach), żeglarstwem, handlem morskim, rybołówstwem (bliskość zatoki sarońskiej, urozmaicona linia brzegowa, wiele zatok, tworzących naturalne porty), a co za tym idzie rzemiosła.

Historia:
W II tysiącleciu przed naszą erą na teren ten przywędrowało greckie plemię jonów. Podbili oni miejscową ludność nie
grecką i stopniowo zasymilowali się z nią. W I tysiącleciu Ateny zjednoczyły pozostałe małe państewka na tamtym terenie i utworzyły jedno silne Polis.
Pierwsza polis ateńska powstała na terenie Akropolu (gr. akropolis - górne miasto to położone w Attyce wapienne wzgórze o wysokości względnej 95 m. Stała się ona ufortyfikowanym wzniesieniem, na którym już w czasach mykeńskich zbudowano cytadelę. W okresie późniejszym Akropol stał się miejscem kultu bogini Ateny).

Ustrój:
W Atenach głównym ustrojem była trwająca z krótkimi przerwami od VI do połowy IV wieku przed naszą erą. Ateny były pierwszą i najważniejszą demokracją w świecie greckim.
Zanim jednak nastąpił taki stan rzeczy Ateny musiały przejść wiele swoistych rewolucji. Początkowo Ateny były monarchią prowadzoną przez króla. Jednak, arystokracja ze swoimi wpływami zbyt ograniczała jego realną władze. W końcu arystokracja przejęła cześć kompetencji władcy (funkcje religijne, dowodzenie armią, administracja państwa). Funkcje te przejęli trzej archontowie, wywodzili się oni z arystokracji, a swój urząd sprawowali jeden rok.
Z upływem czasu do archontów dołączyli kolejni, którzy sprawowali nowe funkcje (na przykład sądownicze). Byli oni wybierani przez tak zwane zgromadzenie ludowe nazywane eklesią. Głosować i wybierać kandydatów mogli tylko dobrze urodzeni lub bogaci. Zwykli obywatele nie mieli nawet prawa głosu.
Prawdopodobnie taki stan rzeczy ciągnął by się jeszcze długo gdyby nie wydarzenia wieku VII. Były to czasy, w których kolonie ateńskie zaczęły przynosić wielkie zyski. Masowo zaczęto importować zboże, z koloni do metropolii. Co za tym idzie nastąpił szybki i duży spadek jego cen. Lepiej urodzonym, którzy dotychczas wzbogacali się na zbożu właśnie, nagle zaczęły topnieć majątki. Musieli znaleźć sposób na szybkie zarobienie znacznej ilości pieniędzy. Nie lepiej sprawa wyglądała u normalnych obywateli-rolników, ci również tracili na spadku cen. Musieli brać wysokie pożyczki od arystokratów, na utrzymanie swoich gospodarstw. Elita rozumiała, że nie może konkurować z żyznymi ziemiami kolonii, które dawały o wiele większy plon w zbożu, niż mało urodzajne ziemi Attyki. Jedynym atutem tych terenów była wysoka uprawa oliwek i winorośli. Właśnie to postanowiły wykorzystać wyższe sfery. Gdy wykupili już wszystkie możliwe ziemie, przypomnieli sobie o chłopak i ich zaległych pożyczkach. Zgodnie z prawem zwyczajowym chłopi za długi zostali pozbawieni gruntów, majątku, na korzyść Arystokracji, a oni sami zostali sprzedani w niewole. Ewentualnie musieli oni dzierżawić za ogromne sumy swoją własną ziemię. Chłopi nie mogli liczyć na państwo, ponieważ wyżej urodzeni kontrolowali sądownictwo, a nie spisane prawo zwyczajowe, pozwalało na jego dość dowolną interpretacje.
