Pedagogika specjalna wykłady

Rys historii pedagogiki specjalnej
I Okres do połowy 19w. rozpoczyna się działalność ped. Na rzecz osób niepełnosprawnych
II okres od połowy 19w. rozwój teorii ogólnej ped. specjalnej . 1861 powstaje ped. lecznicza

Okres od polowy 19w.
Starożytność - utwór sceniczny powstał w Grecji w III w. p. n. e. pt. Bakałoz. Autor w tym utworze przedstawił chłopca wykolejonego, przedstawił jego relacje ze społeczeństwem, jego postawę, problemy w nauce. Pedagodzy chcieli wychłostać chłopaka, bo myśleli, że wszystko u niego wróci do normy. Panowało prawo naturalnej selekcji, a ich znajomość pedagogów ped, bazowała na intuicji i doświadczeniu.

ŚREDNIOWIECZE - postać Didymus Aleksandryjski, nauczyciel w Aleksandrii. Jako pierwszy opanował czytanie dla niewidomych, na papierze litery wypukłe. Opracował wiele pomocy dydaktycznych, które pomagały w poznaniu rzeczywistości, ułatwiały naukę geometrii, matematyki, arytmetyki.

ODRODZENIE, OŚWIECENIE - Jan Amos Komeński, dydaktyk. Jego poglądy o kształceniu wpłynęły też na poglądy kształcenia niepełnosprawnych, uważał, że do szkoły powinny uczęszczać wszystkie dzieci nawet niepełnosprawne.

John Locke w swoim dziele, myśli o wychowaniu,, wiele uwagi poświęcił leczeniu młodzieży zdeprawowanej i wykolejonej. Przez leczenie rozumiał szereg oddziaływań ped, i wychowawczych. Poglądy lekarzy, pisarzy, pedagogów w dużym stopniu wpłynęły na kształtowanie opinii publicznej.

W Paryżu powstaje pierwsza szkoła dla głuchych niewidomych, upośledzonych umysłowo, powstają pierwsze książki dla niewidomych - litery liniowe. Szkoły były odizolowane, tworzone z dala od osad.

Paselozzi - tworzył zakłady, do których przyjmowano dzieci pochodzące z innych środowisk. Jego syn był chory na padaczkę. Oparł się na koncepcji Russo, czyli wychowanie naturalne, czyli nie ingerować w rozwój, trzeba roślinkę podlewać, pielęgnować, dziecko same ma przezwyciężać swoje problemy. On zastosował niewłaściwą teorii i jego choroba powiększyła się.
II okres od połowy 19w.

Okres MIEDZYWOJENNY - powstają Uniwersytety, katedry, instytuty ped. specj. W Polsce powstaje państwowy instytut ped. specj. - 1922. twórczynią jest Maria Grzegorzewska. Powstaje ped. specj. Szkoła ta funkcjonuje po dzień dzisiejszy. Teraz nosi nazwę akademia ped. specj. W Warszawie Grzegorzewska tworzy pismo w 1924 pt. ,,szkoła specjalna,,. Zajmowała się przygotowaniem nauczycieli do kształcenia specjalnego.

Okres II WOJNY ŚWIATOWEJ - okres regresji w rozwoju w ped. specj. metody ped. specj. Zostają zastąpione przez metody bardziej radykalne. Sterylizacji podlegały osoby gdzie były uwarunkowania genetyczne.

Po II WOJNIE ŚWIATOWEJ - rozkwit ped. specj. przyczyna - straszliwe skutki wojny: sieroty, poszkodowania fizyczne,psych. od1950r. w St. Zjed. i w Niemczech Zach. Była epidemia hajnegomedina. W Polsce też, ale bardzo mało ludzi chorowało. Intensywny rozwój nauk z pogranicza ped. specj. : medycznych, społ. , psycholog. , postęp techniczny, elektroniczny, zjawisko drugoroczności i odstępu szkolnego w szkolnictwie ogólnodostępnym - końcówka lat 80 - tych to dzieci z zaburzeniami rozwojowymi, rozwój kształcenia integralnego, różnego rodzaju patologiczne zjawiska: narkomania, powstawanie nowych chorób.

2 DETERMINANTY:
- przedmiot badań, zainteresowań. ped. specj. zajmuje się teorią praktyką wychowania i kształcenia osób z odchyleniami od normy. Podmiotem są osoby z odchyleniami od normy.
Jedni z odchyleniami powyżej normy - ped. zdolnych i uzdolnionych. norma. ped. z odchyleniami poniżej normy - ped. rewalidacyjna, terapeutyczna w szczególności tymi niepełnosprawnymi niedostosowanymi społecznie, resocjalizacyjna, korekcyjna.

