Onz

ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ONZ), ang. United Nations, arab. Munazzamat al-Umami al-Muttahida, chiń. Lianheguo, franc. Organisation des Nations Unies, hiszp. Organización de las Naciones Unidas, ros. Organizacyja Objedinionnych Nacyj, organizacja międzynar. o charakterze uniwersalnym, mająca najszerszy zakres działania ze wszystkich organizacji międzynarodowych. Powołana na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych, podpisanej 26 VI 1945 w San Francisco, weszła w życie 24 X 1945.
Utworzenie tego typu organizacji zapowiadały w czasie II wojny świat. następujące akty prawne i polit.: Karta Atlantycka (1941), która określiła zasady, na jakich winna być oparta powojenna organizacja świat.; Deklaracja Narodów Zjednoczonych (1942), w której państwa koalicji antyhitl. przybrały nazwę Narody Zjednoczone (NZ); deklaracja moskiewska z 1943 (® moskiewskie konferencje), w której Chiny, USA, W. Brytania i ZSRR uznały konieczność powołania organizacji opartej na zasadzie suwerennej równości państw, dostępności dla wszystkich państw miłujących pokój oraz mającej na celu utrzymanie międzynar. pokoju i bezpieczeństwa (potwierdzone na konferencji ® teherańskiej 1943). Na konferencji w Dumbarton Oaks 1944 4 mocarstwa oprac. projekt Karty NZ; na konferencji ® jałtańskiej 1945 ustalono termin i miejsce konferencji założycielskiej, która odbyła się 25 IV–26 VI w San Francisco, gdzie 50 państw ostatecznie oprac., przyjęło i podpisało Kartę NZ (bez Polski, która podpisała 16 X 1945). ONZ ma własny emblemat i flagę, posiada zdolność prawną i osobowość prawnomiędzynar.; siedziba — Nowy Jork, siedziba eur. — Genewa i Wiedeń; okręg adm. stanowiący siedzibę jest nietykalny; przedstawiciele czł. ONZ oraz jej urzędnicy korzystają z przywilejów oraz immunitetów określonych w specjalnej konwencji. Językami oficjalnymi są: ang., arab., chiń., franc., hiszp. i rosyjski. Główne cele ONZ: utrzymanie międzynar. pokoju i bezpieczeństwa, organizowanie współpracy międzynar. w wielu dziedzinach, popieranie przyjaznych stosunków między państwami, harmonizowanie działań państw zmierzających do tych celów. Dla osiągnięcia celów Karta NZ ustanowiła następujące podstawowe zasady: suwerenna równość członków, przestrzeganie zobowiązań międzynar., pokojowe załatwianie sporów, powstrzymanie się od stosowania groźby lub użycia siły, współdziałanie członków w akcjach ONZ (także zbrojnych) mających na celu zachowanie lub przywrócenie pokoju, zapewnienie, aby również państwa nie będące członkami nie naruszały pokoju, nieinterwencja w sprawy wewn. członków. Członkami ONZ mogą być tylko państwa; Karta NZ dzieli ich na pierwotnych (51, w tym Polska) oraz innych, przyjętych do ONZ przez Zgromadzenie Ogólne zgodnie z zaleceniem Rady Bezpieczeństwa; 1994 liczba członków wynosiła 185; 1949–71 miejsce Chin zajmował przedstawiciel Rep. Chiń. (Tajwan), 1971 uznano prawo ChRL do reprezentowania Chin; 1973 przyjęto na członków NRD i RFN. Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa może zawiesić członka w korzystaniu z praw oraz może wykluczyć z szeregów członków państwo, które uporczywie łamie zasady Karty (do tej pory nie było takiego przypadku). Główne organy ONZ: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Rada Gosp.-Społ., Rada Powiernicza, Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości i Sekretariat; poza tym mogą być tworzone organy pomocnicze.

Zgromadzenie Ogólne składa się ze wszystkich członków (każde państwo ma 1 głos); obraduje na dorocznych sesjach zwyczajnych, kiedy zachodzi potrzeba — także na nadzwyczajnych i specjalnych; podejmuje uchwały, mające w zasadzie charakter zaleceń; w ważnych sprawach (przewidzianych przepisami) uchwały są podejmowane większością 2/3 głosów, w pozostałych — zwykłą większością, z tym że przy obliczaniu większości nie bierze się pod uwagę państw wstrzymujących się od głosu; na każdej sesji Zgromadzenie powołuje 7 gł. komitetów.