Stan ten prowokował chłopów do buntów. Zanim do niego jednak doszło, Drakon w 621 roku przed naszą erą za zgodą arystokracji podjął się spisania prawa. Był to tylko pozorny sukces warstw biedniejszych. Prawa Drakona były bardzo surowe, a na dodatek nie korzystne dla osób zadłużonych.
Chłopi musieli czekać, aż do roku 594 przed naszą erą. Wtedy ponownej kodyfikacji prawa podjął się Solon. Najważniejszą reformą dla ubogich warstw było tak zwane „strząśnięcie długów”. Długi zostały darowane, ziemia oddana, a większość chłopów sprzedana za granicę odkupiona. Zabroniono też zaciągania pożyczek pod zastaw osoby. Podzielił on też społeczeństwo na cztery klasy majątkowe (zależnie od wartości majątku miało się większe prawa w państwie, najbogatsi rządzili), dzięki temu do władzy mogli dojść nie tylko dobrze urodzeni ale też dobrze zarabiający. Te reformy były jednak za małe by przeciwstawić się Arystokracji, która cały czas rosła w siłę. Chłopi wciąż byli niezadowoleni.
W roku 556 przed naszą erą, władzę, dzięki wsparciu najemnych wojsk w Atenach władze jako tyran objął Pizystrat, arystokrata, który kilkakrotnie próbował przejąć władzę w Atenach, z gorszym lub lepszym skutkiem. Biedota nareszcie dostała bohatera, który bronił ich przed arystokratami. Pizystrat wiedział, że nie może wypaść z tej roli jeśli chce utrzymać władzę. Odebrał on ziemie elicie: warstwie społecznej, z której się wywodził. Rozdał on ją chłopom, którzy stali murem za jego rządami. Po śmierci Pizystrata, władze przejęli jego dwaj synowie. Jeden z nich został zamordowany, a drugi obalony przez Spartan, którzy zaś zostali wypędzeni z Polis przez powstańców ateńskich.
Funkcje archonta objął Klejstenes. Przeprowadził on szereg reform nadających Ateną ich prawie końcowy kształt. Oddał on całkowitą władze w ręce zgromadzenia ludowego czyli Eklezji. Tworzyła ją rada pięciuset, czyli 500 obywateli Polis, po 50 z każdej fyli, których było 10. Każda z fyl podzielona była na trzy nierzadko nawet ze sobą nie sąsiadujących. Jedna cześć, znajdowała się niedaleko morza (reprezentantami tej fyli byli najczęściej biedni obywatele), druga część w głębi kraju (chłopi, rzemieślnicy), a trzecia Ateny i tereny przyległe (Arystokracja). Dzięki temu każdy stan społeczny miał swoich reprezentantów w radzie. Wpadł też na pomysł ostracyzmu, formy kary wygnania osoby niebezpiecznej politycznie dla Aten.
Kolejnym przełomową reformą było podzielenie kraju na 150 demów i od ich nazwy nadawania człowiekowi swoistego nazwiska. Dzięki temu nie można było odgadnąć, kto pochodzi z jakiej rodziny. Ludzie zaczęli być oceniani za swoje umiejętności, a nie za nazwisko.
Ostateczny kształt nadał Ateną Perykles, wprowadzając płatność urzędów, tak, że nawet najbiedniejsi mogli zostać urzędnikami i utrzymywać się z „diet” finansowanych przez państwo. Ateny zostały demokracją: rządami ludu w pełnym tego słowa znaczeniu.