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ - uszkodzenie, upośledzenie - MIĘDZYNARODOWA KLASYFIKACJA USZKODZEŃ AKTYWNOŚCI I UCZESTNICTWA opracowana przez ŚWIATOWĄ ORGANIZACJĘ ZDROWIA.

USZKODZENIA NARZĄDÓW:
Dotyczące budowy: całkowite - n. zmysłowe (wzrok, słuch), częściowe –n . ruchu,
Ze względu na czas trwania:trwałe,czasowe,okresowe,ustabilizowane,progresywne,regresywne - n. wewn. , mowy, regulujących czynnościami procesów umysłowych i zachowaniem jednostki.
Konsekwencją uszkodzenia narządów jest mniejsza sprawność tych narządów, czyli niepełnosprawnych. Zmysłowa - mniejsza sprawność zmysłowa, wewn. - fizyczna, regulacyjna czy umysłowa - psychiczna, intelektualna
UPOŚLEDZENIE jako wynik niepełnosprawności, w kontekście społecznego funkcjonowania. Niepełnosprawność może wpływać negatywnie na jednostkę społeczną.
3 NORMY UPOŚLEDZENIA: utrudnienie, ograniczenie, uniemożliwienie.
Osoba niepełnosprawna intelektualna nie musi być upośledzona społecznie.

BUDOWA PED. SPECJ.
Ped. rewalidacji;1,surddoped. - wada słuchu,2. tyfloped. - wada wzroku,3. oligofrenoped. - niepełnosprawność intelektualna,4. ped. terapeutyczzna (lecznicza) - os . przewlekle chore, z niepełn. intelektualną i odmiennymi somatycznie, z dysfunkcją ruchu.
5. ped. resocj. - resocj. os. niedostosowanych społ. ,6. ped. korekcyjna - zajmuje się stymulacją, terapią dzieci z mikrozaburzeniami rozwojowymi - dyskortografia, itd. , zaburzenia emocjonalne, adhd, 7. praca socjalna - ukierunkowana na środowiskową instytucjonalną pomoc i funkcjonowanie os. Niepełnosprawnych. ,8. logopedia - nauka:samodzielna,szczegółow:medyczna,szczegółowa ped. specj.
APARATURA POJĘCIOWA,TERMINOLOGIE:rehabilitacja,rewalidacja,surdoped. niepełnosprawna intelektualnie, wady słuchu, aparaty słuchowe.
METODY BADAWCZE: ped. specj. korzysta z nauk badawczych i z innych nauk, metdy jakościowe - centrum zainteresowania jest człowiek, metody ilościowe.
FUNKCJE PED,SPECJ. : teoretyczna, praktyczna - wdrażamy do praktyki ten program, prognostyczna - przewidujemy, normatywna - ped. specj. Określa normy i cele rehabilitacji i resocjalizacji, usługowa - łączy się z teorią praktyczną ta teoria jest na usługach os. niepełnospreawnych przygotowuje specjalistów do pracy z nimi, teoretyczna - kl. szkolna są w niej dzieci niepełnospr. , tworzymy program naprawy aby z tymi dziećmi pracować. ped. specj, jest również odrębną dyscypliną naukową.

STRUKTURA I DYNAMIKA PROCESU REHABILITACJI.
REHABILITACJA - habilitus - sprawność, zręczność, powrót do stanu pierwotnego, poprzedniego,j ako ruch społ. - medyczny rozwinął się po II wojnie światowej. włączenie os. niepełnospr. do życia z os. Pełnosprawnymi czyli integracja społ. Rehabilitacja to proces złożony w jego skład wchodzi kilka oddziaływań:1. rehab. medyczna,lecznicza - cel:poprawa ogólnego stanu pacjenta, zabieg protetyczny,chirurgiczny,farmakologiczny,2. rehab. ruchowa - element składowy rehabilit. medycznej czyli kinezoterapia np. elektroterapia,3.
Rebab. społeczna - oddziaływania skierowane na prawidłowe funkcjonowanie os. Niepełnosprawnych w środowisku społ. , kontakty prawidłowe. ,4. rehab. zawodowa - to element składowy rebab. społ. przystosowanie os. do pełnienia określonego zawodu. Terapia zajęciowa. Rebab. zawodowa traktuje się za zakończoną gdy os. niepełnosp. podejmuje pracę zawodową. ,5. rehabilit. Edukacyjna(pedagogiczna) - działania ukierunkowane na pomoc dzieciom i młodzieży niepełnosp. W realizacji obowiązku szkolnego. Nie wymienia się rebab. psychicznej ale ona jest u podstaw tych wszystkich rebab. ,samo wejście do ludzi jest ważne.

