Architektura starożytnej Grecji
Wszechstronność świątyń różnorodność sprawiają, że bardzo trudno jest orzec, jakie elementy kultury greckiej maja charakter rodzimy, a jakie są importami. Jest pewne, że sztuka
i architektura mykeńska czerpała inspirację świątyń ze sztuki azjatyckiej. Jest jednak pewne, że w późniejszym okresie zarówno architektura jak i sztuka wzorowały się na Egipcie.
Architektura świątyń
Architektura starożytnej Grecji to przede wszystkim liczne świątynie budowane na cześć różnych bóstw. Mimo, że świątynie były rozległe i okazałe to jednak, Celli, czyli pomieszczenia kultowe były bardzo wąskie. Uzasadniano to tym, że świątynia spełniała rolę domu bóstwa, a nie jak w chrześcijaństwie miejsca, w którym gromadzili się wierni, aby uczestniczyć w nabożeństwie. Klasyczne świątynie starożytnej Grecji budowano zgodnie z wiarą, że pewne kształty i proporcje są miłe bogom. Istnieją trzy główne antyczne porządki architektoniczne, które różnią się ornamentyką i proporcjami kolumn, a której konstrukcje opierają się na głowicach. Wspaniałość greckiej architektury nie polega na wysokim poziomie techniki, lecz na genialnym wyczuciu proporcji oraz wyostrzonej świadomości perspektywy. Przykładem może być zwyczaj pogrubiania środkowych części kolumn po to, by oglądane z pewnej odległości nie sprawiały wrażenia wklęsłych.
Porządek dorycki, joński i koryncki
Najstarszy jest porządek dorycki, który powstał w VII wieku p.n.e. i występował głównie
w Grecji i koloniach zachodnich, na przykład na Sycylii i w południowej Italii. Kolumna dorycka charakteryzowała się wybrzuszonym i żłobkowanym trzonem, pozbawiona była bazy, jej głowica miała prostą formę geometryczną. Około stu lat później na wyspach Morza Egejskiego wykształcił się bardziej dekoracyjny porządek- joński. Jego charakterystycznymi cechami były woluty (ślimacznice) na głowicach oraz akroteria. Kolumny jońskie różniły się od doryckich tym, że były smuklejsze i posiadały profilowaną bazę.
Kolejny porządek - koryncki powstał w Atenach w V wieku p.n.e. Kolumny korynckie były najbardziej smukłe i charakteryzowały się bogato zdobionymi kapitelami. Ważną ozdobą korynckich głowic były liście akantu, rośliny rosnącej w krajach basenu morza śródziemnego.
Porządek dorycki
Kolumna dorycka z belkowaniem
a. abakus (inaczej plintus)
b. echinus
c. trzon z kanelurami
d. anuli
e. scamillus
f. architraw (epistyl)
g. metopa
h. tryglif
i. geison (gzyms wieńczący)
Porównanie różnych kolumn doryckich:
a. ze świątyni w Delos z czasów klasycznych (wysokość = prawie 6 średnicom dolnym)
b. z Partenonu, około 440 r. p.n.e. (wysokość = 5,5 średnicy)
c. ze świątyni w Koryncie z okresu archaicznego, ok. 540 p.n.e. (wysokość = 4 średnicom)
Porządek koryncki
Porządek joński:
1. Baza
2. Plinta
3. Torus
4. Trochilus
5. Kanelury
6. Woluta (ślimacznica)
7. Abakus
8. Architraw
9. Fryz joński (ciągły)
10. Gzyms koronujący.
Zabytki starożytnych Aten
Zabytki starożytnych Aten podzielone były na trzy główne zespoły:
najważniejszy Akropol z Partenonem i budowle u stóp wzgórza - m.in. teatr Dionizosa, pomnik Lizykratesa,
pozostałości 2 rynków (tj. greckiego - Agory i rzymskiego z Wieżą Wiatrów) dzielnica garncarzy Keramejkos i wielka nekropola. - grupa budowli na miejscu dzielnicy Hadrianopolis
(m.in. świątynia Zeusa Olimpijskiego).