Sparta

Kraina geograficzna:
Polis leżało w południo-wschodniej części Peloponezu, tak zwanej Lakonii. Jest to, zresztą jak cała Grecja, teren górzysty (pasmo gór Tajget, najwyższa 2407 m.n.p.m. góra Tajget). Najdłuższą rzeką jest Eurotas (obecnie Iri). Linia brzegowa zamknięta jest z dwóch stron półwyspami Mani i Lakońskim.

Historia:
Początkowo tereny Lakonii zamieszkiwały plemiona rdzennych Spartan. Sytuacja ta jednak zmieniła się wraz z najazdem plemienia Dorów, którzy zniszczyli całkowicie poprzednią cywilizacje. Być może tak właśnie skończyła by się historia Spartan, gdyby nie to, że pod koniec wieku VIII Dorowie sami siebie zaczęli zwać Spartanami i powoływać się na chwalebną przeszłość, która tak naprawdę nie była ich.

Ustrój:
Na kształt państwa Spartańskiego znacząco wpłynęła wojna meseńska tocząca się w dwóch etapach. Pierwszy w drugiej połowie VIII wieku, a drugi w pierwszej połowie VII p.n.e.. Była to bardzo wyczerpująca i kosztowna wojna, która została wygrana dzięki napływowi i okupionym krwią poświęceniu rekrutów: piechurów wywodzących się z biedniejszych stanów społecznych. Jednak owoce tej wygranej zostały, jak to często bywa, zagarnięte przez arystokratów. Doprowadziło to do buntów społecznych, które zaś powodowały rozłamy i słabość całego kraju. Wysoko urodzeni bali się wewnętrznego rozbicia państwa, co mogło by prowadzić do powstania mesenów i utraty tak ciężko przecież zdobytej Mesenii. Jedynym sposobem zażegnania narastającego konfliktu było zażegnanie dotychczasowych sporów i reformacja całej Sparty. Tego ciężkiego zadania podjęła się na wpół mityczna postać Likurga. O nim samym wiadomo niewiele, więcej jednak można powiedzieć o czynach, które mu się przypisuje. Społeczeństwo Sparty zostało podzielone na trzy grupy: Spartiaci (Najmniejsza grupa społeczna, ok. 10 tys., Bronili oni kraju oraz rządzili nim, byli wobec siebie równi), heloci (Najliczniejsza grupa: ok. 250 tys., uprawiali ziemie Spartiatów, nie mieli żadnych praw obywatelskich), pośrednią grupą między nimi byli perjokowie (nie byli oni pełnoprawnymi obywatelami, lecz posiadali pewną autonomie, w przeciwieństwie do helotów, było ich ok. 100 tys.). Spartiaci byli najmniejszą grupą społeczną, której na dodatek cały czas ubywało, z powodu małego przyrostu naturalnego oraz dużej śmiertelności wojennej. Spartiaci uciskali ludność podbitą i dobrze wiedzieli co może ich czekać w razie przegrane powstania. Byli pewni, że lud dokona krwawego sądu, w razie możliwości. Z tego właśnie powodu Spartiaci postawili na całkowitą militaryzacje społeczeństwa. Zarówno kobiety jak i mężczyźni byli szkoleni do walki, rozwój umysłowy był ograniczony do minimum tzn. do czytania i pisania. Wychowanie doskonałego hoplity zaczynało się już od momentu narodzin. Każdego noworodka ojciec miał obowiązek zanieść do specjalnej „komisji”, która oceniała zdrowie dziecka. Jeśli widać było kalectwo lub inną niedoskonałość, dla dobra społeczeństwa było ono porzucane w górach. Chłopcy wychowywali się w sowich rodzinach do osiągnięcia wieku lat siedmiu. Wtedy to byli odbierani rodzicom i koszarowani w specjalnie do tego przeznaczonych obozach szkoleniowych. Pobierali tam naukę do 20 roku życia. Obozy miały na celu przekształcić ich w nieustępliwych, niebojących się śmierci wojowników. Ponadto kształcono ich wypowiadać się krótko i zwięźle. Warunki podczas szkolenia były bardzo ciężkie. Chłopcy otrzymywali tylko jedną cienką tunikę na cały rok. Nie posiadali butów, a swoje skromne wyżywienie musieli uzupełniać tym co ukradli helotom. Po zakończeniu tego etapu Spartiaci dalej mieszkali w koszarach do osiągnięcia wieku 30 lat. W tym wieku mogli już zakładać rodzinę. Wojownik spartański pozostawał w rezerwie do osiągnięcia wieku lat 60. Wcześniej mógł być powołany do służby, w każdej chwili. Armia Spartańska, dzięki swojemu dążeniu do całkowitej profesjonalizacji stała się szybko najsprawniejszą armią w starożytnej Grecji. Spartiaci zawarli wszystkie zasady swojego ustroju w księdze zwanej „Wielką Retrą”. Na czele całego ustroju stało Zgromadzenie wszystkich dorosłych Spartiatów, tzw. Ludowe. Następnym organem była geruzja – rada 28 Spartiatów, którzy przekroczyli wiek 60 lat. Byli oni wybierani dożywotnie. Sparta była jedynym ustrojem, który posiadał instytucje dziedzicznych dwóch Króli. Ponadto istniało też pięciu Eforów, którzy wybierani byli na okres jednego roku przez zgromadzenie ludowe. Pełnili oni funkcje administracyjną i kontrolną.