ELEMENTY SŁUCHOWE REHABILITACJI
1. Kompensacja (zastępowanie, wyrównywanie) - ma2postacie: - proces samoistny podejmowany samorzutnie przez organizm, np. zastępstwo zmysłów(kompensacja sensoryczna) - os. głuche i niewidome, - proces organizowany przez nauczyciela, terapeutę, bierzemy pod uwagę możliwość i potrzeby wychowanków np. praca w zespołach, aby dzieci miały takie same możliwości.
2. korektura, korekta,poprawianie, działają na funkcje uszkodzone, jakieś ćw. , działania typu technicznego, szkła kontaktowe, aparat słuchowy - pełni funkcję wzmacniającą,wzmacnia tylko te dźwięki, które słyszy, gimnastyka korekcyjna, błędy wymowy.
3. usprawnianie skierowane na funkcje uszkodzone i nieuszkodzone.
4. dynamizowanie wewn. jednostki - motywowanie os. niepełnospr. do aktywnego uczestnictwa w procesie rebab. , budzenie wiary we własne siły. tutaj ważna jest autorehab. , którą podejmuje os. niepełnospr. , działania które wychodzą od tej os. autor jest celem i narzędziem(warunkiem)skutecznej rebab.

CEL REHABILITACJI - wszechstronny rozwój osobowości jednostki oraz przygotowanie jej do aktywnego, samodzielnego uczestnictwa w życiu społecznym.
Podstawę pracy rebab. stanowi DIAGNOZA PED. - czyli rozpoznanie aktualnego stanu rzeczy jakim jest podmiot wychowania ze względu na stan postulowany(cel wychowania)i stan niechciany z uwzględnieniem warunków i sposobów osiągnięcia tego celu.

WCZESNA DIAGNOZA I REHABILITACJA
DIAGNOZA POWNNA BYĆ: - wczesna i jak najszybciej postawiona, - pełna, wieloaspektowa, informacje od różnych specjalistów, - powinna zawierać informacje będące odp. na3podstawowe pyt: 1. Jaki jest podmiot wychowania? Informacje od specjalistów, rodzaj i stopień niepełnosprawności, zaburzenia rozwojowe, etiologia niepełnosprawności, rozwój ogólny dziecka,2. jaki cel chcemy osiągnąć? Indywidualny dla każdego dziecka,3. w jaki sposób chcemy osiągnąć ten cel? Metody, środki, jakie warunki, jak często, - powinna zawierać informacje dotyczące środowiska rodzinnego, - powinna być, co jakiś czas ponawiana(weryfikowana)
SCHEMAT WCZESNEJ INTERWENCJI(REHABILITACJI): wczesne wykrycie niepełnosprawności - diagnoza psychopedagogiczna dziecka i jego środowiska rodznnego - opracować indywidualny program pracy rehabilitacyjnej - rehabilitacja. Na każdym poziomie wymagany jest aktywny udział rodziców.
Wczesna interwencja jak najszybciej od momentu stwierdzenia niepełnosprawności
REWALIDACJA - odnosi się do dzieci i młodzieży
REHABILITACJA – odnosi się do wszystkich grup
A. Hulej zwolennik stawiania znaku = miedzy rehabilitacją i rewalidacją wobec dzieci i młodzieży.
Podmiotowa rola rodziców w wychowaniu rehabilitacji dzieci niepełnosprawnych wyraża się ich świadomym uczestnictwem w tych procesach oraz umiejętnością planowania i kreowania warunków jak najbardziej korzystnych dla rozwoju dziecka. Tak rozumiana podmiotowość wymaga od rodziców:
- dobrej znajomości potrzeb dziecka potrzeby ogólne te same, które posiada inne dziecko
- umiejętności skutecznego zaspokajania tych potrzeb
- dobrego rozeznania w instytucjach i służbach społecznych świadczących pomoc os niepełnosprawnym
- inwencji organizacyjnej w korzystaniu z tej pomocy
- umiejętności terapeutycznych wychowawczych
- cierpliwości wytrwałości jak również dobrego stanu zdrowia.

