Celem pracy jest przybliżenie czytelnikowi wiadomości o starożytnych państwach takich jak Mezopotamia, Egipt, Indie, Grecja oraz Rzym. Sadzę, że mój referat będzie ciekawym kompendium wiedzy o starożytności.
Mezopotamia
Najstarsze cywilizacje rozwinęły się na Bliskim Wschodzie, na terenach obejmujących Mezopotamię. Rozwinęły się one w dorzeczach dużych rzek, i rzekom tym zawdzięczały swoje istnienie. Mezopotamia położona była w dorzeczu Eufratu i Tygrysu. Wylewy tych rzek przynoszące żyzny muł przyczyniły się do tego, że powstające na tym obszarze państwa-miasta miały charakter rolniczy.
Pierwsze zorganizowane formy społeczeństwa istniały w dolnym biegu Eufratu już w VI tysiącleciu przed naszą erą. Głównym zajęciem ludności tam mieszkającej było rolnictwo. Kształtujące się społeczeństwo dbała o system irygacyjny, osuszanie bagien, organizację siły zbrojnej. Zaczęły powstawać świątynie.
Proces ten poważniejszych rozmiarów nabrać w III tysiącleciu przed naszą erą. Wówczas pojawili się na tych terenach Sumerowie - lud, który w decydujący sposób zaważył na wykształceniu się państwowości i kultury Mezopotamii. Nazwa Sumerowie pochodzi od terminu Sumer, którym Semici określali południową Mezopotamię. Wysoka kultura stworzona przez Sumerów oddziaływała na cały starożytny wschód. Z okresu tego zachowało się dużo dokumentów, dzięki którym można dość dokładnie odtworzyć stosunki gospodarcze Sumerów. Podstawą ich gospodarki było rolnictwo i hodowla bydła. Wiązała się z tym konieczność rozwoju systemu irygacyjnego. Ciężar budowy i oczyszczania kanałów spoczywał na chłopach. Kanały ulegały ciągłemu zamulaniu gliną. Inżynieryjne umiejętności Sumerów ujawniły się w budownictwie. Rozwinęła się produkcja cegły. Początkowo do budowy używano cegieł, które szybko rozpadały się. Później zaczęto cegły suszyć na słońcu i wypalać. Sumerowie rozwinęli rzemiosło, wynaleźli koło garncarskie, koło do wozu. Ich wynalazkiem był prawdopodobnie brąz - stop miedzi i cyny. Sumerowie wynaleźli także kolorowe szkło oraz doskonalili sztukę złotniczą. Prowadzili również szeroki handel, sięgający do doliny Indusu. Sumerowie nie mieli scentralizowanego obejmującego cały obszar, państwa. Podzieleni byli na miasta - państwa. Rządzili w nich kapłani z tytułem en lub ensi. Najwyższą władzę miał kapłan-król. Również w rękach kapłanów znajdowała się władza administracyjna, wojskowa i sądownicza. Był to ustrój teokratyczny. Na czele wojska stał naczelnik. Silniejsze miasta-państwa podbijały mniejsze. Łupy przypadały naczelnikom i wojownikom. Stanowili oni arystokrację.
W połowie trzeciego tysiąclecia p.n.e. na terenie Mezopotamii pojawiła się ludność nazwana Akkadami od nazwy ich głównego ośrodka. W tym czasie rozpoczął się proces postępującej semityzacji Sumerów. Życie Sumerów pozostawało pod ogromnym wpływem religii. Sumerowie wierzyli w siły przyrody, czczone pod postacią demonów. Początkowo każde miasto czciło swoje bóstwo. Później wytworzył się cały panteon bóstw. Budowano ogromne świątynie, przy nich wznoszono ogromne wieże tzw. Zigguraty. Szczególną czcią otaczali Oni bóstwa płodności. U Sumerów rozwinęła się sztuka pisarska. Życie codzienne i rozwijająca się gospodarka zmuszały do spisywania dokumentów. Powstały epopeje o treści mitologicznej. Sumerom Mezopotamia zawdzięcza pismo klinowe.
Powstawały nowe ośrodki polityczne, rodziły się nowe siły. Zaczęły one przenikać na teren Sumeru, zwanego teraz Sumero-Akkadem i niszczyć go. Zaczęło formować się państwo asyryjskie koło miasta Assur, do dużego znaczenia doszło państwo semickie z siedzibą w Babilonie. Zwyciężcą walk toczonych między istniejącymi społecznościami o panowanie w Sumerze został Hammurabi, król Babilonu. Kilkadziesiąt lat panowania (1728-1686) poświęcił on na walkę z Elamitami, Asyrią i państwem Mari. Prawie cała Mezopotamia została włączona do jego monarchii, zaś stolica państwa Babilon stał się centrum kulturalnym i gospodarczym wschodu. Hammurabi scentralizował państwo, likwidując ponad tysiącletnie rozbicie kraju. Wyrazem zmiany sytuacji politycznej był fakt wysunięcia się na pierwszy plan nowej stolicy, Babilonu.
Elementem jednoczącym kraj miała być modyfikacja istniejącego w różnych miastach Sumeru prawa zwyczajowego. Nowy władca wymyślił Kodeks, który potem został nazwany jego imieniem. Za popełnione zbrodnie wymierzano karę według zasady ‘oko za oko, ząb za ząb”. Powstanie scentralizowanego państwa ożywiło gospodarkę babilońską. Obok wielkiej własności ziemskiej istniała własność królewska. Mimo wielkiej potęgi, państwo Hammurabiego wykazywało pewne oznaki słabości. Przyczyną słabości państwa była być może pogarszająca się sytuacja ekonomiczna chłopów. W drugiej połowie II tysiąclecia usamodzielniła się Asyria, oraz południowa Babilonia tzw. Kraj nadmorski.
Władcy Babilonu musieli toczyć walki z plemionami z gór Iranu szukającymi łupów w bogatych miastach babilońskich. Decydujący cios państwu babilońskiemu zadała wielka wyprawa, którą podjął król państwa Hetytów w Azji Mniejszej. Państwo Babilon zostało zdobyte i złupione, w niedługim czasie przeszło pod panowanie plemienia Kasytów. Do najważniejszych osiągnięć Babilończyków możemy zaliczyć: opracowanie kalendarza i czasu. Podzieli go oni na 12 miesięcy. Natomiast koło podzielili na 360˚, a godziny na 60 minut, minuty na 60 sekund.