Rada Bezpieczeństwa jest organem, na którym spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie pokoju, pełni swe funkcje bez przerwy, składa się z 15 czł. (do 1965 — z 11); członkami stałymi (5) są mocarstwa: Chiny (1949–71 przedstawiciel Tajwanu), Federacja Ros. (do 1991 ZSRR), Francja, Stany Zjedn., W. Brytania; członków niestałych (10) wybiera Zgromadzenie Ogólne (po 5 co roku) na kadencję 2-letnią; uchwały w sprawach proceduralnych zapadają większością 9 głosów jakichkolwiek jej członków, w sprawach merytorycznych większością 9 głosów, w tym wszystkich stałych czł. Rady (zasada jednomyślności mocarstw, która gwarantuje, że ONZ nie może stać się narzędziem jednej tylko grupy państw); do gł. uprawnień Rady należy: doprowadzenie do pokojowego załatwiania sporów, organizowanie akcji zbiorowej (także militarnej) jako środka mającego na celu zapobieżenie naruszeniu pokoju bądź przywrócenie pokoju, gdy został naruszony; uprawnienia w zakresie rejonów strategicznych obszarów powierniczych; uchwały dotyczące głównych uprawnień Rady mają moc wiążącą, nie mają jej uchwały wydawane w formie zaleceń.

Rada Gospodarczo-Społeczna składa się z 54 czł. (do 1965 — 18 czł., do 1973 — 27) wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata; należą do niej sprawy: gosp., społ., kult., zagadnienia praw człowieka; podejmuje badania, inicjuje konferencje, przygotowuje projekty konwencji; ustala ogólne wytyczne dla działalności swych organów pomocniczych (5 regionalnych komisji gosp. oraz komisje funkcjonalne, np. ® Komisja Praw Człowieka) i agencji specjalnych (np. Fundusz NZ Pomocy Dzieciom) oraz nadzoruje ich działalność; koordynuje działalność tzw. organizacji wyspecjalizowanych i zawiera z nimi umowy, zatwierdzane przez Zgromadzenie Ogólne; uchwały Rady zapadają zwykłą większością głosów.

Rada Powiernicza składa się z 5 czł. (stałych czł. Rady Bezpieczeństwa), nadzoruje sprawowanie przez poszczególne państwa administracji na terytoriach ® powierniczych ; wobec uzyskiwania niepodległości przez te terytoria rola Rady jest obecnie znikoma.