Rodzice, którzy prezentują racjonalną postawę mogą zajmować się dzieckiem w jego procesie rozwojowym.
- postawy właściwe postawa racjonalna
- postawy niewłaściwe (uczuciowe) nadopiekuńczość odrzucenie i odtrącenie.

Akceptacja dziecka takim, jakie ono jest. Każdy rodzic zdrowo narodzonego dziecka. Gdy dziecko rodzi się niepełnosprawne wtedy rodzice czują żal rozpacz. Pojawiają się pyt typu, dlaczego to moje dziecko? W takim przypadku ojciec często opuszcza rodzinę w sensie fizycznym. Ale często utrzymuje kontakt z rodziną, kontaktuje się z dziećmi. W rodzinie dzieci w pełni sprawne starsze mają dodatkowe Obowiązki. Rodzice mniej tym dzieciom poświęcają uwagi. No i dzieci w związku z tym mogą wagarować, bo chcą zwrócić uwagę na siebie. Albo też starsze rodzeństwo pilnuje dziecko niepełnosprawne. Ważne są relacje rodzina a otoczenie społeczne to inaczej pomoc jako szczególny rodzaj interakcji społecznej w trakcie, której dochodzi do wymiany informacji emocji działań.

I faza szoku może doprowadzić do depresji
II faza buntu, buntują się tej rzeczywistości i zaczynają rozsądniej myśleć aby jak najszybciej pomóc swojemu dziecku
III faza racjonalnych działań idą do lekarzy specjalistów

Formy wsparcia społecznego
- psychoemocjonalne rodzice powinni otrzymać w chwili, gdy dowiadują się o niepełnosprawności dziecka
- wzajemne wspieranie się małżonków
- socjalno - usługowe chodzi o usługi świadczone na rzecz os niepeł i wsparcie materialne w formie finansowej albo zakup sprzętu
- Opiekuńczo - wych pedagogizacja rodziców pomoc w zapewnieniu opieki dziecku
- rehabilitacyjne organizacja i przebieg procesu rehabilitacji

Zasady rewalidacji
- akceptacja zaakceptować osobę niepełnosprawną z jej brakami
- pomocy każde dziecko ma prawo do pomocy
- indywidualizacji powinniśmy zmierzać do dostosowania procesu nauczania do indywidualnych możliwości dziecka
- zasada terapii pedagogicznej
- zasada współpracy z rodziną, czyli najbliższym pierwotnym środowiskiem wychowawczym dziecka.

SURDOPEDAGOGIKA
Zajmuje się teorią i praktyką wychowawczą i kształcenia osób z wadą słuchu
Kategorie osób z wadą słuchu
- osoby głuche nie mogą nauczyć się mowy w sposób naturalny tylko sztuczny 96%
- głuchy z resztkami słuchu to ten, który na podstawie resztek słuchu nie może nauczyć się mowy w sposób naturalny
- niedosłyszące słabo słyszące
- głuchonieme to osoby, które nie rozumieją mowy ustnej i nie potrafią się nią posługiwać ani w formie ustnej i pisemnej zna tylko język migowy głusi znają język w formie ustnej lub pisemnej.