Egipt
Egipt obejmował obszar ok. 1 mln km2. Granicą na zachodzie były wielkie oazy, na wschodzie - Morze Czerwone, na południu - I katarakta, na północy - rozlewisko Delty Nilu sięgające Morza Śródziemnego. Zaledwie ok. 30 tys. km2 obszaru zajęte było pod uprawy. Obszar ten znajdował się prawie wyłącznie w dolinie Nilu. Nil wyznaczał więc charakter kraju, dzieląc go na Egipt Dolny i Górny. Ślady pobytu człowieka w Egipcie sięgają ok. 3000 r. p.n.e. Już wtedy zarysowały się różnice między Deltą a Doliną Nilu. Miało to znaczenie dla dalszego rozwoju kraju. Mieszkańcy Delty zajmowali się rolnictwem i hodowlą.
W III tysiącleciu wytworzyły się zaczątki wspólnot gminnych i wspólnej gospodarki. Na tym obszarze zrodziły się elementy kultury egipskiej, początki kalendarza opartego na obserwacjach przyrody, kult sił natury. W tym okresie prawdopodobnie wytworzyły się większe jednostki terytorialne zwane nomos.
Według tradycji zjednoczenie Egiptu było dziełem Menesa. Był on założycielem pierwszej dynastii, pochodzącej z Tinis w środkowym Egipcie. Zjednoczenie Egiptu było procesem długotrwałym. Dokonało się ono drogą podboju Egiptu Dolnego przez Egipt Górny. Społeczeństwo mniej cywilizowane narzuciło panowanie bardziej rozwiniętemu i osiadłemu społeczeństwu. Oznaką tego zjednoczenia było przyjęcie przez panującego dwóch koron: Dolnego i Górnego Egiptu oraz przyjęcie tytułu: król Dolnego i Górnego Egiptu. Historię zjednoczonego państwa można podzielić na trzy zasadnicze okresy: Starego, Średniego i Nowego Państwa, oddzielone okresami przejściowymi, charakteryzującymi się załamaniem państwowości egipskiej.
Klimat w jakim przyszło żyć Egipcjanom sprawiał że tylko na niewielkim obszarze mogło rozwijać się rolnictwo a tym samym życie ludzkie. Najbardziej urodzajnym terenem była Delta, ponieważ to tam Nil wylewał najczęściej i najobficiej. Nanosił on na pola żyzny muł i dostarczając wilgoci.
PIRAMIDA ODZWIERCIEDLAJĄCA PODZIAŁ SPOŁECZEŃSTWA (patrz załącznik)
Faraon początkowo utożsamiany był z bogiem Ra. Następnie przyjął tytuł syna boga Ra. Każde miasto miało swoją świątynie z własnym bóstwem. Religia egipska dzieliła się na oficjalną religię państwową oraz na codzienną religię zwykłych ludzi. Na religię oficjalną składały się: sprawowany w najważniejszych świątyniach kult i obchodzone święta. Kult opierał się na zasadzie wzajemności. Król, a faktycznie występujący w jego imieniu kapłani, zaspakajali potrzeby bogów i dbali o ich wizerunki. W zamian za to bogowie zamieszkiwali w swoich wizerunkach i okazywali swoją łaskę królowi, a za jego pośrednictwem całemu społeczeństwu. Religia egipska związana jest przede wszystkim z kultem płodności. Była przez to związana z ziemią.
Egipcjanie byli pierwszymi, którzy stworzyli systemy teologiczne. Religię z tak licznymi bóstwami nazywamy politeizmem. Nadawanie bogom cech zwierzęcych nazywamy zoomorfizmem. W okresie średniego Państwa kult boga Re ustąpił miejsca kultowi Amona z Teb. Szczególne miejsce w religii egipskiej zajmował Ozyrys - bóg świata podziemnego. Wraz z kultem Ozyrysa pojawia się sprawa życia pozagrobowego. W okresie Starego Państwa religia nie zajmowała się losem zwykłego człowieka. Tylko dla królów budowano wielkie grobowce zwane piramidami. Aby każdy uzyskał zbawienie konieczne było zachowanie ciała. Wierzenia w życie pozagrobowe wiązały się z koniecznością inwestowania w grobowce.
Największe z nich wznoszone dla władców nazwano piramidami. Ich budowa świadczy o wzroście władzy panującego.
Od III tysiąclecia Egipcjanie posługiwali się pismem. Były trzy rodzaje pisma: hieroglify - święte pismo o charakterze obrazkowym; pismo hieratyczne - kapłańskie, będące uproszczeniem hieroglifów: pismo demotyczne - ludowe, które powstało dopiero w I tysiącleciu. W III tysiącleciu powstał też kalendarz egipski.
Indie
Indie są kolejną cywilizacją, która swoje powstanie zawdzięcza położeniu geograficznemu. Główne rzeki Indii to Ganges i Indus. Wokół nich powstały pierwsze cywilizacje. W dolinie Indusu, nad Gangesem oraz wzdłuż północnej granicy Dekanu badania wykopaliskowe doprowadziły do odkrycia kultury sięgającej co najmniej III tys. p.n.e. Najliczniejsze i najbardziej okazałe zabytki odnaleziono w miejscowości Harappa oraz Mohendżo-Daro w dorzeczu Indusu. Od tych miejscowości kulturę tą nazwano Harappa-Mohendżo-Daro.
W centrum miasta znajdowała się potężnie obwarowana cytadela, obok niej była świątynia. Z cegły zbudowane były domy zarówno bogatych jak i uboższej ludności, z tym, że domy bogatych były duże i przestronne. Głównym zajęciem ludności było rolnictwo. Prawdopodobnie tutaj po raz pierwszy uprawiano bawełnę. Miasta rządzone były prawdopodobnie przez kapłanów.
Dzisiejsze wierzenia Indii mają swe źródła w starożytnych kultach. Najstarsza religią, która była kultywowana na terenach Indii to hinduizm. Najważniejszymi księgami hinduizmu są Wedy. Mieszkańcy tych terenów wierzyli w reinkarnację (odradzanie się ciała po śmierci). Z dawnych bogów obecnie hinduiści nadal czczą Brahma, Wisznu i Sziwa. Obrzędy religijne nie były skomplikowane. Gwarantowały one udział w nich każdemu.
Najbardziej charakterystyczną cechą tych stosunków był system czterech kast, tj. ściśle zamkniętych grup społecznych. Obok uprzywilejowanych kapłanów i wojowników istniała kasta rolników. Położenie ich było znośne. Najbardziej upośledzoną grupą społeczną byli poddani. Jeszcze niższą pozycję zajmowali niewolnicy, rekrutujący się głównie z jeńców wojennych. Przynależność do danej grupy warunkowało urodzenie. System kast formował się przez kilka wieków. Do utwierdzenia systemu kast znacznie przyczyniła się religia głoszona przez kapłanów.