Związek Peloponeski i Ateński Związek Morski

Związek Peloponeski:
Tak zwana Symmachia Spartańska. Był to sojusz miast Peloponeskich, który został założony w VI wieku przed naszą erą przez Spartę i przez nią dowodzony. Powstał on by zrzeszać miasta Peloponezu w razie wybuchu wojny. Mimo tego, że związek był z założenia demokratyczny, największą rolę odgrywała w nim Sparta (decydowała przede wszystkim o polityce oraz wypowiedzeniu i sposobie prowadzenia wojny), która nie wtrącała się jednak w wewnętrzne sprawy Polis członkowskich (Wszystkie Polis Peloponezu z wyjątkiem północnej Arkadii, Argolidy i Achai). Ważną role odgrywał także Korynt. Przestał istnieć w 366 roku, po ciosach jakie Sparcie zadały Teby.

Ateński Związek Morski:
Był to sojusz około 200 Polis z wysp morza Egejskiego, wybrzeża Azji mniejszej i Grecji Środkowej. Oczywiście główną rolę w Związku odgrywały Ateny, które inaczej jak to miało miejsce w związku Peloponeskim starały się zdominować pozostałych członków oraz wtrącały się w ich sprawy wewnętrzne. Wielu stowarzyszonym nie podobało się to, więc coraz częściej zaczęły spoglądać w stronę Sparty i Związku Peloponeskiego. Ateną nie podobało się to do tego stopnia, że w niektórych przypadkach odebrały niezadowolonym flotę i osiedlali swoich osadników (tzw. kleruchów) na terenach obcych polis, co w sytuacjach braku ziem uprawnych, było dużym ciosem. Związek posiadał swój własny skarbiec, który wraz z głównym ośrodkiem religijnym znajdował się na wyspie Delos. Obowiązkiem każdego Polis członkowskiego było dostarczania floty i środków na ich utrzymanie, w razie wojny.

Wojna Peloponeska (431-404 r. p.n.e.)

Przyczyny:
Konflikt między dwiema tak dużymi potęgami na tak małym terenie był nieunikniony. Wybuch on w roku 431 p.n.e.. Przyczyną była oczywiście chęć rządzenia całą Grecją. Bezpośrednim zarzewiem konfliktu wtrącenie się Aten do wewnętrzngo konfliktu między Koryntem (znaczącym członkiem Związku Peloponeskiego), a Korkyrą i udzielenie znaczącego wsparcia Korkyrze. Spowodowało to zaś konflikt między Koryntem, a Atenami na terenie półwyspu Chladyckiego (Potidai). Potidai było dawną kolonią Koryntu, zbuntowanym członkiem Ateńskiego Związku Morskiego. Potidai zbuntowało się po tym, gdy Ateny zabroniły wpuszczenia do koloni neutralnego urzędnika Korynckiego i rozkazały Polis zburzenie części murów okalających miasto. Ateny odpowiedziały oblężeniem Potidai, które zostało wzmocnione przez obrońców Korynckich. Korynt wiedząc, że nie może długo stawiać oporu wezwał do pomocy Spartę, która ogłosiła, że Ateny złamały pokój między dwoma związkami. Trzecim powodem było zamknięcie rynków i portów Związku Morskiego dla jednego z członków Związku Peloponeskiego: Megary.