Wybrane klasyfikacje wad słuchu
1 audiometryczna
Kryterium podziału stopień ubytku słuchu (dB)
- ubytek słuchu wynosi od 20 od 40 dB osoby z lekkim niedosłuchem
- powyżej 40 do 70 dB umiarkowany niedosłuch
- powyżej 70 do 90 dB znaczny niedosłuch
- powyżej 90 dB głęboki niedosłuch
Do 20 dB ubytek uważamy za normę
Do 70 dB niedosłuch
Powyżej 70 dB głuchota
BIAP miedyznarodowe biuro audiofonie
2) lokalizacyjna (medyczna i kliniczna)
- uszkodzenie typu przewodnictwa uszkodzeniu uległo ucho zew lub środkowe ubytek słuchu 55 – 60 dB zaburzenie ilościowe dotyczy tonów niskich.
- uszkodzenie typu odbiorczego uszkodzenie ucha wewn i nerwu słuchowego zaburzenie jakościowe dotycz tonów wysokich
- uszkodzenie typu mieszanego nie słyszą tonów niskich nie wszystko słyszą a to, co słyszą słyszą niewyraźnie. Kryterium podziału to miejsce podziału słuchu ośrodek słuchu – uszkodzenia kory mózgowej centralne uszkodzenie słuchu, kiedy przyczyna tkwi w uszkodzeniu mózgu.
3) etiologiczna
Kryterium podziału rodzaj przyczyny i czas jej wystąpienia, etiologia
Czynniki endogenne wewnątrz pochodne
Egzogenne zewnątrzpochodne środowiskowe
Osoby głuche to te, które utraciły słuch po 5 r ż.
Ogólna charakterystyka rozwojowa dziecka głuchego
- rozwój poznawczy Olivier Perrier „dziecko z uszkodzonym narzędzie słuchu”, czyli rozwój funkcji poznawczych uwaga, myślenie, pamięć, spostrzegawczość
Rozwój poznawczy - rozwój językowy, – czyli rozwój mowy ustnej
Myślenie
Sensoryczno – motoryczne
Konkretno – obrazowe wiek przedszkolny
Abstrakcyjne
Metody porozumiewania się z osobami z wadą słuchu.
- metoda migowa stosowanie znaków ideograficznych
- daktylografia przedstawianie głosek liter za pomocą odpowiedniego układu dłoni
- polski język migowy
- System językowo migowy język migowy i język pisany
- metoda fonogestów jest to metoda wspomagająca, głoski dźwięczne i bez dźwięczne na szyi koło jabłka Adama na głowie przy uszach
- metoda kombinowana kombinacja wielu różnych metod
- metoda totalnej komunikacji wszystkie te metody wykorzystujemy w pracy z małym dzieckiem
- metoda ustna powinno się wykorzystywać różne drogi kontaktu z dzieckiem prowadzące do wykształcenia mowy ustnej.

Klasyfikacja osób z wadą słuchu
- czas wystąpienia wady
Z wadą prelingwalną, czyli uszkodzenie nastąpiło przed okresem pojawienia się nowy
Z wadą interlingwalną, gdy dziecko zaczęło się uczyć mowy, ale do końca jej nie poznało i wtedy nastąpiło uszkodzenie słuchu
Z wadą postlingwalną uszkodzenie słuchu po opanowaniu mowy
- stopień uszkodzenia
Osoby niesłyszące (głuche)
Osoby niedosłyszące (odbierają z aparatem lub bez)
- istnienie dodatkowych uszkodzeń
Osoby głuchonieme
Z wadą słuchu i upośledzone
Z wada + choroba przewlekła
- miejsce uszkodzenia
Uszkodzenie obwodowe niedosłuch odbiorcy i przewodzeniowy mieszany
Uszkodzenie centralne
- czas występowania przyczyny powodującej wadę słuchu
Niedosłuch nabyty
Niedosłuch wrodzony

WSKAZÓWKI
- patrzeć na twarz osoby z wadą słuchu
- unikać dużych odległości
- Lekko dotykamy jak chcemy porozmawiać
- nie krzyczymy
- unikamy mówienia w ruchu
- nie używamy podczas rozmowy zbyt trudnych słów
- mówić całymi zdaniami zrozumiale

TYFLOPEDAGOGIKA - pedagogika zajmująca się os. z wadą słuchu:
1. Niewidomi - ślepota, os. pozbawiona poczucia światła, V - ostrość wzroku, V=O
2. Niewidomi z resztkami wzroku (szczątkowidzący), V - od poczucia światła do1/20ostrości wzroku os. prawidłowo widzącej.
3. Niewidzące (słabowidzące),V - od1/20 do 5/20 ostrości wzroku os. prawidłowo widzącej.
Wady wzroku: - dziedziczna - genetyczna, - wrodzona - w okresie prenatalnym, - nabyta - w okresie dzieciństwa.
Wady refrakcji(załamywanie się światła) Astygmatyzm
Bielmo - zmętnienie rogówki