Chiny
Są drugą, obok Mezopotamii, kolebką najstarszej i do dziś przetrwałej cywilizacji światowej. Pierwsze wzmianki o Chinach, pochodzące z 1600 p.n.e., dotyczą państwa plemiennego o ustroju niewolniczym (Szang In). Do III w. p.n.e. Chiny były rozbite na wiele wzajemnie zwalczających się państewek. Jednolite państwo powstało w 221 p.n.e. z inicjatywy króla Czeng, założyciela dynastii Cin. Podczas panowania tej dynastii wybudowano Wielki Mur Chiński, który spełniał rolę systemu obronnego przeciwko najazdom Hunów.W okresie panowania dynastii Han (206 p.n.e. - 220 n.e.) Chiny wytworzyły swoją własną kulturę, która przetrwała do dnia dzisiejszego. Państwo przeżywało okres wielkiego wzrostu, znacznie rozszerzyło swoje terytoria, uruchomiło Szlak Jedwabny. W latach 618-907 za panowania dynastii Tang, Szlak Jedwabny stał się największym szlakiem handlowym na świecie, a kultura chińska i buddyjska (buddyzm) osiągnęły wysoki poziom rozwoju.W 1211 Chiny zostały podbite przez Czyngis-chana, którego wnuk Kubilaj ogłosił się cesarzem i założył dynastię Jüan. Rządy dynastii mongolskiej wywołały opór i bunty ludności, w ich wyniku władzę przejęła dynastia Ming (1368-1644). Za czasów panowania tej dynastii powstało wiele świątyń i pałaców, sztuka chińska osiągnęła szczyt swego rozwoju, nastąpiła stabilizacja gospodarcza i polityczna. W XVI w. wezwani przez Portugalczyków (założycieli kolonii w Makao) na pomoc w stłumieniu powstania Mandżurowie, przejęli władzę w państwie i założyli dynastię Cing (1644-1911). Ostatni władca tej dynastii, poprzez zbyt biurokratyczne sprawowanie rządów doprowadził do konfliktów wewnętrznych i upadku gospodarczego kraju. Pod koniec XIX w. Chiny stały się jednym z najbiedniejszych państw świata. W latach 1840-1860 Chiny stoczyły z Francją i Wielką Brytanią trzy przegrane wojny, tzw. opiumowe, które doprowadziły do wybuchu największego w dziejach kraju powstania chłopskiego (powstani Tajpingów, 1851-1864) oraz zmieniły cesarstwo chińskie w kraj półkolonialny.
Osiągnięcia cywilizacyjne:
- jedwab
- papier
- pismo obrazkowe (piktograficzne)
- druk (wynalazca Pi-Szeng)
- porcelana
- proch strzelniczy
- uzyskiwanie wysokich temperatur (ponad 1300"C)
- sejsmograf
- amalgamat
Palestyna
Pierwsze informacje o plemionach izraelskich, które jako lud koczowniczy wędrowały po terenach dzisiejszego Bliskiego Wschodu, pochodzą z połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. Jedna z tych grup zawędrowała zapewne, w XIV w. p.n.e. do Egiptu. Państwo palestyńskie powstało w XIII w. p.n.e. na skutek podboju terenów KAANNANU, prze 12 plemion izraelskich pod wodzą Mojżesza. Na skutek zagrożenia zewnętrznego ze strony wrogich plemion, ok.1020 r. p.n.e. doszło do powstania Królestwa Palestyńskiego. Największymi królami byli: Saul, Dawid, Salomon (rządzący Palestyną w X w.p.n.e.) Po śmierci Salomona jedno państwo izraelskie zostało podzielone na dwa królestwa: Izraelskie i Judzkie. Izraelici byli monoteistami (Jahwe), co było zjawiskiem wyjątkowym, bo wszystkie ludy okoliczne w tym czasie były politeistyczne. Jahwe miał ich wybrać spośród narodów i zawrzeć z nimi przymierze.
Judaizm Pierwsza monoteistyczna religia, stała się prekursorem chrześcijaństwa i islamu , narodowa religia. Wyznawcą jej może być tylko ten, kto urodził się z matki Żydówki. Bardzo rzadko dopuszcza się przyjmowanie wyznawców innego pochodzenia etnicznego. Równocześnie judaizm jest zespołem wartości, norm i postaw etycznych wynikających z tradycji, obyczaju i religii Żydów. Za założyciela religii judaistycznej, uznającej za jedynego Boga Jahwe(przy czym imienia Jahwe Żydzi nie wymawiają), uchodzi Mojżesz (Mose). Od jego imienia judaizm jest także nazywany "mozaizmem". Mojżesz żył ok. 1250 p.n.e., był synem Amrama i Jakebed z plemienia Lewi, urodzonym w Egipcie. Jest uznawany za założyciela religii, twórcę przymierza między Bogiem i ludem izraelskim, odbiorcę objawień Bożych, wyzwoliciela ludu izraelskiego z niewoli egipskiej, twórcę życia narodowego. Mojżesz dał ludowi Torę, obejmującą pięć ksiąg Mojżeszowych (Pięcioksiąg) Będąc założycielem religii był równocześnie prawodawcą, kapłanem i przywódcą swojego ludu. Został uznany za nosiciela Objawienia przez chrześcijaństwo i islam . Symbolami judaizmu są: 1) Magen David - gwiazda Dawida, zwana także Tarczą Dawida. Jest to sześcioramienna gwiazda utworzona przez dwa przeplatające się trójkąty (heksametr). 2) menora - świecznik siedmioramienny wykonany z jednej bryły metalu, który już w pierwotnej chacie służył do oświetlania świętego miejsca. Współcześnie również podstawowy element herbu państwa Izrael. Miejscem kultu Żydów jest synagoga (bożnica).
Grecja
Początki cywilizacji greckiej datują się od przełomu II i III tysiąclecia p.n.e. Związane są z powstaniem najstarszej na tym terenie kultury - kultury minojskiej - od legendarnego Minosa. W III tys. Kreta zaludnia się przybyszami z Azji Mniejszej. Osiedlili się oni również na wyspach Morza Egejskiego oraz na terenie Grecji kontynentalnej. W drugiej połowie III tysiąclecia na Krecie uległy rozbiciu wspólnoty rodowe i plemienne, stanowiące dotychczas trzon społeczeństwa i na Krecie powstało państwo ze stolicą w Knossos. Szczyt rozwoju Krety to I połowa II tysiąclecia. Kreta utrzymywała wówczas szerokie stosunki handlowe i kulturalne z Egiptem, Palestyną, Syrią.
