Oświecenie epoką kształtowania się dojrzałej państwowości.

Oświecenie jako nowa epoka literacka pojawia się w Europie Zachodniej pod koniec drugiej połowy XVII w. i trwa do końca wieku XVIII. W Polsce z kolei w związku z pewną izolacją kulturową Rzeczpospolitej rozpoczyna się w latach trzydziestych XVIII w. i trwa do roku 1820 - 1822.

W Europie Zach. przyczyną powstania nowej epoki były przemiany natury społeczno - ekonomicznej. Podstawy pod jej założenia sformułowane zostały przez siedemnastowiecznych filozofów. Wśród najważniejszych kierunków wyróżniamy:

- racjonalizm, jego twórcą był Kartezjusz. Zakładał on, że poznanie świata jest możliwe tylko
drogą rozumowego myślenia. Jego poglądy uzupełnił holenderski filozof Baruch Spinoza
dodając elementy matematyki i wprowadzając sztukę dedukcji.

- empiryzm - twórcą tego kierunku był angielski filozof - Franciszek Bacon. W filozofii tej
źródłem poznania prawdy o świecie miało być ludzkie doświadczenie, uzyskiwane poprzez
obserwację rzeczywistości

- sensualizm - filozof ang. John Locke - wprowadził nowy element poznawania świata -
drogą zmysłów.

oraz utylitaryzm i humanitaryzm tj. poglądy, które miały zapewnić szczęście każdemu człowiekowi jak i całemu społeczeństwu.
We wszystkich tych założeniach czynnikami umożliwiającymi poznanie i ulepszanie świata jest wiara w siłę ludzkiego umysłu, a także naukę. Stąd właśnie pojawiło się pojęcie człowieka „oświeconych czasów”- to jednocześnie racjonalista, encyklopedysta i wolnomyśliciel, który wykorzystywał zdobywaną wiedzę do walki z ciemnotą i zabobonami.

Tacy ludzie szczególnie potrzebni byli Polsce. Oświecenie to pierwsza epoka, w którą wchodzi Polska tak osłabiona. Cały kraj pogrążony jest w głębokiej anarchii, kryzysie ekonomicznym, zniszczeniach siedemnastowiecznych wojen, a jak twierdzą niektórzy historycy z utraconą suwerennością na rzecz ościennych państw (gł. Rosi). Wobec tak trudnej i beznadziejnej sytuacji kraju, w odróżnieniu od Europy Zachodniej polskie oświecenie ma za zadanie ratowanie kraju przed upadkiem. Takiej też tematyki podjęli się: Ignacy Krasicki, wybitni publicyści - Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj oraz J. U. Niemcewicz. To oni zauważyli potrzebę głębokich reform politycznych i społecznych, jakie są potrzebne Rzeczpospolitej. To właśnie oni wzięli na własne barki trud uświadomienia całego społeczeństwa o koniecznych zmianach.

Jednym z pierwszych, który podjął się tego zadania był I. Krasicki. W swoich utworach starał się nie tylko krytykować szlachtę, ale także ukazać każdemu człowiekowi konieczność zmian z jego strony. Taką właśnie problematykę zawarł w bajkach i satyrach. To właśnie one zwierają całą jego filozofię życiową, zespół poglądów na świat i ludzi, wykazując głęboką znajomość życia i ludzkich problemów.

Poeta atakuje świat fałszywych pozorów, zakłamanie, przemoc, pychę, podłość, głupotę i upadek moralny, np. bajki „Malarze”, „Dewotka”, a z satyr „Świat zepsuty”, czy „Pijaństwo” W bajkach jak i w satyrach ośmiesza rządzącą szlachtę, demaskuje jej wady głupotę i zacofanie szlachty i magnaterii, np. bajki „Szczur i kot”, „Ptaszki w klatce”, satyry „Do króla”. W nich to ośmiesza i uderza w ich megalomanię, pyszność, brak zainteresowania losami państwa. Krasicki opowiada się za wartościami klasycznymi jak cnota, umiarkowanie, rozwaga, harmonia. Należy docenić odwagę Krasickiego za ostry atak na stan duchowny. To w „Monachomachi” w wykwintny, ale bardzo celny sposób skrytykował kler. Spowodowało to olbrzymie oburzenie w szeregach duchowieństwa.

Krasicki swoją twórczością zwiastuje konieczne zmiany. W swoich utworach, które miały bawić, a zarazem pouczać i wychowywać w dość ogólny sposób mówi o koniecznych zmianach w państwie, gdyż najpierw powinny nastąpić zmiany w mentalności każdego człowieka i obywatela.
Kolejnymi ludźmi oświecenia postulującymi konieczności naprawy Rzeczpospolitej są wybitni publicyści Sejmu Wielkiego - S. Staszic i H. Kołłątaj. Obaj jako ludzie aktywnie zainteresowani pracami Sejmu Wielkiego w swoich utworach nie skupiają się na krytyce, bo na nią już za późno, lecz postulują konieczność reform.

I tak Staszic w utworach: „Przestrogi dla Polski”, „Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego” postuluje konieczność głębokich zmian ustrojowych do nich należą: w zakresie szkolnictwa postulaty wzorowane na projektach reform przygotowywanych przez Komisję Edukacji Narodowej, tj. upaństwowienie szkolnictwa, wprowadzenie w programach nauczania przedmiotów przyrodniczych i nauk praktycznych, wychowania obywatelskiego, historii narodowej oraz wychowania fizycznego jako przygotowania do służby wojskowej; w rozdziale o prawodawstwie proponuje wprowadzenie zasady głosowania większością głosów; oddzielny rozdział to wolne obieranie królów gdzie wręcz domaga się, aby wolna elekcje zastąpić zasada dziedziczności tronu, gdyż wolna elekcja jest jedynie wspaniałą okazją do wtrącania się obcych państw w wewnętrzne sprawy Kraju.

