Zakony

CYSTERSI
Cystersi, Sacer Ordo Cisterciensis, zakon mniszy założony 1098 we Francji przez św. Roberta z Molesmes, który, dążąc do odnowy życia klasztornego w duchu pierwotnej reguły św. Benedykta, opuścił wraz z grupą uczniów opactwo benedyktyńskie w Molesmes i w miejscowości Cteaux (łac. Cistercium) koło Dijon utworzył nowy klasztor, podniesiony następnie do rangi opactwa. 1099 papież nakazał Robertowi powrót do Molesmes, przekazując kierowanie opactwem Alberykowi, który 1100 uzyskał opiekę Stolicy Apostolskiej nad zakonem i stworzył jego pierwszą regułę (wówczas prawdopodobnie cystersi zmienili habit z czarnego na biały lub szary z czarnym szkaplerzem).
Cystersów obowiązywała surowa asceza, wprowadzili proste pożywienie, znacznie uprościli liturgię, odrzucając zmiany wprowadzone w opactwie Cluny, a także zrezygnowali z wszelkich beneficjów, czynszów i monopoli feudalnych, podejmując pracę na roli, będącą od tej pory głównym źródłem ich utrzymania
Do rozkwitu zakonu, który bardzo szybko stał się rzecznikiem interesów papiestwa, przyczynili się opat Stefan Harding (1109-34) oraz św. Bernard z Clairvaux, którzy 1112 wstąpili do zakonu. 1113-15 powstały protoopactwa La Fert, Pontigny, Clairvaux i Morimondo, które następnie dały początek nowym opactwom. 1134 cystersi posiadali ponad 70 opactw, 1153 już 345, pod koniec XIII w. prawie 700. Około 1120 powstało pierwsze żeńskie opactwo cysterek (do Polski sprowadzone zostały 1203 i osadzone w Trzebnicy).
Spośród cystersów wywodzili się papieże Eugeniusz III (1145-53), Benedykt XII (1334-42), liczni kardynałowie i biskupi. Mnisi cysterscy, wbrew pierwotnym założeniom zakonu, pełnili funkcje legatów papieskich, a sam zakon zwalczał katarów, popierał, a nawet organizował krucjaty, a także zakładał zakony rycerskie (alcantara, aviz,calatrava, templariusze) o cysterskiej regule i występował po stronie papiestwa w walce z cesarstwem (popierał papieży Innocentego II i Aleksandra III przeciwko Fryderykowi I Barbarossie).
Pierwotne dążenie do ubóstwa wpłynęło również na pewien ascetyzm wczesnej sztuki cystersów, zasady te szybko uległy jednak rozluźnieniu. Cystersi, jako jedni z pierwszych w Europie, zastosowali w swej architekturze elementy wczesnogotyckie, m.in. sklepienie krzyżowo-żebrowe oraz ostrołukowe arkady.
W XIII w. odeszli ponadto od ścisłej reguły ubóstwa, przyjmując liczne nadania ziemskie wraz z ludnością zależną. Rozwinęli rolnictwo (intensywnie uprawiali winną latorośl), ogrodnictwo, sadownictwo, a także hodowlę owiec i zwierząt pociągowych. Z czasem stracili na znaczeniu, a ich liczba zmniejszyła się. Próby powrotu do pierwotnej, zaostrzonej reguły, podejmowane w XVII w., doprowadziły ostatecznie do wyodrębnienia się zakonu trapistów.

BENEDYKTYNI
Benedyktyni, zgromadzenie zakonne, które założył św. Benedykt z Nursji w 529. Pierwszym ośrodkiem był klasztor na Monte Cassino. W swojej regule kładli nacisk na modlitwę oraz pracę umysłową i fizyczną (Ora et Labora). Przyczynili się do rozwoju ogrodnictwa, budownictwa sakralnego, piśmiennictwa (przepisywanie ksiąg), rzemiosła artystycznego (iluminatorstwo), szpitali.
Do Polski dotarli w XI w., zakładając klasztor w Tyńcu. Inne siedziby benedyktynów w Polsce to Mogilno, Lubiń, Święty Krzyż. W XI w. wyodrębnili się z zakonu cystersi. Klasztory benedyktynów w Polsce ulegały likwidacji w XVIII i XIX w., zachował się tylko klasztor w Tyńcu.

DOMINIKANIE
Dominikanie, katolicki zakon kaznodziejski. Założony w pierwszej połowie XIII w. przez hiszpańskiego duchownego, Dominika Guzmana, zatwierdzony oficjalnie 22 XII 1216 bullą Religiosam vitam papieża Honoriusza III.
Cel ich działalności stanowiło prowadzenie misji i pracy duszpasterskiej. Zakładali wyższe studia teologiczne powiązane z uniwersytetami w Kolonii, Bolonii, Paryżu i Perugii. W XVI w. zakon prowadził zakrojoną na szeroką skalę działalność misyjną w Ameryce Łacińskiej. Do Polski pierwsi dominikanie przybyli ok. 1223.