Drugim obok Krety ośrodkiem kultury greckiej na obszarze Morza Egejskiego była Grecja. Najstarsza ludność Grecji spokrewniona była z mieszkańcami Krety. Ludność ta osiągnęła wysoki poziom kultury i miała za sobą dłuższy okres rozwoju. Powstały liczne osiedla o charakterze miejskim - Argos, Ateny, Korynt - oddalone od morza z obawy przed korsarzami.
Na czoło miast wysunęły się Mykeny, dlatego kultura tego okresu nosi nazwę kultury mykeńskiej. Przybysze w II tysiącleciu korzystali z osiągnięć kultury minojskiej, z języka Kreteńczyków, uczyli się rzemiosła i sztuki żeglarskiej. Później przystąpili do rywalizacji, w XV w. wygrali ją przybysze. Rozwinęło się rolnictwo, handel, rzemiosło. Zasięg handlu był duży, obejmował tereny od Sycylii po Egipt i Syrię. Na czele państwa mykeńskiego stał król. Grecy mykeńscy posługiwali się rydwanami konnymi - co dawało przewagę w czasie bitwy.
W Grecji zaledwie 25 do 30 % ziemi stanowiły grunty rolnicze. Grecy podjęli próbę poszerzenia powierzchni pól uprawnych poprzez wykarczowanie lasów. Skutek jednak był przeciwny do oczekiwanego. Wody spłukały cienką warstwę ziemi i straciła ona umocnienie w postaci korzeni. To spowodowało trudności gospodarcze, narastały konflikty społeczne i polityczne. Wraz z przemianami zachodzącymi w gospodarce rolnej wzrastało znaczenie miast położonych we wschodniej części Grecji, zwłaszcza Aten, Megary, Sparty. W Grecji miasta początkowo miały charakter rolniczy. Greckie polis to suwerenna wspólnota obywateli, którzy sami rządzili nie tworząc struktur państwowych odrębnych od społeczeństwa i działających w imieniu tego społeczeństwa.
W czasie wojen perskich 490-479 p.n.e. Grecy stawili opór imperium perskiemu i udaremnili jego ekspansję na teren Europy. Ateny powołały 478-477 p.n.e. Związek Morski do obrony przed Persją i stały się potęgą militarną na morzu. Zarazem nasiliły się zatargi ze Spartą - głównym mocarstwem lądowym Grecji. Wojna Aten Peryklesa ze Spartą 459-445 p.n.e. osłabiła siły obu stron i doprowadziła do zawarcia pokoju, ale już 431 p.n.e. wybuchła wojna peloponeska, która 405 p.n.e. zakończyła się klęską Aten. W kolejnych kampaniach militarnych Sparta umocniła swą przewagę i dopiero porażka w konflikcie z Tebami 371 p.n.e. położyła kres jej dominującej pozycji.
Grecki świat wierzeń i bogów znalazł odbicie w epopejach Homera, które już w starożytności miały charakter dydaktyczny. Według mitologii greckiej z pierwotnego chaosu wyłoniło się niebo i ziemia, które spłodziły tytanów. Tych z kolei obalił ich potomek Zeus, który ze swym rodzeństwem i licznymi dziećmi zamieszkiwał Olimp. Obok bogów istniało wielu półbogów i półludzi, których Zeus spłodził za plecami swej zazdrosnej małżonki Hery. Stworzony przez Homera obraz bogów - bliskich ludzkim sprawom i nie pozbawionych ludzkich słabostek - został zrewidowany przez późniejszych autorów. Bogowie stali się bardziej "boscy". Rzymianie przejęli mitologię grecką i zaadaptowali ją na własne potrzeby. W ten sposób powstała mitologia rzymska.
Formą organizacyjną greckiego państwa-miasta było polis. Powstało ono przez zasiedlanie starych mykeńskich grodów w VIII w. p.n.e., oznaczających wspólnotę wszystkich obywateli. Polis charakteryzowała się polityczną samodzielnością, gospodarczą niezależnością i wspólnymi kultami religijnymi. Greckie polis rozwijały się bardzo różnie. Podczas gdy w jednych prawie do końca ich istnienia zachowano rządy arystokracji, m.in. w Sparcie, to w Atenach rozwinęła się demokracja, w której warunkach państwo ateńskie osiągnęło na przełomie V-VI w. p.n.e. swój największy polityczny i kulturalny rozkwit. Jednak wojny o hegemonię w regionie prowadzone między Atenami a Spartą (wojna peloponeska), a później również z Tebami (wojna koryncka 395-387 p.n.e., późniejsze wojny aż do 362 p.n.e.), doprowadziły do upadku polis i do przejścia do formy państwa helleńskiego, wprowadzonego ostatecznie przez króla Filipa II z Macedonii.
Sparta było to greckie miasto w południowo-wschodniej części Peloponezu, między 950 a 800 p.n.e. założone przez Dorów. Od końca VI w. p.n.e., dzięki konsekwentnej militaryzacji, Sparta, obok Aten, była najpotężniejszym miastem Grecji. 555-371 p.n.e. stała na czele Związku Peloponeskiego. Legendarne były spartańskie zwyczaje najściślejszej ascezy i hartu.
Literatura starogrecka sięga od początków do VI w. Obejmuje poezję i prozę, a także m.in. dzieła filozoficzne, historiografię, retorykę, opisy geograficzne, traktaty medyczne. Można w niej wyróżnić cztery okresy: helleński, attycki, hellenistyczny i rzymski. W okresie helleńskim (ok. 800 p.n.e. do wojen perskich 480 p.n.e.) powstały epopeje Homera i Hezjoda, śpiewana poezja m.in. Kallinosa, Solona, Semonidesa, Anakreosa, Ibykosa, proza bajkopisarza Ezopa i opowiadania historyczne Hekateusza. W okresie attyckim (480-320 p.n.e.) powstały tragedie Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa oraz komedie Arystofanesa, Eupolisa i Kratinosa; prozą zaś pisali: Herodot i Tukidydes - autorzy dzieł historycznych, Hipokrates - autor traktatów medycznych, oraz Izokrates i Demostenes - mistrzowie retoryki. W okresie hellenizmu (330-30 p.n.e.) język grecki uzyskał największy w dziejach zasięg terytorialny, a jego literatura nabrała wymiaru światowego. Dominującym gatunkiem pozostawał epos, którego głównym twórcą był wówczas Apollonios z Rodos; rozkwit przeżywały elegia i epigram (m.in. Kallimachos i Meleager); nadal ważnym gatunkiem była historiografia, reprezentowana przez Polibiusza. W okresie rzymskim (30 p.n.e. - VI w. n.e.) wielu greckich pisarzy żyło i pracowało w Rzymie. Rozwijała się powieść takich autorów, jak Ksenopfont z Efezu, Heliodor i Longos. Ogromne znaczenie miały traktaty m.in. Dionizjusza z Halikarnasu, Plutarcha, Arrianusa, Appiana i Kasjusza Diona w historiografii; Strabona, Klaudiusza Ptolemeusza i Pauzaniasza w geografii; Diona z Prusy, Arystydesa i Lukiana w sofistyce.
