Próby wzmocnienia Polski w XVIII wieku

Upadek państwa polskiego był dla wielu Polaków szokiem. Zadawano sobie pytanie dlaczego do tego doszło. Jakie były przyczyny upadku Rzeczypospolitej? Już w XVI w. zaczęły się uwidaczniać wewnętrzne słabości państwa, które z biegiem czasu nasilały się coraz bardziej, prowadząc ostatecznie do upadku Rzeczypospolitej. XVIII stulecie było trudnym wiekiem w dziejach naszego kraju. Był to okres silnych przemian ustrojowo - gospodarczych. Czas wzlotów i upadków. Następował rozkład organizacji państwowej. Prestiż Rzeczpospolitej na forum międzynarodowym upadł. Polska stała się pionkiem w rękach sąsiadów. Polacy jednak próbowali bronić suwerenności państwa poprzez walkę i wprowadzanie niezwykle wtedy potrzebnych reform. Były one jednak szybko hamowane przez państwa ościenne, co ostatecznie doprowadziło do utracenia przez Polskę niepodległości na 123 lata.
Pierwszym polskim zrywem niepodległościowym była Konfederacja Barska. Przyczyną jej powołania było niezadowolenie z zależności Rzeczypospolitej od Rosji. Została on skierowana właśnie przeciwko przyszłemu zaborcy, królowi oraz dysydentom. W lutym 1768 roku w mieście Bar na Ukrainie ogłoszono akt odnowienia konfederacji radomskiej. Zawiązała się ona pod hasłem obrony wiary i wolności. Jej program przewidywał pozbawienie tronu Stanisława Augusta, powrót do dawnych stosunków, odzyskanie niezawisłości państwowej. Określa się ją jako pierwsza insurekcję narodową. Na jej czele stanęli Józef Pułaski i Michał Krasiński. Walki trwały 4 lata. Po stronie króla opowiedziały się oddziały rosyjskie i część armii polskiej, zaś Konfederatów poparła Turcja oraz Francja. Wojska rosyjskie ostatecznie odniosły zwycięstwo nad oddziałami konfederackimi. Tysiące uczestników Konfederacji wywieziono na Sybir, resztę przymusowo wcielono do rosyjskiej armii. Konfederacja upadła, nastąpiły bowiem nie tylko porażki militarne, lecz zmiany w polityce - porozumienie: Prus, Rosji i Austrii w celu rozbioru Polski. W świadomości następnych pokoleń Polaków konfederacja pozostawiła jednak po sobie trwały ślad, stając się mitem narodowym.
Gdy po I rozbiorze Polski narastał konflikt pomiędzy zaborcami o terytoria, król Stanisław August Poniatowski wykorzystał sytuację i obiecując carycy Katarzynie II wejście w sojusz antyturecki (Anglia, Holandia, Prusy, Szwecja i Turcja zawiązały sojusz polityczny obawiając się nadmiernego wzrostu potęgi Rosji) liczył, iż ta zgodzi się na ustępstwa wobec Polski. W 1787 roku w Kaniowie zwołano sejm skonfederowany, gdzie nie obowiązywało liberum veto (prawo zerwania obrad sejmu i unieważnienia podjętych uchwał przez posła), a decyzje zapadały większością głosów. Zwolennicy reform chcieli wykorzystać długi czas obrad sejmu (6 tygodni), aby przeprowadzić zmiany mające na celu uzdrowienie państwa. Caryca jednak zignorowała polskie postulaty polityczne.
W sprzyjającej – jak sądzono – sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej oraz w wyniku wzrostu dążeń reformatorskich zwołano do Warszawy sejm, który przeszedł do historii pod nazwą Czteroletniego albo Wielkiego. Podzielony był na 3 stronnictwa: patriotyczne (dążyło do reform i uniezależnienia kraju od Rosji), hetmańskie (zmierzało do zlikwidowania Rady Nieustającej i osłabienia władzy wykonawczej) oraz królewskie (wzmocnienie pozycji króla pierwszych utrzymanie dotychczasowych stosunków pierwszych Rosją). Podczas pierwszych dwóch lat działalności sejmu czteroletniego zlikwidowano Radę Nieustającą (zwaną przez współczesnych Zdradą Nieustającą, był to najwyższy organ administracyjny w latach 177501789, powołany pod wpływem Katarzyny II przez sejm rozbiorowy), uchwalono aukcję (podwyższono liczebność wojska do 100 tys. żołnierzy) i obłożono podatkami szlachtę oraz duchowieństwo. Jesienią 1790 r. dokonano nowych wyborów i sejm rozpoczął obrady w podwojonym składzie posłów. W ciągu 2 lat obrad zostały uchwalone w pierwszych miesiącach 1791 roku trzy ważne ustawy: w marcu ustawa o sejmikach, w kwietniu ustawa o miastach królewskich oraz w maju Konstytucja 3 Maja. Obie poprzednie ustawy uznano za część konstytucji majowej.