W drugiej połowie V w. Ateny pod rządami Peryklesa stały się głównym Partenon – fragment tympanonu i fryzu (tryglify ośrodkiem sztuki, działali tu wybitni architekci.
Natomiast w IV w. zapoczątkowano monumentalizację architektury użytkowej (teatry, stadiony), powstawały budowle sakralne i świeckie (hotele w Olimpii, arsenał w Pireusie).
Partenon, świątynia Ateny Partenon. Wzniesiona 448-432 p.n.e. przez Iktinosa i Kallikratesa z pentelickiego marmuru. Styl dorycki, peripetros (8 x 17 kolumn, wysokość ok. 10 m) z naosem złożonym z części zw. Hekatompedon, mieszczący posąg Ateny. Dwa przyczółki: wschodni (narodziny Ateny) i zachodni (spór Ateny z Posejdonem o władzę nad Atenami). 92 metopy oraz fryz joński, obiegający zewnętrzną ścianę naosu.
Akropol Ateński, Akropolis ateńska, wzgórze w centrum Aten. Ślady osadnictwa na południowym stoku od neolitu. W okresie mykeńskim (2 poł. II tysiąclecia p.n.e.) gród warowny z pałacem władcy, od VI w. ośrodek kultu – początek monumentalnej zabudowy (świątynia Ateny Polias zw. Hekatompedonem, skarbce, propyleje Pizystrata), zniszczonej w czasie wojen perskich (480 p.n.e.). Z 2 poł. V w. p.n.e. pochodzą: Partenon, Propyleje, Erechtejon, świątynia Ateny Nike.
Ateny, perspektywiczny widok Agory, stan z II w. n.e.:
1. Tezejon (świątynia Hefajstosa).
2. Budowle hellenistyczne.
3. Świątynia Afrodyty Urania.
4. Świątynia Demosu (Ludu) i Charyt.
5. Stoa Zeusa Eleutherosa.
6. Świątynia Apollina Patroosa.
7. Metroon.
8. Nowy buleuterion.
9. Tolos.
10. Strategeion (?).
12. Droga w kierunku Pireusu.
13. Trójkątna świątynia.
14. Fontanna południowo-zachodnia.
15. Heliaia (sądy).
16. Stoa południowa.
19. Stoa środkowa.
20. Nimfajon.
21. Enneakrounos.
22. Stoa południowo-zachodnia.
23. Świątynia południowo-wschodnia.
24. Biblioteka Pantainosa.
25. Stoa południowo-wschodnia.
27. Stoa Attalosa.
28. Bema (mównica).
29. Odeon Agryppy.
30. Świątynia południowo-zachodnia.
31. Pomnik herosów eponimów.
32. Ołtarz Zeusa Agorajosa.
33. Światynia Aresa.
35. Ołtarz Dwunastu bogów.
36. Źródło.
37. Stoa Basileusa.
38. Droga do Świętej Bramy.
39. Droga do bramy Dipylońskiej.
40. Stoa herm.
41. Stoa Pojkile (malowana).
42. Brama Hippomachii (walki konnej).
43. Stoa północno-wschodnia.
44. Bazylika.
45. Okrągły Dom Fontanny.
Wieża Wiatrów w Atenach, zbudowana w 40 roku p.n.e., ma ośmiokątny kształt i odpowiada róży wiatrów podzielonej na osiem kierunków. Fryz przedstawia uskrzydlone personifikacje wiatrów: na wprost widać południowego Notosa (przynoszącego upały), inni to: Boreasz (wiatr północny), Kaikias (północno-wschodni), Euros (wschodni), Apeliotes (południowo-wschodni), Lips (południowo zachodni), Zefir (zachodni), Skiron (północno zachodni) — wieża ma też dziewięć zegarów słonecznych.