Sztuka grecka była inspirowana motywami religijnymi (mitologia) i na początku stanowiła emanację religii. Dopiero w okresie hellenistycznym zaczęła służyć władzy, otaczanej niekiedy wręcz boską czcią. Sztuka protogeometryczna i geometryczna zawdzięcza swą nazwę wzorom na malarstwie wazowym w XI-VIII w. p.n.e. Najważniejszym nośnikiem artystycznym tej epoki była ceramika. Naczynia pokrywano abstrakcyjnymi formami zdobniczymi (wzór szachownicy i meander). Przedstawienia figuratywne pojawiły się dopiero w VIII w. p.n.e. W okresie archaicznym rozwinęły się takie formy, jak pomnik, relief i świątynia, co stworzyło podstawy do późniejszego rozwoju w epoce klasycznej. Rozwojowi rzeźby towarzyszyły monumentalne świątynie (Samos, Olympia, Ateny, Selinunt), które na wschodzie wznoszono głównie w stylu jońskim, a w Grecji właściwej i na zachodzie - w stylu doryckim. W rzeźbie okresu archaicznego dominowały przedstawienia nagich, kroczących młodzieńców (kuros) oraz bogato odzianych dziewcząt kore. Wyobrażenia bogów powstały w okresie klasycznym (480-325 p.n.e.), m.in. Posejdon na przylądku Artemizjon (oryginał w brązie), Atena dłuta Myrona, Apollo z zachodniego frontonu w Olimpii. Szczytowy punkt wczesnego okresu klasycznego - kiedy tworzyło wielu wybitnych mistrzów, m.in. Polignot i Kritios - wyznaczają rzeźby w świątyni Zeusa w Olimpii. Fidiasz - główny twórca Partenonu w Atenach - zyskał sławę jako rzeźbiarz postaci bogów (Atena, Zeus, Apollo). W epoce klasycznej powstał także kanon sylwetki ludzkiej, do czego przyczyniły się prace Polikleta i przedstawiające atletów rzeźby Myrona. W architekturze sakralnej osiągnięto całkowitą harmonię proporcji (Partenon 448-432 p.n.e.; świątynia Posejdona w Paestum, ok. 450 p.n.e.), jednocześnie powstał nowy styl - koryncki. W okresie hellenizmu (330-30 p.n.e.) architektura nabrała cech eklektycznych (np. zabudowa Aleksandrii, ołtarz w Pergamonie). Intensywny rozwój przeżyła także architektura świecka (m.in. teatry, łaźnie, hale targowe). W rzeźbie oprócz postaci ukazywanej w ruchu pojawił się portret artystyczny (rzeźby Nike z Samotrake i Afrodyta z Melos; grupa Laokoona). Od I w. p.n.e. greccy artyści przenieśli się do Rzymu, gdzie stworzyli styl eklektycznego historyzmu, który znamionował upadek sztuki greckiej.
Twórcami filozofii greckiej byli presokratycy, którzy zastąpili obowiązującą dotąd mitologiczną interpretację świata wykładnią racjonalną. Greccy filozofowie Tales z Miletu, Anaksymander, Anaksymenes, Demokryt, eleaci, a także m.in. Ksenofanes, Parmenides i Heraklit byli bez wyjątku filozofami przyrody, zajmującymi się genezą i budową świata. Dopiero sofiści, którzy podjęli działalność w V w. p.n.e. (głównie Protagoras, Hippiasz z Elei), umieścili w centrum rozważań filozoficznych człowieka. W zakresie teorii poznania sofiści reprezentowali radykalny sceptycyzm; wątpili w możliwość ustalenia prawdy. Z krytyki ich stanowiska rozwinęła się klasyczna filozofia grecka. Jej twórcą był Sokrates, którego uczeń Platon stworzył pierwszy zwarty system filozoficzny. Duży wpływ na późniejszą filozofię hellenistyczną (stoicy, epikurejczycy, neoplatonizm) miała Akademia założona przez Platona w Atenach. Arystoteles, którego największym osiągnięciem było stworzenie logiki formalnej, wywarł duży wpływ na scholastykę średniowieczną. Epikurejczycy i stoicy zajmowali się problemami etycznymi; neoplatonizm (głównie Plotyn) rozwijał się w kierunku filozofii spekulatywnej. Zamknięcie Akademii 529 wyznacza kres greckiej myśli filozoficznej, która dała podstawy całej zachodniej filozofii.
Rzym
Początki Rzymu są owiane tajemnicą. Istnieje obecnie wiele legend opowiadających o powstaniu Rzymu. Jedna z nich mówi, że miasto zostało założone przez bohatera wojny trojańskiej - Eneasza. Po zdobyciu i zburzeniu Troji miał on przybyć do krainy zwanej Lancjum. Wkrótce potem zmarł, co spowodowało długotrwałe walki o zdobycie władzy pomiędzy jego potomkami. Zwycięzca oddał córkę pokonanego - Reę na służbę bogini Weście. Wkrótce urodziła bliźnięta (Romulusa i Remusa). Władca Lacjum dowiedziawszy się o narodzinach chłopców, nakazał zabicie ich poprzez wrzucenie do rzeki Tyber. Matka włożyła ich do wiklinowego kosza. Jednak koszyk nie popłynął wraz z prądem rzeki, gdyż zaczepił się o gałąź. Odnalezione zostały przez wilczycę, która je wykarmiła i przekazała na wychowanie pastuchowi królewskiemu. Istnieje przekonanie, że ów wilczycą mógł być władca piorunów - Zeus. Gdy chłopcy dorośli, wywiązała się między nimi walka, w której to Romulus zabił swojego brata Remusa. Romulus wybudował miasto nazwane od jego imienia Roma, czyli Rzym.
Według tradycji panowanie królów w Rzymie zakończyło się w 509 r. p.n.e., buntem na czele, którego stanął Lucjusz Janiusz Brutus, i wygnaniem ostatniego króla Tarkwiniusza Pysznego. Republika w starożytnym Rzymie istniała do 31 roku p.n.e. Największą władzę w Republice Rzymskiej miało Zgromadzenie Ludowe, które uchwalało prawa oraz wybierało urzędników. Władzę wykonawczą sprawowali urzędnicy. Najważniejszymi z nich byli dwaj konsulowi wybierani co rok, następnie pretorzy, cenzorowie i trybuni ludowi. Byli urzędnicy zasiadali w senacie Republiki Rzymskiej, jego główną kompetencją było rozstrzyganie spraw polityki zagranicznej Republiki.