Głównym organem sądowym ONZ jest Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze.
Sekretariat jest gł. organem adm. ONZ; na jego czele stoi Sekretarz Generalny powoływany przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa; jest on odpowiedzialny tylko przed ONZ; może zwrócić uwagę Radzie Bezpieczeństwa na każdą sprawę, która wg niego zagraża pokojowi, składa Zgromadzeniu Ogólnemu roczne sprawozdanie z działalności ONZ, mianuje personel Sekretariatu; Sekretariatowi podlega m.in. Centrum Praw Człowieka ONZ z siedzibą w Genewie. Funkcje Sekretarza pełnili kolejno: T. Lie (1946–53), D. Hammarskjld (1953–61), U Thant (1961–71), K. Waldheim (1972–81), J. Perez de Cuellar (1982–91), B. Butrus Ghali (1992–96) i K. Annan (od 1997).
Zmiana Karty NZ ma moc wiążącą po uchwaleniu jej przez 2/3 czł. Zgromadzenia i ratyfikowaniu przez 2/3 czł. ONZ, w tym przez wszystkich stałych czł. Rady Bezpieczeństwa.
Personel ONZ (bez organizacji wyspecjalizowanych) liczy ok. 32 tys. osób, w tym ok. 14 tys. zatrudnionych w siedzibie ONZ w Nowym Jorku.
Budżet zwyczajny ONZ wynosi ok. 1,5 mld dol. i pochodzi ze składek państw członkowskich (największa USA, 25% całości składek); kraje członkowskie mają zaległości w płatności składek; skala składek poszczególnych państw jest ustalana co 3 lata i wynosi od 0,01 do 25%.
ONZ odgrywa ważną rolę we współcz. stosunkach międzynar., często jednak nie potrafiła zapobiec konfliktom zbrojnym zagrażającym pokojowi i stworzyć skutecznie działający system bezpieczeństwa zbiorowego. Interweniowała przeciw siłom komunist. podczas kryzysu koreań. (1950–53), a także w Kongu (1960–61) w czasie operacji pokojowych 1960–64; dopiero od lat 60. są zawierane układy prowadzące stopniowo do ® rozbrojenia. ONZ stanowi płaszczyznę spotkań państw o różnych ustrojach i ma pewne osiągnięcia w dziedzinie polit., m.in.: przyczynienie się do powstrzymania działań zbrojnych bryt.-franc.-izrael. przeciwko Egiptowi (1956), pokojowe przekazanie Irianu Zach. Indonezji (1963), akcja sił ONZ na Cyprze (1964), uchwalenie rezolucji 22 XI 1967 w sprawie wycofania wojsk Izraela z terytoriów okupowanych, działalność mająca na celu zapewnienie pokoju na Bliskim Wschodzie i powołanie 1973 Doraźnych Sił Pokojowych ONZ, w skład których wchodzi też Polska ( siły pokojowe ONZ), operacja w Somalii (1993–94). Sukcesy ONZ w dziedzinie pokoju były uzależnione w dużej mierze od zgodnego działania ZSRR i USA. Uchwały Rady Bezpieczeństwa podjęte w następstwie inwazji Iraku na Kuwejt 1990, nakazujące Irakowi wycofanie się z Kuwejtu i upoważniające czł. ONZ do użycia siły w tym celu, są pierwszym w historii ONZ przejawem pełnej współpracy polit.-militarnej obu mocarstw. Dużą rolę odegrała ONZ w procesie dekolonizacji i realizacji prawa narodów do samostanowienia, w dziedzinie ochrony praw człowieka, potępienia dyskryminacji rasowej. ONZ przejawia także aktywność w dziedzinie gosp. oraz kodyfikacji i rozwoju prawa międzynarodowego. W ostatnich latach na jedno z czołowych miejsc w działalności ONZ wysuwają się zagadnienia rozwoju międzynar. współpracy gosp.; podejmuje działania zmierzające do zmiany dotychczasowego podziału pracy; wyrazem dążenia do utworzenia nowego międzynar. ładu ekon. jest przyjęcie 1974 na XXIX Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ Karty Praw i Obowiązków Ekon. Państw. Wzrost liczby nowych państw, zwł. wyzwolonych z różnych form kolonializmu (lata 60.) i przyjęcie ich do ONZ wywołało zasadniczą zmianę układu sił w organizacji — powstała duża grupa państw niezaangażowanych, które w latach 70. zdobyły przejściową dominację w Zgromadzeniu Ogólnym. Demokratyczne przemiany w środk. i wsch. Europie pod koniec lat 80. spowodowały kolejną zmianę układu sił w ONZ. — W 2. poł. lat 90. aktywność ONZ w zakresie pokoju i bezpieczeństwa była skierowana zwł. na rozwiązywanie konfliktów wewn. w dotkniętych nimi państwach; gł. obszar działania stanowiła Afryka, a szczególnie region Wielkich Jezior, gdzie napięcia etniczne wraz z kryzysem gosp. doprowadziły do wybuchu licznych konfliktów zbrojnych; ONZ przyczyniała się w pewnym stopniu do poprawy sytuacji w regionie, choć jej reakcje były często spóźnione i niewystarczające. Wspierała też procesy pojednania nar. i działania zapobiegające nawrotowi konfliktów (np. w Liberii, Gwatemali, Haiti, Chorwacji, Bośni i Hercegowinie, Gruzji), często we współpracy z organizacjami regionalnymi, jak OJA, WNP, OBWE. W dziedzinie gosp. i społ. stałym celem ONZ jest wspieranie rozwoju państw najbiedniejszych; do podstawowych dokumentów programowych w tym zakresie należy Program dla rozwoju, przyjęty 1997 przez Zgromadzenie Ogólne.
Po zakończeniu „zimnej wojny” powstały warunki polit. sprzyjające reformowaniu ONZ, krytykowanej za niespójność i opieszałość działań, niską efektywność, przerosty biurokratyczne, marnotrawienie środków finansowych oraz brak koordynacji między jej organami i organizacjami wyspecjalizowanymi. W 1992, na prośbę Rady Bezpieczeństwa, sekr. generalny przygotował Program dla pokoju (uzupełniony 1995), zawierający propozycje wzmocnienia skuteczności ONZ w zakresie dyplomacji prewencyjnej, przywracania i utrzymania pokoju; niektóre z nich zostały już przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne, np. uprawnienie sekr. generalnego do wysyłania prewencyjnych misji dyplomatycznych i do rozbudowania zdolności organizacji w zakresie wczesnego ostrzegania; w fazie realizacji są projekty powołania pokojowych sił ONZ pozostających w gotowości do szybkiego użycia w możliwie wczesnej fazie kryzysu; 1994 Zgromadzenie Ogólne rozpoczęło konsultacje na temat reformy Rady Bezpieczeństwa: jej składu, procedury głosowania i stosunków między Radą a Zgromadzeniem; 1997 rozpoczęto reformę administracji w sektorach podlegających bezpośrednio sekr. generalnemu (reorganizacja Sekretariatu, redukcja personelu, tworzenie organów koordynacyjnych). W 1994, po uzyskaniu niepodległości przez ostatnie terytorium powiernicze, Rada Powiernicza zawiesiła działalność.
Od 1997 sekr. generalnym ONZ jest K. Annan; wcześniej funkcję tę sprawowali: 1946–53 T. H. Lie, 1953–61 D. Hammarskjld, 1961–71 U Thant, 1972–81 K. Waldheim, 1982–91 J. Prez de Cullar, 1992–96 B. Butrus Ghali. Budżet na okres dwuletni 1998–99 wynosi 2 582 mln dol. USA; skala składek poszczególnych państw w okresie 1998–2000: od 0,001 % do 25 %. Do ONZ należy 185 państw (najmłodszym czł. jest Palau, przyjęte 1994), ponadto Nauru, Szwajcaria, Tonga i Watykan uczestniczą w niektórych sferach aktywności ONZ i wnoszą wkład do jej budżetu.
20 XII 1983 Zgromadzenie Ogólne przyjęło rezolucję zgłoszoną przez Polskę w sprawie budowy środków zaufania w międzynar. stosunkach ekon.; 1972 wybrano przedstawiciela Polski, S. Trepczyńskiego na przewodn. XXVII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W Polsce istnieje Pol. Tow. Przyjaciół ONZ, organizacja społ., której zadaniem jest popularyzacja celów i zasad Karty NZ w społeczeństwie oraz mobilizowanie opinii publ. do popierania idei ONZ; Towarzystwo jest czł. Świat. Federacji Towarzystw na Rzecz ONZ z siedzibą w Genewie.

ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE, dzielą się na 2 odrębne kategorie: organizacje międzynarodowe międzyrządowe (międzypaństw.), których członkami są państwa i organizacje międzynarodowe pozarządowe, których członkami nie są państwa, lecz związki, instytucje, osoby prawne i fiz. z różnych państw; w stosunkach międzynarodowych organizacje międzynarodowe międzyrządowe odgrywają znacznie ważniejszą rolę niż organizacje międzynarodowe pozarządowe. Organizacje międzynarodowe międzyrządowe (międzypaństw.), trwałe związki państw. tworzone na podstawie umów międzynar. (zw. też statutami lub konstytucjami) dla osiągnięcia określonych w nich celów. Organizacje międzynarodowe powstawały od 2 poł. XIX w.; ich liczba stale wzrastała, zwł. po II wojnie światowej. Wśród organizacji międzynarodowych międzyrządowych rozróżnia się: organizacje międzynarodowe o charakterze powszechnym (uniwersalnym), zmierzające do objęcia wszystkich państw (najważniejsza — ONZ), oraz organizacje międzynarodowe o charakterze regionalnym, które zrzeszają państwa regionu, części świata, ustroju czy kultury (Organizacja Jedności Afryk., Organizacja Państw Amer.). Z podziałem tym krzyżuje się podział na organizacje międzynarodowe o charakterze ogólnym, których działalność obejmuje różne dziedziny stosunków międzynar., oraz organizacje międzynarodowe o charakterze specjalnym, ograniczające się do określonych dziedzin — należą do nich m.in. tzw. organizacje wyspecjalizowane ONZ, są to organizacje międzynarodowe o charakterze powszechnym, działające w różnych dziedzinach, np. gosp., społ., kult., oświat., zdrowia publ., transportu, związane z ONZ umowami, określającymi zasady ich współpracy z ONZ; Rada Gosp.-Społ. ONZ koordynuje ich działalność. Należą do nich m.in. Międzynar. Organizacja Pracy (ILO), Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), Świat. Organizacja Zdrowia (WHO), Międzynar. Fundusz Walutowy (IMF), Międzynar. Organizacja Mor. (IMO). Szczególnym rodzajem organizacji międzynarodowych są organizacje o charakterze integracyjnym; mają one znacznie szersze kompetencje w stosunku do państw członkowskich; należą do nich przede wszystkim: Unia Europejska, Eur. Wspólnota Węgla i Stali (CECA), Eur. Wspólnota Energii Atom. (EURATOM). Organizacje międzynarodowe działają poprzez (zwykle trójstopniowe) organy: zgromadzenie, rada, sekretariat (biuro). Organizacje pozarządowe , związki, których członkami są zrzeszenia nar., stowarzyszenia o charakterze pozarządowym oraz osoby fiz. lub prawne z różnych państw; działalność ich opiera się na statutach, które nie mają charakteru umów międzynar. (np. Liga Nar. Organizacji Czerwonego Krzyża, Świat. Federacja Związków Zaw., Inst. Prawa Międzynar., Międzynar. Helsińska Federacja Praw Człowieka); niektóre z nich współpracują ściśle z organizacjami międzynarodowymi międzyrządowymi, mają przy nich tzw. status konsultacyjny.