Świątynia Zeusa Została wzniesiona w Olimpii przez Libona z Elidy w latach 471-456 p.n.e. Była to budowla perypteralna, w porządku doryckim. Miała 6 kolumn po stronie wschodniej i 13 w elewacjach bocznych oraz liczyła 20 m wysokości. Zewnętrzny wystrój został wykończony w 456 r. p.n.e. Do dzisiaj zachowały się z niego jedynie fragmenty posągów i uszkodzone metopy, których było 12, po 6 w opistodomie i pronaosie (ilustrowały 12 prac Heraklesa). Cykl zaczynał się na fasadzie zachodniej w narożniku południowym (lew z Nemei), a kończył po stronie wschodniej w narożniku południowym (stajnie Augiasza).
Teatr Dionizosa jest to najsłynniejszy teatr grecki. Został wybudowany w Atenach u stóp Akropolu. Kształt wywodzi się od miejsca pierwotnych spotkań koło świątyni Dionizosa w Atenach. Na początku V w. p.n.e. zainstalowano drewniane ławy, a skene była prowizorycznym barakiem, w którym najpierw jeden, później dwóch i więcej aktorów przebierało się w odpowiednie stroje. Stałą częścią teatru był thymele (ołtarz-grób) stojący pośrodku orchestry. Po 460 r. p.n.e. pojawiają się dekoracje malowane. Następna przebudowa miała miejsce w 410-404 r. p.n.e. Jednak dopiero Likurg ok. 330 r. p.n.e. wybudował teatr z kamienia. Przesunął bliżej stoku wzgórza orchestrę, a siedzenia wykuto w marmurze. Mur podpierający amfiteatralną widownię wykonano z czworokątnie ociosanych bloków kamienia. Wzdłuż niego, z obu stron, prowadziły paradne wejścia, które jednocześnie oddzielały theatron, obejmujący podkową okrągłą orchestrę, od skene będącej już kamienną budowlą. Wszystkie inne teatry greckie były na nim wzorowane.
Rozkwit budownictwa
W okresie hellenizmu (323-30 r. p.n.e.) nastąpił rozkwit urbanistyki i budownictwa użytkowego. Wznoszono monumentalne budowle świeckie, a w budownictwie mieszkalnym pojawił się dom z malowidłami ściennymi, mozaikami posadzkowymi i urządzeniami kanalizacyjnymi.
Domy, w których mieszkali Grecy nawet ci zamożniejsi były niepozorne gdyż rozrzutność w tej dziedzinie i w ogóle nadmierna skłonność do popisywania się posiadanym majątkiem była źle widziana w polis, narzucającej wszystkim mnie więcej podobny nacechowany umiarkowaniem, tryb życia. Natomiast zbiorowość czyniła wszystko, aby swoim bogom wznieść jak najwspanialsze świątynie, które stanowiły świadectwo pobożności i potęgi państwa.
Architektura rzymska
Rzymianie stworzyli nowe podstawy urbanistyki jako dziedziny sztuki. Wynalezienie betonu i konstrukcji sklepień kopułowych zrewolucjonizowało formy architektoniczne. Po raz pierwszy we wnętrzach budynków dostrzeżono coś więcej, niż tylko szereg pomieszczeń, wymagających dekoracji. Wśród najwspanialszych dzieł architektury rzymskiej znalazły się między innymi: Panteon, Forum Romanum i łuki tryumfalne, które nie tylko stanowiły o świetności Rzymu, ale jednocześnie prezentowały potencjał architektoniczny, drzemiący w starożytnych inżynierach-architektach.
