Porównanie wierszy "Daremne żale" i "Do młodych" - Adam Asnyk

W okresie pozytywizmu poezja utraciła swoją wysoką pozycje, jaką zajmowała w epoce poprzedniej. Czasy i ideologia II połowy XIX wieku nie sprzyjały poetyckiemu obrazowaniu, a poezja nie była w stanie oddać atmosfery epoki. W czasach wszechwładnego panowania prozy, której łatwiej było o wymaganą zgodność przedstawionego świata z wiedzą doświadczalną i naukową, poezja, wyrastająca z poetyckiej wyobraźni i osobistej wizji świata jej twórców, budziła nieufność i ostrą ocenę krytyków. Dlatego w literaturze pozytywistycznej brak jest wybitnych dokonań poetyckich, choć poezja nie była zupełnie nieobecna w ówczesnej twórczości.

Kilku poetów na trwałe znalazło się w gronie tych, którzy w literaturze polskiej cos znaczyli. Wśród nich wymienić należy niewątpliwie Adama Asnyka.

W jego twórczości wyróżniamy trzy wątki tematyczne: patriotyczny, miłosny i filozoficzny.

Dwa pierwsze tematy charakterystyczne są dla etapu młodzieńczej twórczość. Pierwsze dwa tomy poezji poświęcone są klęsce powstania styczniowego, w których oddaje uczucia i myśli pokolenia biorącego w nim udział. Osobną grupę liryków stanowią erotyki. Na osobna uwagę w twórczości Asnyka zasługują liryki tatrzańskie, np."Morskie oko", "Giewont", "Limba" (przyroda ożywiona, antropomorfizowana). Trzeci tom poezji przypada na etap twórczości dojrzałej. Charakteryzuje się on filozoficzną powagą. Asnyk próbuje stworzyć własny system, który stałby się kluczem do zagadki dziejów Polski. Zdaniem poety tym, co charakteryzuje polskiego ducha narodowego jest ewolucjonizm. Spadek po pokoleniach, które minęły staje się fundamentem dla nowych pokoleń. Najpełniej ta wizja dziejów została przedstawiona w cyklu 30 sonetów "Nad głębiami", z którymi wiążą się zamieszczone w innych tomach, "Do młodych", "Daremne troski" – zawierające konkretny program, postulaty ideowe, filozoficzne uogólnienia.

Asnyka nazywa się epigonem romantyzmu (epigon – propagator przebrzmiałych, nieaktualnych idei), gdyż mimo wysiłków przyjęcia i rozumienia założeń i dążeń pozytywizmu, nigdy do nich w pełni nie przystał, będąc zafascynowany romantyzmem. Próbę odnalezienia siebie w nowych czasach odzwierciedla jego wiersz pt. "Daremne żale".

Wiersz ten jest apelem (nakazy), odezwą, która kierowana jest pokolenia romantyków. Ideały pozytywizmu są zgoła odmienne od ideałów romantyków, stąd poeta uważa, że starsze pokolenie musi podjąć decyzję pomiędzy życiem, aktywnym zaangażowaniem, a bezczynnością i rezygnacją. Adbiorcą wiersza jest odbiorca zbiorowy – całe pokolenie ("wy", "wam"). Pierwsza zwrotka stanowi ostrą rozprawę ze złudzeniami romantyków. Poeta zaczyna od przypomnienia sobie i innym procesu przemijania, który nie pozwala na powrót tego, co minęło. Ideały romantyków uważa za przeżytek i zgodnie z prawem rozwoju (ewolucyjnym) powinny ustąpić nowym proponowanym przez młodsze pokolenie. Tych, którzy próbują za wszelką cenę bronić dawnych myśli uważa za żałosnych, twierdząc, że temu, co minęło nikt już nie przywróci świetności. W następnych wersach poeta ukazuje wiarę pozytywistów w ewolucje i postęp. Twierdzi, że ludzki umysł, zawsze będzie dążył do poznawania nowego, nieznanego. Próbę powstrzymania tego uważa za absurd. W utworze wyraźnie apeluje do starszego pokolenia, (ale też i do młodych). Starsi nie powinni żyć tylko historią, tym, co minęło, rozpatrywaniem sukcesów i porażek. Muszą dołączyć do młodszej generacji, przyjąć nowe kryteria życia "każda epoka ma swoje własne cele". Negacja tego jest równoznaczna ze swoistą śmiercią. W ostatniej strofie wymowa staje się dramatyczna. Na jej początku jeszcze raz przedstawia swoje wcześniejsze argumenty (nic nie zatrzyma czasu, ani lamenty, skargi, czy gniew). W ostatnim wersie ostrzega, co może się stać, gdy jego postulaty zostaną zanegowane – "Świat pójdzie swoją drogą" tj. opuści tych, którzy nie poddali się jego prawom, skaże ich na zapomnienie i izolację.