Ustawa o sejmikach ograniczała prawa polityczne gołoty, czyli szlachty nieposiadającej ziemi. Prawo o miastach przyznawało mieszczanom prawo do nabywania dóbr ziemskich, nietykalność osobistą i prawo wyboru przedstawicieli na sejmy (jednak ci nie mieli prawa głosu).
Nowa zasadnicza ustawa państwa była opracowywana w tajemnicy. Reformatorzy obawiali się oporu ze strony konserwatywnej szlachty, dlatego głosowanie zatwierdzające odbywało się w czasie ferii wielkanocnych, w obecności 1/3 posłów. Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.). Została zaprojektowana by zlikwidować obecne od dawna wady systemu politycznego Rzeczypospolitej i jej złotej wolności. W polskiej konstytucji widoczne są wpływy oświeceniowe jak np.:. Wprowadzenie zasady zwierzchnictwa narodu, czyli że cała władza początek bierze z woli narodu. Polska stała się dziedziczną monarchią konstytucyjną – zlikwidowano tym samym wolna elekcję. Tron polski, po śmierci Stanisława Augusta, konstytucja powierzyła dynastii Wettinów. Władzę państwową podzielono według myśli Monteskiusza na wykonawczą (król i Straż Praw), ustawodawczą (Sejm, Senat) i sądowniczą. Do kompetencji Sejmu należało uchwalanie praw, wyrażanie wotum nieufności wobec ministrów. Senat miał prawo weta zawieszającego, Król przewodniczył powoływał ministrów, utracił prawo sankcji i przewodniczył Straży Praw, której każdy akt prawny wymagał kontrasygnaty (podpisu) właściwego ministra. Ustanowiono następujące organy wymiaru sprawiedliwości: sąd sejmowy, Trybunał Koronny, sądy ziemiańskie, miejskie i dominalne. Konstytucja gwarantowała chłopom „opiekę prawa”. Zlikwidowano liberum veto. Konstytucja ograniczała nadmierne immunitety prawne i polityczne przywileje szlachty. By wzmocnić jedność i bezpieczeństwo Rzeczypospolitej zniosła Unię Polsko-Litewską na rzecz państwa unitarnego (wewnętrznie jednolitego). Uznawała katolicyzm za religię panującą, jednocześnie zapewniając swobodę wyznania. Konstytucja 3 maja pozostała do końca dziełem nieukończonym.
Po konfederacji targowickiej (1792), kiedy to osłabiona uchwaleniem Konstytucji 3 maja polska magnateria zwróciła się do carycy Rosji o interwencje i wojnie w obronie konstytucji na emigrację, głównie do Saksonii, udali się Ignacy Potocki i Hugo Kołataj. Wokół nich skupiła się silna opozycja, która postulowała przeciwko okupacji i zaniechaniu reform w Rzeczypospolitej. Działacze, głównie Tadeusz Kościuszko, dążyli do sojuszu z Francją. Polscy patrioci zdecydowali się na wywołanie powstania przeciwko Rosji. Naczelnikiem mianowano właśnie Kościuszkę. Wybuch planowano na jesień 1794 roku, jednak musiał on zostać przyspieszony ze względu na wpadnięcie na trop spisku przez tajną policję zaborców oraz redukcję polskich oddziałów. Brygada gen. Antoniego Madalińskiego odmówiła wykonania rozkazu i ruszyła z Ostrołęki w stronę Krakowa. Kościuszko do Krakowa przybył 24 marca 1794 roku i ogłosił tam Akt insurekcji i złożył przysięgę na rynku. Władzę cywilną przejęła Rada Najwyższa Narodowa. Pragnąć przychylnie nastawić chłopów do insurekcji, Kościuszko ogłosił uniwersał połaniecki (7 maja). Zawarł w nim następujące postanowienia: zniesienie przywiązania chłopa do ziemi, zakaz usuwania chłopa z ziemi, zmniejszenie pańszczyzny, a nawet zwolnienie z niej dla chłopów biorących udział w powstaniu. Nowe regulacje zrealizowano jednak w niewielkim zakresie. Spowodowało to, że chłopi nie poparli masowo powstania. Po bitwach po Racławicami (wygrana), Szczekocinami (przegrana), i wreszcie pod Maciejowicami (przegrana) wojska rosyjskie zmusiły polską armię do kapitulacji generalnej w Radoszycach.
Po upadku powstania kościuszkowskiego likwidacja państwa została przesądzona. W 1795 roku w wyniku trzeciego rozbioru ziemie polskie zostały podzielone między zaborców, a sama Polska zniknęła z map. W ten sposób zakończyła się blisko 800-letnia historia niezależnej Polski.