Panteon
Mianem Panteonu starożytni rzymianie określali poświęconą wszystkim bogom, okrągłą świątynię, wybudowaną na Polu Marsowym w 125 roku n.e. przez Hadriana, na miejscu starszej świątyni ufundowanej w 27 roku p.n.e. przez Agryppę, która uległa zniszczeniu w pożarze w 80 roku. Ze starej świątyni zachował się tylko portyk. Panteon Agryppy miał kształt prostokątny, Hadrian natomiast zbudował świątynie na planie koła. Składała się ona z trzech części: kolumnowego portyku, prostokątnego przedsionka i okrągłej celli z kopułą. W V wieku świątynia uległa uszkodzeniu, podczas najazdu barbarzyńców. W roku 609 cesarz Fokas podarował Panteon papieżowi Bonifacemu IV, który przemianował starożytną świątynię na kościół pw. Santa Maria Panteon w Rzymie (lustr. z początku XX w) ad Martyres. W XIV wieku Panteon zmieniono status Panteonu i stał się on fortecą obronną. Odnowiony i przywrócony do dawnej świetności stał się dopiero w okresie renesansu. Pracami kierował wówczas Rafael. W Panteonie pochowani są miedzy innymi: Rafael Santi oraz królowie włoscy Wiktor Emanuel II i Humbert I. Panteon stanowi rotunda o średnicy 43,3 metra. Jej wysokość jest dokładnie taka sama jak średnica, a jej proporcje są idealne. Przed wejściem do świątyni znajduje się portyk z kolumnami, ułożonymi w porządku korynckim. Jest ich 16, z czego 8 ustawionych w pierwszym rzędzie. Portyk zwieńczony
Panteon
jest tympanonem, pod którym widniej inskrypcja. Wysokość portyku wraz z tympanonem wynosi 25 metrów. Kopuła Panteonu odlana jest z betonu i posiada centralnie rozmieszczony otwór o średnicy 9 metrów, który jest jedynym źródłem światłą. W środku panteonu znajdują się rzeźby z brązu, kopuła ozdobiona jest kasetonami, a w ścianach znajdują się nisze. Do czasu zbudowania Panteonu największą budową kopułową na świecie był Skarbiec Atreusza w Grecji.
Panteon świątynia wzniesiona w Rzymie za cesarza Hadriana (117-138) na miejscu budowli z 2 poł. I w. p.n.e. z inskrypcją Agrypy. Rotunda, przesklepiona kopułą (średnica i wysokość wynoszą po 44 m) z okrągłym otworem pośrodku, poprzedzona portykiem z attyką. Jego nazwa oznacza miejsce pochówku słynnych ludzi, mauzoleum.
Forum Romanum
Forum Romanum było politycznym i ekonomicznym centrum Rzymu w czasie republiki,
a w okresie cesarstwa jego rolę ograniczono do centrum życia religijnego. Od VI w. p.n.e. Forum Romanum pełniło rolę placu miejskiego, początkowo o znaczeniu głównie handlowym, z czasem stając się miejscem o ważnym znaczeniu kulturowym i politycznym. Ważność tego miejsca jest podkreślona przez istnienie wielu ważnych budowli związanych
z polityką, religią i sądownictwem. Regia była początkowo siedzibą królów, Curia miejscem spotkań senatu, w Comitum i Rostra miał miejsce publiczne spotkania.
Do najważniejszych świątyń na terenie Forum należy zaliczyć świątynię Kastora i Polluxa, świątynię Saturna i świątynię Westy. Z działalnością handlową i sądowniczą związane są budynki bazylik między innymi Bazylika Aemelia i Bazylika Julia. Najważniejsze budynki i budowle na Forum Romanum to: Cloaca Maxima - kolektor odprowadzający nadmiar wody; Comitium -miejsce zgromadzeń ludowych; Curia - budynek senatu, wzniesiony za czasów Tullisa Hostiliusa; Regia - siedziba królów, zgodnie z legendą wzniesiona za czasów drugiego króla Rzymu Nnuma Pompilisza; świątynie Westy, Janusa, Kastora i Polluxa.