SIŁY POKOJOWE ONZ, nar. kontyngenty sił zbrojnych oddane do dyspozycji ONZ lub organizacji regionalnych, np. Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie dla przeprowadzenia konkretnych operacji pokojowych, powoływane w trybie doraźnym przez Zgromadzenie Ogólne lub Radę Bezpieczeństwa ONZ. Karta Narodów Zjednoczonych przewiduje możliwość powołania i użycia międzynar. sił zbrojnych w celu utrzymania lub ustanowienia pokoju, jednak nie definiuje bezpośrednio operacji pokojowych; w koncepcji ONZ siły te stanowią nieprzymusowy (dla państw uczestniczących w operacji) instrument kontroli konfliktów zbrojnych. Pierwszą akcję w ramach sił pokojowych ONZ rozpoczęto 1948 w Palestynie p.n. Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Nadzoru Rozejmu (ang. United Nations Truce Supervision Organization, UNTSO); celem tej akcji było i jest nadal kontrolowanie arab.-izrael. porozumienia o przerwaniu walk; 1948–93 przeprowadzono 31 operacji pokojowych (misje obserwacyjne i misje utrzymania pokoju); najważniejsze z nich: Doraźne Siły ONZ na Bliskim Wschodzie (UNEF-I) — 1956–67, Operacje ONZ w Kongo (UNOC) — 1960–64, Siły Bezpieczeństwa ONZ w Irianie Zach. (UNSF) — 1962–63, Siły ONZ na Cyprze (UNFICYP) — od 1964, Doraźne Siły na Bliskim Wschodzie (UNEF-II) — 1973–79, Siły ONZ dla Obserwacji Rozdzielenia Wojsk na Wzgórzach Golan (UNDOF) — od 1974, Tymczasowe Siły ONZ w Libanie (UNIFIL) — od 1978, w Namibii (UNTAG) — 1989–90, w Kambodży (UNTAC) — 1992–93, Siły Ochrony ONZ (UNPROFOR) w Chorwacji — od 1992.
Polskie kontyngenty wojskowe wchodziły w skład Doraźnych Sił ONZ: w Egipcie 1973–79, w Syrii 1974–93 i ponownie od 1994, w Namibii 1989–90, w Kambodży 1992–94, w Libanie od 1992, w Chorwacji oraz Bośni i Hercegowinie 1992–95; pol. obserwatorzy wojsk.: w Iranie i Iraku 1988–90, Afganistanie i Pakistanie 1990–91 i 1991–93, Iraku od 1991, Saharze Zach. od 1991, Kuwejcie od 1991, Angoli 1995–97 i od 1997, Ruandzie 1993–95, Liberii 1993–94, Kambodży 1992–94, w Gruzji od 1994, Haiti 1994–95, w Chorwacji od 1992, Macedonii od 1996.
W 1993 liczba żołnierzy i policjantów w sił pokojowych ONZ osiągnęła 80 tys.; na mocy decyzji ONZ wojska NATO współpracują z siłami pokojowymi ONZ i mogą uczestniczyć w konkretnych akcjach wymuszania przestrzegania rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ (np. w Bośni i Hercegowinie 1994). Siły pokojowe ONZ otrzymały 1988 Pokojową Nagrodę Nobla.