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OS. NIEWIDOMEJ:
- Poznawczy układ poznaniowy:
Bezpośredni kontakt z rzeczywistością, nie odbiera bodźców optycznych.
- tworzy bodźce zastępcze(kompensacja sensoryczna)np. słuch, dotyk, smak - wrażeń dotykowych za pomocą ręki, stóp itd. język i wargi(szeroka część - przez to poznaje małe przedmioty np. kwiaty, szorstkość)i za pośrednictwem nóg.
Wrażenie kinestetyczne - suma wrażeń spowodowanych uciskiem mięśni i stawów np. przy poruszaniu się na schodach.
Wrażenie słuchowe - dźwięki zawarte w mowie ustnej. Mowa ustna łączy się z drugim układem sygnałowym(bazujemy na słowie)
Werbalizm - wybujałość fantazji.
Nieproporcjonalność rozwoju masy względem myślenia konkretno obrazowego(łączy się z pierwotnym układem sygnałowym).
Dobrze rozwinięta pamięć abstrakcyjna i słuchowa.
Nie docierają bodźce optyczne.
Jeśli pokazują i mówią= to bazuje na pierwszym i drugim układzie sygnałowym.
Musi być harmonijna ta współpraca.
- Rozwój intelektualny:
- testy werbalne na podstawie ich dostrzega się ich rozwój intelektualny
- testy niewerbalne - bazują na manipulacji,4 - 6letnie dzieci widzące,8 - 12lat dzieci niewidome takie same testy rozwiązały
- ślady pamięciowe optyczne(os. , które kiedyś widziały, zachowane obrazy)ułatwiają one poznanie rzeczywistości.
Osoba niewidoma od urodzenia jest w lepszej sytuacji, bo nie ma skali porównawczej, a ociemniała musi…(bo przedmioty zmieniają się)
Widzące, niewidome, ociemniałe - muszą mieć różne testy.
- Rozwój fizyczny:
- motoryczny
Występują często wady postawy np. skolioza płaskostopie. Przyczyny są w ograniczeniach ruchowych, braku ruchu, mamy tu na myśli opiekunów takiego dziecka, źle to wpływa na rozwój poznawczy, fizyczny, motoryczny. Z pośród cech motorycznych najlepiej rozwiniętych to: siła, moc, wytrzymałość. A najsłabiej to: szybkość, zręczność, zwinność. Wyższy poziom sprawności posiadają chłopcy.
- Hipokinezja= ubóstwo ruchów

- brak mimiki, gestykulacji
STEROTYPIE RUCHOWE - np. kiwanie się, przestąpywanie z nogi na nogę. Tu należy wskazać na monotonię dnia, izolacja od rówieśników, nagromadzona energia, a za tym kryje się niewłaściwa postawa rodziców. Sylwetka zmienia się przy poruszaniu się. Tułów lekko odcinały do tyłu i tułów, bo os. Postawę obronną. Ręka blisko tułowia, chód na wyprostowanych nogach, koguci krok z góry - taki krok badawczy krok - chodzenie na palcach rozstawionych nóg - w celu sprawdzenia rodzaju nawierzchni.
- Z rozwojem motorycznym:
- orientacja w przestrzeni i samodzielne poruszanie się. Określenie własnego położenia w przestrzeni i innych obiektów względem naszego ciała. Muszą znać schemat własnego ciała. Autooriętacja - schemat własnego ciała.
- Kompensacja w zakresie orientacji w przestrzeni. Elementy biorące udział:1. inne nie uszkodzone zmysły - dotyk i słuch,2. Hipotetyczny - zmysł przeszkód(przypuszczenie)nie u wszystkich to występuje. Zdaniem WOLAŃSKIEGO - jest on zlokalizowany w okolicach ciała i skroni a czasem policzków i ujawnia się w postaci lekkiego ucisku, gdy niewidomy napotyka na swej drodze przedmiot będący w ruchu lub spoczynku. Nie zachodzi tu dokładna percepcja przedmiotu, lecz jedynie sygnalizacja jego obecności.
GRZEGORZEWSKA wyróżniła 4 człony przeszkód hipotetycznych:1. Zmysłowy (słuchowo - dotykowy),2. Intelektualny (dokonuje operacji myślowych, zastanawia się, strach przed czymś konkretnym, a lęk - przed czymś nieznanym, czego nie umiem nazwać,3. Emocje - lęk,strach,4. Reakcja ruchowa (orientacja w przestrzeni) - przeszkadzać może np. deszcz, rodzaj nawierzchni.
- Rozwój emocjonalno - słuchowy:
Cechy os. niewidomych: upór, tendencje do podejrzliwości, nieufność, skłonność do relacji ujemnych - apatia, przygnębienie, rezygnacja, depresja.
1. Os. niewidome o prawidłowym rozwoju intelektualnym (racjonalna, właściwa postawa, świadomość ograniczeń, możliwości).
2. Niewidomi, którzy są bierni(i niewłaściwych postaw np. rodziców, nadopiekuńczość. Postawa egocentryczna, niski poziom uspołecznienia).
3. niewidomi którzy w skutkach niedoczynności umysłowej lub zaburzeń nerwowych nie potrafią efektywnie rozporządzać własnym wysiłkiem co usprawiedliwia ich bierność.