Między IV w. p.n.e. a IV w. n.e. zbudowano na Forum Romanum świątynie: Concordii, Augusta, Cezara, Dioskurów, Wespazjana, Faustyny i Antonina, Romulusa, bazyliki Porcia, Aemilia, Sempronia, Opimia, Julia, Maksencjusza, łuki triumfalne Tyberiusza, Tytusa, Septymiusza Sewera. Forum Romanum zostało opuszczone pod koniec czwartego wieku. W okresie średniowiecza kilka dawnych świątyń przekształcono w kościoły. Następnie na Forum Romanum mieścił się targ bydła. Niestety marmury ze starożytnych budowli wykorzystywano jako materiał budowlany lub przerabiano na wapno. Dopiero w XIX wieku doceniono to miejsce prowadząc wykopaliska i zabezpieczając resztki dawnego Forum Romanum.
Łuki Tryumfalne
Były budowami w kształcie monumentalnej, wolnostojącej bramy, stawianej dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia politycznego.
Pierwsze łuki tryumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, bowiem Rzymianie przejęli ten zwyczaj od Etrusków. Później podobne budowle wznoszone były także w innych krajach.
Zazwyczaj łuki miały charakter budowli trwałych i wiele z ich przetrwało po dzień dzisiejszy, jednakże zdarzało się, że budowano także prowizoryczne konstrukcje dla uczczenia jakiegoś wydarzenia. Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, a potem nad nim formowano otwór przejazdowy. Łuki wykonywano z kamienia ciosanego w kształcie arkadowym jako
Łuk Septymiusza Sewera
jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe konstrukcje. Filary zdobione były półkolumnami lub tez wtopionymi w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach, które miały za zadanie, podkreślać wielkość budowli. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć, której wzniesiono ten łuk.
Do najsłynniejszych łuków tryumfalnych należy Łuk Tytusa, zbudowany między 81-96 rokiem przy Via Sacra, dla uczczenia zwycięstwa Wespazjana i Tytusa w wojnie z żydami i zdobycia Jerozolimy. Łuk ma wysokość 15,4 metra, jego szerokość wynosi 8,3 metra, a głębokość 3,35 metra. Posiada tylko jedną bramę przejazdową. Zbudowany jest z białego marmuru. Na attyce łuku umieszczona jest inskrypcja, poświęcona Tytusowi i Wespazjanowi. Reliefy wewnętrzne ukazują triumf Tytusa i zdobyte łupy, umieszczone po stronie wschodniej architrawu pokazują procesję podczas triumfu. Na ścianie północnej – są gloryfikacją jego dokonań. Strona wschodnia to relief jednoplanowy, pozostałe wykorzystują ujęcie wieloplanowe. Łuk Tytusa obrazuje ewolucję rzeźby rzymskiej w I wieku. Łuk był zwieńczony posągiem Cesarza.
Koloseum
Amfiteatr Flawiuszów w Rzymie, wzniesiony został w 70-82 roku przez cesarzy z dynastii Flawiuszów. Jest to ogromna budowla eliptyczna (dł. osi 188 i 156 m, obwód 524 m, wysokość 48,5 m) z widownią (ok. 50 tys. miejsc) z 4 galeriami komunik. oraz areną z systemem podziemnym korytarzy. W Koloseum odbywały się m.in. walki gladiatorów. W czterokondygnacyjnym podziale zewnętrznym zastosowano spiętrzenie porządków (najniższa kondygnacja w porządku toskańskim, druga w jońskim, trzecia w korynckim). Trzy niższe kondygnacje związane są z konstrukcyjnym układem arkad, czwarta, najwyższa został zaopatrzona tylko w małe okna. Od strony wewnętrznej budowla jest pięciokondygnacyjna. Cztery kondygnacje zbudowano jako układ pomieszczeń wydzielonych pomiędzy filarami, ścianami, ze sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi. Umieszczono tam bufety, szatnie, natryski, pomieszczenia dla gladiatorów, klatki dla zwierząt, korytarze. Wokół areny wzniesione było podium. Do Koloseum prowadziło 80 ponumerowanych wejść (zachowały się oznaczenia wejść od nr XXIII do LIV), które zapewniały szybkie (przez ok. 60 minut) opuszczenie widowni przez widzów. Była też możliwość przykrycia całej widowni specjalną osłoną (velarium) w deszczowe lub bardzo słoneczne dni.