Republika Rzymska wstrząsana była różnymi konfliktami społecznymi: Plebejusze kontra Patrycjusze, co spowodowało powołanie Trybunów Ludowych oraz spisania prawa (tzw. prawo XII tablic). Konflikt, którego waga była również olbrzymia, rozgrywał się między optymatami i popularami. Spierali się o próby demokratyzacji ustroju Rzymu poprzez np. podział ziemi pomiędzy uboższych obywateli. Konfliktem, o którym należy również wspomnieć było powstanie niewolników (Spartakus) w latach 73- 71 p.n.e.
Wojsko Cesarstwa Rzymskiego było doskonale wyćwiczone i uzbrojone. Podstawowe jednostki w piechocie rzymskiej stanowiły Legiony. W ich skład wchodziło po 4500 żołnierzy, z czego m.in. było do 300 konnych oraz 1200 lekkozbrojnych piechurów. Resztę stanowiła 3000 ciężkozbrojna piechota. Najczęściej ustawiane były w pierwszym szeregu, a ich zadanie było proste, albo sforsować nieprzyjacielskie czoło, albo powstrzymać atak nieprzyjaciela. Charakteryzowali się ogromną odwagą, która była im przyswajana od dzieciństwa. Byli w stanie oddać życie za swojego cesarza i cały Lud rzymski. Dla nich tylko to się liczyło i za to walczyli, oddając swoje życie za dobro całego narodu rzymskiego. Początkowo żołnierz rzymski był uzbrojony na wzór grecki w ciężką włócznię, miecz, lekki pancerz, okrągłą tarczę, hełm i nagolenice. Piechota walczyła w falandze, jazda odgrywała rolę pomocniczą. Rzymska sztuka wojenna przeżywała szczególny rozkwit za Juliusza Cezara. Właściwym twórcą wojska stałego, opartego na zaciągu, był Oktawian August. Regularną armię rozmieszczono w prowincjach nadgranicznych (głównie nad Renem i Dunajem) i pod koniec rządów Oktawiana Augusta liczyła ona 25 legionów; później liczba legionów wzrosła do 30, a ponadto istniały oddziały pomocnicze. Ogólna liczebność armii sięgała około 250 tys. żołnierzy.
Konflikt pomiędzy Rzymem a Kartagina w 264 roku p.n.e. dał początek długotrwałym wojnom, znanym jako wojny unickie. Toczyły się one na ogromnym obszarze, rozciągającym się od Kartaginy, poprzez Półwysep Iberyjski, aż po Italię. W trakcie tych wojen Rzymianie odważyli się zapuścić nawet na obszary wschodniej części Morza Śródziemnego, co w konsekwencji doprowadziło do podboju świata greckiego.
Od II w. p.n.e. Republika Rzymska przeżywała kryzys, który doprowadził do upadku i powstania cesarstwa w Rzymie. Wydarzeniami, które świadczyły o kryzysie ustroju republikańskiego, były gwałtowne konflikty społeczne pomiędzy zwolennikami reform (POPULARAMI), a konserwatystami (OPTYMACI) oraz rywalizacja pomiędzy politykami o wpływy i władzę, która to rywalizacja przekształciła się w wojny domowe.
Galiusz Juliusz Cezar był najwybitniejszym z rzymskich wodzów pod koniec rządów Republiki. Urodził się w arystokratycznej rodzinie i od dzieciństwa brał czynny udział w życiu politycznym Rzymu.
W 59 r.p.n.e został wybrany konsulem. Tego samego roku wraz z Pompejuszem Wielkim i Krassusem założył I triumwirat. Dzięki temu układowi członkowie zapewnili sobie kontrole nad całym państwem. W roku 58 p.n.e. Cezar wyruszył na podbój Galii (obecnej Francji). W ciągu trzech lat udało mu się ją zdobyć, a także ruszył na południową Brytanię. W 49 r.p.n.e, wbrew woli senatu, który obawiając się wzrastającej potęgi Juliusza rozkazał mu powrót bez wojska. On jednak przekroczył ze swoją armia rzekę Rubikon, oddzielając Galię od Italii. W ten sposób doprowadził do wojny domowej, w której zajął Rzym i pokonał Pompejusza Wielkiego. W czasie pobytu w Egipcie Galiusz nawiązał romans z królową Kleopatrą, która przybyła z nim do Rzymu. Zwycięstwo w wojnie domowej pozwoliło mu uzyskać dożywotnie stanowisko dyktatora. Jednak już 15 marca (Idy Marcowe) 44 r.p.n.e. został zamordowany przez spiskowców (z senatu), którzy sprzeciwili się władzy absolutnej w Republice. Cezar zasłyną nie tylko jako wybitny strateg i polityk, ale również jako utalentowany mówca i historyk. Do jego najwybitniejszych dzieł należy literackie sprawozdanie z podboju Galii ("De bdlo Gallio"). Przeprowadził również reformę kalendarza, zwanego od jego imienia juliańskim, w którym różnica pomiędzy długością lat nie przekraczała 11 min. Na tym kalendarzu opiera się dzisiejszy (gregoriański). Po śmierci Cezara w kraju na nowo rozpętała się wojna domowa. Zwycięzcą w konflikcie ukazał się w 31 r .p.n.e. Oktawian, adoptowany przez Juliusza wnuk siostry.
Cesarstwo rzymskie istniało od I w. p.n.e. do V w. p.n.e. W ciągu jego istnienia ustrój państwa ulegał zmianie. W dziejach Cesarstwa Rzymskiego, pod względem ustrojowym, wyróżniamy dwie formy: PRYNCYPAT, DOMINAT. Pryncypat, którego podstawy stworzył Oktawian August, była to forma monarchii przy zachowaniu pozorów istnienia ustroju republikańskiego. Władza cesarza opierała się na połączeniu w jego ręku uprawnień kilku urzędów republikańskich. Do głównych jego uprawnień należało:
Władza nad wojskami w prowincjach przygranicznych
Prawo zwoływania senatu, zgromadzeń
Zakładanie veta wobec uchwał senatu i wniosków zgromadzeń
Uprawnienia największego kapłana
Prawo przedstawiania mandatów na najwyższe stanowiska państwowe
Zarząd nad dochodami i prowincjami
Pojęcie pryncypatu wywodzi się od tytułu pierwszego obywatela nadanego Augustowi w 28 r. p.n.e.