TEMPLARIUSZE
Jednym z najsłynniejszych zakonów był zakon templariuszy. Został on utworzony przez francuskich rycerzy (rycerz z Szampanii Hugo de Payens) w roku 1118 w Jerozolimie w celu ochrony zmierzających do Ziemi Świętej pielgrzymów. Pierwsi bracia należący do tego zakonu mieli siedzibę nieopodal dawnej świątyni króla Salomona w Jerozolimie. W języku łacińskim będącym podówczas w powszechnym używaniu wyraz templum oznaczał świątynię – stąd powstała nazwa templariusze. Templariusze nosili białe płaszcze z czerwonym krzyżem. Reguła zakonna, oparta na cysterskiej, która została zatwierdzona zatwierdzona w 1128 roku, stała się wzorem dla większości zakonów rycerskich.
Bracia z zakonu templariuszy byli zawsze w pierwszym szeregu walczących w obronie Ziemi Świętej przed Saracenami. Gdy w 1291 roku chrześcijanie ostatecznie utracili Palestynę, templariuszom pozostały tylko ich domy zakonne rozsiane po całej Europie. Legendarne bogactwo templariuszy skłoniło władcę Francji – Filipa IV Pięknego do wydania nakazu aresztowania 13 października 1307 roku wszystkich templariuszy przebywających w jego królestwie. Władza świecka wysunęła przeciw zakonowi szereg oskarżeń, do potwierdzenia których braci zakonnych przymuszono torturami. Wielu templariuszy spłonęło na stosie (w tym wielki mistrz Jacques de Molaya).
Ostatecznie, aby uchronić zakon przed dalszymi cierpieniami, papież Klemens V w 1312 roku rozwiązał go, nie potwierdzając jego oskarżeń wysuwanych wobec templariuszy przez króla Francji. Majątki templariuszy przekazano joannitom, natomiast majątki we Francji w dużej mierze skonfiskował król.

JOANICI
Zakon św. Jana Jerozolimskiego, inaczej zwany zakonem szpitalników (pierwotnie równierz Zgromadzeniem, Wspólnotą Świętego Jana), powstał w wyzwolonej od saracenów Ziemi Świętej, około 1130 roku. Początkowo zakon ów miał swoją siedzibę w Jerozolimie przy tamtejszym kościele Św. Jana, gdzie znajdowało się hospicjum (szpital) dla potrzebujących pomocy pielgrzymów. Joannici – zwani tak na pamiątkę swojego świętego patrona – łączyli utrzymywanie szpitala wraz ze zbrojną obroną Kościoła przed Saracenami. Rycerze tego zakonu rozpoznawani byli po czarnych płaszczach z białymi krzyżami.
Zwyczajem było, że podczas marszu chrześcijańskich wojsk przez Palestynę, na tyle lub przedzie armii maszerowali bądź joannici bądź templariusze – w ten sposób zakonni bracia ochraniali te części chrześcijańskiego wojska, które były najbardziej narażone na muzułmańskie ataki.
Po zdobyciu przez muzułmanów Ziemi Świętej, joannici uzyskali swoją nową siedzibę na greckiej wyspie Rodos – stamtąd strzegli rubieży chrześcijańskiego świata przed tureckimi atakami. Tamtędy właśnie poszedł pierwszy atak Turków na Europę. Pozbawieni wsparcia, po wielomiesięcznym oblężeniu joannici zmuszeni zostali do opuszczenia Rodos (1530 rok). Kolejnym miejscem pobytu dla walecznego Zakonu św. Jana stała się leżąca u południowych wybrzeży Italii wyspa Malta. Tam joannici wybudowali potężną twierdzę, zza murów której wielokrotnie odpierali tureckie próby zawładnięcia wyspą. Od nazwy wyspy pochodzi inna nazwa zakonu joannitów – maltańczycy.
Zakon św. Jana istnieje do dzisiaj. Utrzymuje wiele szpitali i na całym świecie niesie pomoc ludziom najbardziej potrzebującym.

KRZYŻACY
W Polsce najbardziej znanym zakonem był Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, potocznie zwany krzyżakami. Ta ostatnia nazwa pochodzi od stroju zakonnego – białego płaszcza z czarnym krzyżem (krzyżacy to prawdopodobnie nazwa używana tylko na ziemiach polskich i im ościennych).
Zakon krzyżacki składał się z czterech kategorii członków: rycerzy, księży, służebnych – na ogół niskiego pochodzenia – i tzw. półbraci. Rycerze zajmowali pozycje dominującą. Z nich rekrutowały się władze zakonu. Główny nacisk położony był na ich działalność. Z czasem rycerze zwolnieni byli nawet z wielu obowiązków w zakresie modlitw, rozmyślań, a mieli w zamian zajmować się walką zbrojną i administracją. Bracia – rycerze w pierwszym wieku istnienia zakonu, często niepiśmienni, musieli tylko odmawiać Ojcze Nasz, a nauczenie się tej modlitwy w ciągu roku było warunkiem pozostania w zakonie. Rycerze przeważali liczebnie. W każdym konwencie miało być ich przynajmniej dwunastu, natomiast księży jedynie sześciu, przy czym zaliczano do tych ostatnich także liczną obsługę kościelną: kleryków, psalmistów, niekiedy (w czasach nieco późniejszych) także członków kapituł biskupich wcielonych do Zakonu (biskupów pruskich). Bracia służebni pełnili funkcję włodarzy, niższych dowódców, niekiedy składając tylko śluby czasowe. Do półbraci należeli bądź niektórzy zaciężni i słudzy zakonu, bądź jego dobrodzieje nadający dobra ziemskie czy beneficja.
Najbardziej powszechną formą zaspokajającą chęć podróży były pielgrzymki. Powiązania miedzy pielgrzymami a ich rodzinnym krajem, troska o właściwą organizację wędrówek, występowały na porządku dziennym jeszcze w czasach poprzedzających wyprawy krzyżowe. Powstające samorzutnie lub z inicjatywy króla, księcia czy biskupa stowarzyszenia dbające o pielgrzymów były zaopatrywane w środki materialne zlokalizowane w rodzinnym kraju. Najczęstsze ich źródło to dobra ziemskie, dochód z których szedł na potrzeby szpitala, zgromadzenia szpitalników, tym samym na potrzeby pielgrzymów. Tak było u templariuszy, tak było u joannitów, tak te4ż musiało być u krzyżaków.