Przebieg walk:
Pierwszy cios został zadany przez Związek Peloponeski. Jego wojska dokonały ataku na Attykę. Ten etap wojny, często nazywany jest archidamijskim od imienia króla Sparty.
Spartanie odnosili duże sukcesy na lądzie dzięki najlepszemu wyszkoleniu swoich hoplitów i niesamowitemu zmysłu taktycznemu swoich dowódców. Armia Attyki szybko zdała sobie sprawę, że walka na lądzie z takim przeciwnikiem jest pewną porażką. Cała ludność została ewakuowana do Aten, gdzie właśnie wybuchła epidemia. Zmarł na nią m. in. Perykles (bardzo znany polityk ateński, znakomity mówca). W 427 r. p.n.e. Plateje należące do Ateńczyków zostały zajęte przez Teby. Ateny jednak posiadały dalej znaczną flotę, która i tym razem sprawdziła się w boju. W roku 425 p.n.e. Ateńczyk Kleon odciął wraz ze swoją flotą od sił macierzystych 420 hoplitów na wyspie Sfakteria. 800 Ateńskich hoplitów, 1600 łuczników pod wodzą Demostesa przeprowadziło atak na 420 hoplitów Spartiatów i 500 helotów pod wodzą Epitasa. Walka o wyspę była bardzo zacięta początkowo ateńscy łucznicy masakrowali wojowników Spartańskich, zginął między innymi dowódca Spartan, a jego zastępca został ciężko ranny. Spartiaci zostali zepchnięci do ruin frontu na jednym z klifów wyspy. Cały dzień odpierali oni ataki Ateńczyków, aż do momentu, gdy messeński oficer przeprowadził na tyły wojsk wroga znaczny oddział lekkozbrojnej piechoty. Spartanie okrążeni, zdziesiątkowani, znajdując się na beznadziejnych pozycjach zdecydowali poddać fort. Do niewoli dostało się 292 żołnierzy w tym 120 Spartiatów, 128 zginęło. Straty greckie wynosiły około 50 piechurów. Bitwa ta była szokiem dla świata greckiego. Ateńczycy nareszcie przekonali się, że Spartiatów można pokonać, nie zmuszając ich do „powrotu na tarczy”. Spartanie zostali zmuszeni do negocjacji pokojowych. Jedną z greckich kart przetargowych byli właśnie jeńcy i groźba ich stracenia. W 421 r. p.n.e. zawarty został rozejm, tzw. Pokój Nikiasza. Na mocy tego pokoju został przywrócony stan sprzed wojny. Wojna rozgorzała na nowo w roku 422 p.n.e. nieudaną próbą ateńską odzyskania wpływów w Amfipolis. Zginął wtedy Kleon (polityk grecki) i Brasidas (dowódca Spartański). Następna lata to walki głównie na morzu, którym punktem przełomowym jest atak Aten na Sycylie (415 r. p.n.e.) i poniesiona tam klęska (415 r. p.n.e.), po której armia Związku Morskiego ponownie wkroczyła do Attyki, niszcząc ją doszczętnie. Walki trwały dalej, a szala zwycięstwa wahała się raz w tą, a raz w drugą stronę. O klęsce Aten zawyrokowało włączenie się do walk Persów, którzy wzięli stronę spartańską. W 405 r. p.n.e. doszło do rozstrzygającej bitwy morskiej u ujścia rzeki Ajgospotamoj. Peloponezyjczycy ze swoimi 200 okrętami prowadzeni przez Lizandera zdobyli podstępem 170 okrętów Ateńskich ze 180 uczestniczących w bitwie. Dowódca Ateński Kononow schronił się ucieczką. Spartanie wzięli do niewoli 3000 greckich marynarzy, z których stracili prawie wszystkich. Miażdżąca klęska Związku Morskiego była możliwa dzięki fortelowi, przeprowadzonemu przez Lizandera. Unikał on walki z Koronowem przez jakiś czas czekając, aż osłabi jego czujność. Po kilku dniach Koronow lekkomyślnie zezwolił wszystkim swoim marynarzom zejść na ląd. Wtedy zaatakował Lizander, błyskawicznie zajmując okręty wroga. Ateny pozbawione swojej sławnej floty musiały się poddać. W roku 404 p.n.e. Lizander przyjął kapitulacje Aten. Przegrana była bardzo kosztowna. Ateńczycy musieli oddać Peloponezowi całą flotę (bez 12 okrętów), zburzyć fortyfikacje, rozwiązać związek Morski.


Bibliografia:
Encyklopedia PWN
Leszek Mrozewski, Robert Śniegocki „Historia Dzieje Starożytne”
John M. Roberts „Azja Wschodnia i Grecja Klasyczna”
Kulesza „Ateny-Sparta 431-404 p.n.e.”