W wyniku zmian społecznych na terenie cesarstwa w III w. pryncypat został zastąpiony przez dominat. Głównym powodem zmian ustrojowych była potrzeba skupienia władzy w rękach jednego człowieka wobec konieczności obrony państwa przed najazdami z zewnątrz. Główną cechą dominatu (nazwa od dominus czyli pan) był wzrost władzy cesarza, który został władcą absolutnym, rozbudowany zostaje ceremoniał dworski oraz następuje wzrost administracji państwowej.
Za czasów Cesarstwa Rzymskiego nastąpił dalszy wzrost terytorialny państwa rzymskiego. Za rządów Oktawiana Augusta do imperium włączono tereny Alp, południowe Niemcy i Austrię, ziemie pomiędzy Bałkanami a Dolnym Dunajem, oraz zajęto tereny dzisiejszej Bośni i Hercegowiny i Dalmacji. W ten sposób granice imperium zostały oparte na rzekach Ren i Dunaj. W późniejszym okresie podbito Bretanię oraz część Mezopotamii.
Religia Rzymian była bardzo podobna do kultu greckiego. Również posiadała formę politeistyczną, a część bogów była zapożyczona od zdobytych państw np. Apollo występował i w Grecji i w Rzymie, jako bóg śpiewu, piękna i sztuki. Również, Rzymianie stworzyli odpowiedniki do bogów greckich tj. Zeus został zastąpiony przez Jowisza, Posejdon przez Neptuna, a Ares przez Marsa. W 217 roku p.n.e. ustanowiono na wzór grecki kult 12 najważniejszych bogów: Jowisz, Junon, Neptun, Minerwa, Mars, Wenus, Apollo, Diana, Wulkan, Westa, Merkury, Ceres. Gdy Rzym znalazł się pod wpływem prądów hellenistycznych zaszły duże zmiany w życiu religijnym Rzymian. Zanikała religia tradycyjna, a pojawiły się kulty bóstw wschodnich, m.in. Kybele, Izydy, Mitry, rozpowszechniła się astrologia i praktyki magiczne.
Życie codziene
Od wczesnych godzin rannych ulice i place wypełniał gęsty tłum. W Rzymie obowiązywał zakaz używania wozów i koni. Wyjątki od niego były bardzo rzadkie. Tylko bogatych ludzi stać było na posiadanie lektyki, dźwiganej przez specjalnie wyszkolonych niewolników. Większość musiała wędrować pieszo.
Rzymianie szczególnie chętnie przebywali na placach. Wszystko tu cieszyło oczy. Place wyłożone były różnobarwnymi, kamiennymi płytami i ozdabiane posągami. Otaczały je okazałe świątynie i budowle publiczne. Przed palącym słońcem czy strugami deszczu, przechodnie chronili się pod krytymi kolumnadami.
Cesarze dla ludu swej stolicy organizowali często wielkie widowiska. Gromadziły one wielotysięczny tłum, gdyż zarówno walki gladiatorów, wyścigi zaprzęgów konnych czy polowania na dzikie zwierzęta pasjonowały wszystkich.
Osiągnięcia Rzymian
W dużym stopniu rzeczywiście Rzymianie nie wykształcili nowej odrębnej kultury, ale trzeba spojrzeć na tę sprawę również z innej strony. Grecka kultura była na bardzo wysokim poziomie, niespotykanym w tamtych czasach. Chyba dużo krajów chciałoby zdobyć nową technologię, unowocześniającą państwo i jego struktury. Można także dodać, że na Półwyspie Iberyjskim było bardzo dużo Greków, którzy tworzyli w Italii i w pewnym stopniu oddziaływali na zwykłych Rzymian.
Literaturę starożytnego Rzymu dzieli się na 4 okresy:
· Okres archaiczny (240-80 p.n.e.)
Początek literatury łacińskiej wiąże się z wystawieniem w czasie ludi Romani tragedii i komedii greckiej (240 p.n.e.) w łacińskiej wersji Liwiusza Andronikusa, który był ponadto tłumaczem Odysei Homera, dał też początek rzymskiej liryce. Jego działalność kontynuowali Newiusz i Enniusz (przeróbki komedii greckich oraz dramaty o treści rodzimej).
W tym czasie tworzył również Plaut, największy rzymski komediopisarz. Komedię uprawiał również Cecyliusz Stacjusz, a ostatnim przedstawicielem tego gatunku był Terencjusz. W II w. p.n.e. komedię opartą na wzorach greckich (fabula pallatia) wyparła fabula togata sięgająca po tematykę z niższych warstw społecznych (Titiniusz, Tytus Kwinkcjusz Atta, Lucjusz Afraniusz). Rozwijała się również tragedia o tematyce rzymskiej (Pakuwiusz, Akcjusz). Atellanę literacką uprawiali Pomponiusz i Nowiusz, a mim - Laberiusz i Publiliusz Syrus. Epika, początkowo wzorowana na Odysei, została wzbogacona przez Newiusza (Bellum Punicum). Enniusz wprowadził do epopei rzymskiej heksametr (Annales). Powstała też satyra (Lucyliusz), a na przełomie II i I w. p.n.e. pojawił się epigram (Lewiusz).
Pozycja polityczna Rzymu jako mocarstwa ujawniła się w początkach historiografii (Fabiusz Piktor, Cyncjusz Alimentus), dziełach pisanych jeszcze po grecku. W języku łacińskim tworzył Katon Starszy (Origines), a potem również inni historiografowie (Kasjusz Hemina, Kalpurniusz Pizon Frugi, następnie Licyniusz Macer, Eliusz Tubero i inni).
Kontakty z kulturą grecką spowodowały zetknięcie się Rzymian z filozofią, pod której wpływem zaczęła się rozwijać nauka rzymskiego prawa (Publiusz Mucjusz Scewola, Marek Juniusz Brutus, Kwintus Mucjusz Scewola). Rozwój nastąpił również w sztuce wymowy (pierwsze podręczniki retoryki). Zainteresowanie budziła (pod wpływem pergameńskiego uczonego Kratesa z Mallos) również filologia.
Początki rzymskiej sztuki monumentalnej łączą się z panowaniem Etrusków (VI w. p.n.e.). Powstała wówczas rzymska sztuka sakralna (świątynie w porządku toskańskim, np. świątynia Jowisza Kapitolińskiego) i plastyka (wypalane gliniane posągi pokryte polichromią). Ok. VI w. p.n.e. pojawiła się umiejętność odlewania dużych posągów z brązu (dzieła znane z przekazów literackich). W III w. p.n.e. pojawiło się malarstwo sztalugowe (tematyka historyczna).