SIŁY ZBROJNE ONZ, zgodnie z rozdziałem VII Karty Narodów Zjednoczonych mają się składać z kontyngentów dostarczanych przez państwa członkowskie na podstawie specjalnych układów zawieranych z Radą Bezpieczeństwa (układy takie nie zostały dotychczas zawarte); zadaniem sił zbrojnych ONZ ma być stosowanie sankcji zbrojnych w razie naruszenia pokoju oraz w przypadku aktów agresji; 1950–53 na podstawie decyzji Rady Bezpieczeństwa (wymagana przez Kartę NZ jednomyślność została osiągnięta dzięki bojkotowi posiedzenia Rady przez ZSRR) siły zbrojne ONZ, składające się z wojsk kilkunastu państw (gł. USA), uczestniczyły w wojnie koreań. po stronie napadniętej Korei Południowej.

KOMISJA PRAW CZŁOWIEKA ONZ, organ pomocniczy Rady Społ.-Gosp. ONZ; powołana 1945; składa się z przedstawicieli państw wybieranych przez Radę; zadaniem Komisji jest realizacja celów ONZ w zakresie przestrzegania praw człowieka i ochrony podstawowych jego wolności bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie; opracowuje propozycje i projekty deklaracji oraz umów międzynar., które są przedkładane Radzie Gosp.-Społ., następnie Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ; uczestniczyła m.in. w przygotowaniu Deklaracji Praw Człowieka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 1948 i Paktów Praw Człowieka, przyjętych przez Zgromadzenie Ogólne 1966.

DEKLARACJA ONZ O POSTĘPIE SPOŁECZNYM I ROZWOJU, uchwalona 30 XII 1969 przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych; nawiązuje m.in. do Deklaracji Praw Człowieka i Deklaracji Praw Dziecka; określa postęp społ. i rozwój jako proces realizacji zasady sprawiedliwości społ. na coraz wyższym poziomie bytowania materialnego i duchowego; Deklaracja składa się z 3 części: pierwsza omawia ogólne zasady postępu społ. i rozwoju, druga — jego cele i zadania, trzecia — środki i sposoby realizacji.

INSTYTUT BADAWCZY ONZ DO SPRAW ROZWOJU SPOŁECZNEGO, United Nations Research Institute for Social Development (UNRISD), placówka badawcza, zał. 1963, z siedzibą w Genewie; opracowuje analizy, studia i raporty, bada wzajemne powiązania między ekon. i społ. czynnikami rozwoju, wskaźniki stopy życiowej i jakości życia, funkcjonowanie systemów żywnościowych w różnych krajach, społ. sytuację uchodźców, problemy społ. partycypacji w procesach rozwojowych oraz problemy planowania rozwoju na szczeblu lokalnym i regionalnym

URZĄD WYSOKIEGO KOMISARZA ONZ DO SPRAW UCHODŹCÓW, ang. Office of the UN High Commissioner for Refugees (UNHCR), agenda ONZ powstała 1951, z siedzibą w Genewie; zastąpiła Międzynar. Organizację Uchodźców działającą 1947–51; gł. zadaniem Urzędu jest międzynar. ochrona uchodźców, ułatwienie im asymilacji, także pomoc w repatriacji; 1954 i 1981 otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla.

DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, rezolucja uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 XII 1948; formalnie nie miała charakteru prawnie wiążącego, ale wywarła znaczny wpływ na ustawodawstwo wielu państw i rozwój międzynar. ochrony praw człowieka; Deklaracja Praw Człowieka składa się ze wstępu i 30 artykułów, które określają prawa jednostki w dziedzinie cywilnej, polit., gosp., społ. i kult., m.in.: prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego, do swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania, do pracy, nauki, wolności wyznania, wolności słowa i stowarzyszania się; charakter prawnie wiążący nadały zasadom Deklaracji Praw Człowieka Pakty Praw Człowieka z 1966.