Pod względem środków artystycznych wiersz jest ubogi. Występują epitety, wykrzyknienia w formie nakazów, to pozwala oddać charakter apelu.

"Do młodych" – stanowi jakby kontynuację poprzedniego; konkretyzuje w nim zadania tych, którzy będą sięgać po "nowe życie". Wiersz ten nazywany jest manifestem pokolenia pozytywistów, i z tego powodu często porównywany jest do mickiewiczowskiej "Ody do młodości" (występuje nawet pewna zbieżność – oba kierowane do pokoleń, które wchodzą dopiero w życie). Przez niektórych termin manifest w przypadku tego wiersza jest błędem, ponieważ Asnyk był mimo to romantykiem, któremu przyszło żyć w pozytywizmie.

Wiersz ten także ma formę apelu "szukajcie", "nie depczcie". Adresatem są jak wskazuje tytuł młodzi pozytywiści. Adresatem jest całe społeczeństwo, ale taż i każda jednostka. W utworze mamy nawiązanie do filozofii Comte (należy wiedza i rozumem poszukiwać nowych dróg). Asnyk akceptuje ją, ponieważ utylitaryzm, który zawierała w sobie miał służyć człowiekowi, pozwalał mu (a więc i światu) rozwijać się (utylitaryzm – dążenie do uszczęśliwienia jednostki i społeczeństwa zarazem).

Utwór wyraża bezgraniczna wiarę w postęp dziejowy, ewolucje myśli. Poeta nawołuje do poszerzania horyzontów wiedzy przez każdego człowieka. Dalej jednak ostrzega przed pozorami wiedzy, nauki, rozmaitymi wierzeniami, mitami, które powinno się zostawić marzycielom. W manifeście tym poeta znalazł także miejsce do historii i osiągnięć poprzedników. Pokolenia przyszłe powinny pamiętać o osiągnięciach pokoleń wcześniejszych.

A więc rozwój powinien dokonywać się w oparciu o przeszłość, bez niej jest niemożliwy. Ostatnia strofa jest wezwaniem do ugody między zwaśnionymi pokoleniami, tj. starsi powinni pozwolić działać młodym, a młodsi winni są im szacunek. Przypomina również o przemijaniu, ze nawet na młodych przyjdzie kiedyś czas, a to, co inni zdziałali będzie bazą dla kolejnych pokoleń.

A więc przez ewolucje myśli, przemijanie, pojawianie się nowych pokoleń dokonuje się postęp ludzkości.

Środki artystyczne; epitety, brak nakazów, poeta swój cel – zgodę uzyskał dzięki anaforom: "Szukajcie", "Choć".

Postawa poety wobec świata, w którym mu przyszło żyć przedstawiona w tych wierszach nie jest pozycją kompromisową, ale odrębna i swoistą. W wierszach ukazany jest świat charakteryzujący się dychotomia, rozdzielone zostają: przeszłość i przyszłość, nowość i tradycja. Na bazie przeświadczenia o przemijaniu, jak o powszechnym prawie istnienia poeta domaga się od romantycznych idealistów zerwania z iluzjami i współdziałaniu w kształtowaniu rzeczywistości; a od młodych pozytywistów wymaga z kolei szacunku dla zdobyczy duchowych przeszłości.