Pod wpływem sztuki greckiej w II-I w. p.n.e. dokonał się przełom w sztuce rzymskiej. Zakładane miasta posiadały regularną siatkę brukowanych i skanalizowanych ulic (główne arterie: cardo i decumanus, forum na ich przecięciu), budowle użyteczności publicznej: kuria, bazylika, termy, świątynie, akwedukty, mosty. Rzymskie domy budowano najczęściej w stylu grecko-rzymskim (z atrium i perystylem) lub też jako wille (villa urbana lub suburbana oraz villa rustica). W miastach istniał typ wielokondygnacyjnej kamienicy czynszowej (insula). W architekturze monumentalnej królował porządek koryncki i kompozytowy. Stosowano na szeroką skalę arkady, różne rodzaje sklepień i łuków. Najbardziej okazała była fasada budowli, w której często stosowano porządek spiętrzony (łączenie trzech porządków architektonicznych). Rzymianie byli mistrzami w komponowaniu układów przestrzennych (sanktuarium Fortuny w Praeneste).
Chrześcijaństwo narodziło się w Palestynie I wieku n.e. Początkowo stanowiło ono odłam judaizmu, szybko jednak się uniezależniło. Powstanie chrześcijaństwa wiąże się z nauczaniem Jezusa Chrystusa, który głosił przesłanie miłości i miłosierdzia. Przez swoich uczniów uważany był za Mesjasza i proroka. Jednak wkrótce Chrystus swoją nauką i działalnością naraził się gronu arystokracji w Jerozolimie. Zaprowadzili go przed oblicze Poncjusza Piłata, ówczesnego prokuratora tej rzymskiej prowincji. Skazał Jezusa na ukrzyżowanie pod pretekstem demoralizacji społeczeństwa i kłamstw. Data ukrzyżowania nie jest znana, ale sądzi się, że mógł to być przedział czasu od 26 do 36 r. n.e. (czas sprawowania władzy przez Poncjusza). Po śmierci Chrystusa jego naukę kontynuowali apostołowie - wysłannicy Boga. Głosili jego legendę i ewangelię (wiadomość o Zmartwychwstaniu Jezusa i jego powrocie). Od tego momentu zwolenników Jezusa zaczęto nazywać chrześcijanami. Najbardziej znanym krzewicielem wiary Chrystusa był św. Paweł z Tarasu. Dzięki niemu chrześcijaństwo zerwało z judaizmem i zaczęło się rozpowszechniać na całe imperium.
Pierwsze gminy chrześcijańskie zaczęły powstawać na wschodzie (Aleksandria, Antiochia i Efez). Jednak nowa religia szybko pojawiła się w Italii, a potem Kartaginie. Dla wielu Rzymian wiara chrześcijańska była prymitywna i dziwna. Dziwili się jej nauce i przesłaniu. Dodatkowo przez dłuższy czas chrześcijanie uważani byli za sektę żydowską. Żydzi zaś pragnęli jak najszybciej rozprawić się z "intruzami". W wyniku rosnącego niezadowolenia w Rzymie zaczęto prześladować chrześcijan i ich mordować. Najbardziej znanym aktem prześladowań jest moment uznania chrześcijan za winnych podpalenia Rzymu w 64 r. n.e.. Wiernych wyciągano z domów i rzucano na pożarcie zwierzętom lub skazywano na ukrzyżowanie. Prześladowania chrześcijan trwały długo, jednak z czasem zaczęły ustępować. Dopiero na początku IV wieku władcy rzymscy zauważyli zagrożenie ze strony nauk Chrystusa. Skutki szerzenia wiary mogły być dramatyczne, gdyż zasady wiary: miłuj i nie zabijaj bliźniego mogły spowodować odmówienie pełnienia służby wojskowej przez chrześcijan. Wówczas armia rzymska byłaby słaba i nieliczna, co dodatkowo pogarsza fakt złej polityki zagranicznej. Dodatkowo chrześcijanie posiadali własną strukturę Kościoła, która nie była pod wpływami państwa. A to godziło w jego porządek. Prześladowanie chrześcijan zakończone zostało przez Konstantyna Wielkiego, który 313 roku ogłosił w Mediolanie akt tolerancji, nazwany edyktem mediolańskim. Na jego mocy chrześcijaństwo uzyskało prawa równorzędne z innymi religiami. Sam Konstantyn był pierwszym, chrześcijańskim cesarzem. Roku 392 cesarz Teodozjusz Wielki zakazał wszelkich form kultu pogańskiego. Chrześcijaństwo stało się religią narodową. Jednak wpływ chrześcijaństwa na zachowanie i obyczaje Rzymian był dramatyczny. Wielu żołnierzy "poszło do cywila", przez co granice Rzymu były zagrożone najazdem. Również zachowanie obywateli uległo zmianie i na gorsze i na lepsze, likwidując dawną tradycję i historię oraz "przywary" Rzymu.
W tamtych czasach nikt nie spodziewał się, że Cesarstwo Rzymskie może zniknąć z map świata starożytnego. Tylko niewielu utwierdzało się w przekonaniu, że tak ogromne państwo w końcu i tak zostanie zdobyte. Tylko, dlaczego byli pewni nieuchronnego? Po pierwsze trzeba zauważyć, że Imperium Romanum rozciągało się na ogromnych obszarach, którymi trudno zarządzało się jednemu władcy. Obawiano się, że jeżeli państwo zostanie podzielone między paru namiestników, to niektórzy postanowią stworzyć własne państwa z własnymi rządami i zaczną ze sobą rywalizować. Doprowadziłoby to do wojny domowej, która wybuchała nie raz: za czasów Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Jednakże Cesarstwo jak na razie pozostawało pod rządami jednego władcy - to także nie było dobre rozwiązanie. Cesarz musiał kontrolować ogromne połacie terenu. Zanim dowiedział się on o jakimś buncie, lub planowanych działaniach, mijało około parunastu dni, zanim posłaniec przybywał z wiadomością (biorąc pod uwagę to, że działo się to w okolicach Renu, Bliskiego Wschodu lub Hiszpanii). Nie brakowało również częstych buntów, które wybuchały z powodu wysokich podatków lub innymi problemów dręczących obywateli. Następne, co możemy zauważyć, w Rzymie spadła produkcja żywności i innych produktów, państwo zubożało od ciągłego prowadzenia wojen, tłumienia i wynagradzania niekiedy rebeliantów, a samo wojsko, było już tak wyniszczone, że nie stanowiło takiego problemu na polu bitwy jak niegdyś. Mimo tak ogromnej ilości zagrożeń, mogących doprowadzić to upadku potężnego państwa, jego obywatele nie przejmowali się taką możliwością. Pogarszająca się z roku na rok sytuacja Rzymu zakończyła się 476 roku, kiedy to wódz germański Odoaker pozbawił władzy ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa. Cesarstwo przestało istnieć.