DEKLARACJA PRAW DZIECKA, zbiór postulatów dotyczących zapewnienia dzieciom właściwych warunków życia i rozwoju, uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20 XI 1959; obejmuje 10 zasad, które m.in. głoszą: równość praw dzieci, prawo do warunków zapewniających prawidłowy rozwój psych. i fiz., prawo do bezpłatnego wykształcenia (przynajmniej elementarnego), ochronę przed dyskryminacją rasową lub rel.; zasady Deklaracji Praw Dziecka zostały rozwinięte i uzyskały moc prawnie wiążącą w Konwencji praw dziecka.

KONWENCJA PRAW DZIECKA, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 1989; jest wielostronną umową międzynar. z dziedziny praw człowieka; zawiera pełny katalog praw dziecka (prawa cyw., kult., socjalne, polit.); przewiduje, że dzieci powinny korzystać ze specjalnej, ochrony oraz mieć możliwości normalnego rozwoju; 1990 ratyfikowana przez Polskę.

PAKTY PRAW CZŁOWIEKA, umowy międzynar. uchwalone 16 XII 1966 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ; obejmują: Pakt Praw Obywatelskich i Polit. (53 artykuły) oraz Pakt Praw Gosp., Społ. i Kult. (31 artykułów). P.P.Cz. są rozwinięciem Deklaracji Praw Człowieka z 1948. Pierwszy Pakt proklamuje m.in.: prawo każdego człowieka do życia, wolności, bezpieczeństwa, wysłuchania przez niezawisły sąd, gwarantuje wolność myśli, sumienia i religii, przekonań, prawo do zgromadzeń, zrzeszania się, zakazuje niewolnictwa; postanowienia jego są bezwzględnie obowiązujące i strony są zobowiązane do ich natychmiastowego stosowania. Drugi Pakt zawiera m.in.: postanowienia dotyczące prawa do pracy, ubezpieczeń społ., ochrony zdrowia i do nauki; postanowienia jego mogą być wprowadzane w życie stopniowo. Polska ratyfikowała P.P.Cz. 1977, lecz ich postanowienia często nie były później przestrzegane.

MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI (MTS), ang. International Court of Justice, franc. Cour Internationale de Justice, gł. organ sądowy ONZ, z siedzibą w Hadze, rozstrzyga spory między państwami (jeżeli wyrażą zgodę na jurysdykcję MTS) oraz wydaje opinie doradcze w kwestiach prawnych na prośbę organów ONZ oraz innych organizacji międzynar. upoważnionych przez Zgromadzenie Ogólne ONZ; statut MTS, wzorowany na statucie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, stanowi integralną część Karty Narodów Zjednoczonych; MTS składa się z 15 sędziów wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa na 9 lat z prawem ponownego wyboru (przewodniczącymi MTS dwukrotnie byli Polacy: 1961–64 B. Winiarski i 1973–76 M. Lachs). Zgodę na jurysdykcję MTS państwa mogą wyrazić: 1) na osądzenie jednego, ściśle określonego, zaistniałego sporu; 2) na wszystkie mogące powstać w przyszłości spory związane z interpretacją lub stosowaniem konkretnej umowy międzynar. (klauzula sądowa); 3) na sądzenie wszystkich sporów o charakterze prawnym z państwami, które przyjęły takie samo zobowiązanie; generalnie wyrażenie zgody następuje przez złożenie jednostronnej deklaracji; pewne kategorie sporów mogą być jednak wyłączone spod jurysdykcji MTS; wyroki zapadają większością głosów i są prawnie wiążące dla stron sporu. Polska złożyła deklarację o przyjęciu obowiązkowej jurysdykcji MTS 21 IX 1990.

STAŁY TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ, ang. Permanent Court of International Justice, pierwszy stały sąd międzynar. funkcjonujący przy ® Lidze Narodów jako, jej autonomiczny organ orzekający w sporach między państwami; utworzony na mocy umowy międzynar. z 1920 z siedzibą w Hadze; działał w latach 1922–40, formalnie przestał istnieć 1946, zastąpiony przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości; w skład S.T.S.M. wchodziło 15 sędziów wybieranych przez Radę i Zgromadzenie Ligi Narodów; prócz kompetencji sądowej miał też kompetencje opiniodawcze (doradcze), realizowane na żądanie Rady lub Zgromadzenia Ligi Narodów.