W wydanym anonimowo podczas obrad sejmowych utworze „Przestrogi dla Polski” autor domaga się zniesienia wolnej elekcji i liberum veto. Szczególnie ostro atakuje magnatów kierując pod ich adresem najcięższe zarzuty i obwiniając ich za upadek kraju. Jako mieszczanin Staszic zdecydowanie domaga się praw dla mieszczan, ustaw umożliwiających rozwój miast, wprowadzenia mieszczan do sejmu zgodnie z zasadą na 100 posłów szlacheckich powinno przypadać 100 mieszczan. Staszic nie wysunął jak inni publicyści, postulatu uwłaszczenia chłopów, ale dostrzegał ich tragiczną sytuację, ucisk pańszczyźniany i straszliwa nędzę. Kołłątaj z kolei to autor dzieła „Do Stanisława Małachowskiego (...) Anonima listów kilka.

Jego postulaty są zbliżone do projektów reform Staszica - także żąda zniesienia liberum veto i wolnej elekcji, ogólnego opodatkowania, a także praw dla mieszczan oraz wolności osobistej dla chłopów. Chce, aby w sejmie stworzono dwie izby poselskie, jedną dla szlachty, a drugą dla mieszczan. W odezwie do posłów, apeluje do ich sumień i poczucia sprawiedliwości, stwierdza, że nie może nazywać się krajem wolnym ten kraj, w którym chłop żyje jak niewolnik. Publicystyka doby Sejmu Czteroletniego to dowód na to, że Polacy nie godzą się na niewolę narodową i zawsze gotowi byli walczyć piórem i orężem z niesprawiedliwością społeczną.

Kolejnym wybitnym politykiem i szczerym patriotą, a także utalentowanym pisarzem, który traktował swą twórczość literacką jako służbę narodową jest Julian Ursyn Niemcewicz. Wielki rozgłos przyniosła mu komedia polityczna „Powrót posła”. Jest to utwór, który miał agitować społeczeństwo na rzecz konieczności zmian w ojczyźnie, a jednocześnie ośmieszał ciemnotę i brak rozeznania w problemach kraju stronnictwa konserwatywnego.

W utworze, na przykładzie dwóch rodzin: p. Podkomorzego i p. Starosty, ukazuje autor różnicę w poglądach na przyszłość Polski dwóch stronnictw Sejmu Wielkiego: stronnictwa patriotycznego i stronnictwa konserwatywnego. Przedstawicielem konserwatystów jest Starosta Gadulski, jego żona i kosmopolita, przyjaciel domu - Szarmancki. Aby ukazać głupotę konserwatystów autor posłużył się kpiną i groteską. I tak, starosta Gadulski to przedstawiciel starego pokolenia doby saskiej, gdzie przewodnim hasłem było „jedzenie, picie i popuszczanie pasa”, ostro krytykuje przywódców oświecenia, którzy targnęli się na najlepszy jego zdaniem ustrój - złotą wolność szlachecką; jest przeciwnikiem reform, broni liberum veto i wolnej elekcji.

Dla niego najważniejsza jest tylko pełna sakiewka i pełny brzuch. Posuwa się nawet do tego, że chce decydować o losach córki nie licząc się z jej szczęcie. Ostrej krytyce poddał autor całą cudzoziemszczyzną, która panoszyła się wówczas po dworach szlacheckich. Takiej cudzoziemszczyźnie hołdowała żona Starosty- Starościna. Ostrej krytyce poddał również tych, którzy nie interesują się losami kraju, przykładem jest tutaj Szarmancki. Autor krytykuje takich ludzi tak samo jak sarmackich konserwatystów, a momentami uważa ich za jeszcze gorszych.

Natomiast jako przykład wzorowej rodziny nowych oświeconych czasów stawia rodzinę Podkomorzego. Podkomorzy to nie tylko wzorowy obywatel, światły Polak, ale także mądry ojciec, który może pochwalić się swoim dobrze wychowanym synem. To dzięki temu Walery poślubił Teresę, (o która starał się też Szarmancki). W jego osobistej hierarchii niewątpliwie najważniejsze jest dobro ojczyzny, dla której potrafi poświęcić nawet miłość do ukochanej kobiety.

Niewątpliwie omówieni przeze mnie wybitni pisarze i poeci doby oświecenia, wywarli olbrzymi wpływ na ukształtowanie się nowoczesnej państwowości. Wyrazem tego była uchwalona po przeszło wieku stagnacji Konstytucja 3 - go Maja. Naród polski udowodnił w ten sposób całemu światu, że stać go na wielkie zmiany, była to przecież druga na świecie i pierwsza w Europie tak demokratyczna ustawa, która zawierała elementy wprowadzane w życie w innych krajach dopiero w następnym wieku. Pomimo tych zmian nie udało się uratować kraju, konstytucja została szybko obalona przez Targowiczan i Rosjan.

Konstytucja była czymś wielkim, dumnym, ale naród nie był przystosowany do tak gwałtownych i daleko idących zmian. Szlachta tak zaciekle walcząca z reformami wkrótce stała się sama ofiarą swoich zacofanych i wstecznych poglądów. Ale mimo wszystko dorobek tamtych lat nie do końca został zmarnowany. Kolejne pokolenia pisarzy i poetów przez cały czas podtrzymywały Polaków na duchu, a niejeden z nich urósł nawet do rangi przewodnika, czy wieszcza narodowego.