Historia Sejmu dawnej Polski
Już w XIII w., czyli za czasów tzw. rozdrobnienia feudalnego, ludność polska powoływała rady złożone z dostojników duchownych i świeckich, u których książęta zasięgali opinii w podstawowych sprawach. W miarę jednoczenia państwa zaczęto zwoływać zjazdy prowincjonalne w Wielkopolsce i Małopolsce oraz ogólnopaństwowe (m.in. za Władysława Łokietka w latach 1306, 1318, 1330, 1331). Zjazdy te po odnowieniu Królestwa Polskiego (koronacja Łokietka w 1320 r.) zaczęto nazywać sejmami walnymi (w dokumentach łacińskich —contentio generalis, parlamentum generale). W 1454 r. szlachta uzyskała od Kazimierza Jagiellończyka (w Nieszawie i Cerekwicy) przywileje, mówiące o tym, że bez jej zgody król nie będzie stanowił nowych praw, ani powoływał tzw. pospolitego ruszenia. Ponieważ na sejmikach, a tym bardziej na sejmach nie mogła zgromadzić się cała szlachta, uznawano, że przybyli reprezentują także nieobecnych.
Na przełomie XV/XVI w. wykrystalizowała się procedura zwoływania sejmu i doszło do wyodrębnienia Izby Poselskiej. W skład sejmu wchodzili jedynie reprezentanci szlachty (w senacie zasiadali także duchowni, ale od XV w. wyższe stanowiska w hierarchii kościelnej piastowała szlachta), która stanowiła ok. 10% ogółu społeczeństwa, co było największym wskaźnikiem wśród państw europejskich. W 1505 r. uchwalono w Radomiu konstytucję Nihil novi (zgodnie z którą król nie mógł ustanowić nic nowego bez zgody senatu i posłów ziemskich). Zapewniała ona równorzędność (w kompetencjach ustawodawczych) „stanów sejmujących" — Senatu i Izby Poselskiej; osobnym „stanem sejmującym" był król. Silna pozycja króla z czasem — na skutek kolejnych uchwał sejmowych — malała.
Sejm rozpoczynał się od uroczystego nabożeństwa, potem następowało powitanie króla przez posłów. Kanclerz przedstawiał intencje króla; zabierali głos senatorowie. Następnie król z senatem radzili nad sprawami wagi państwowej (zwłaszcza międzynarodowymi) i sprawowali sądy; posłowie obradowali osobno pod przewodnictwem obieranego marszałka. Podejmowano uchwały (zwane konstytucjami sejmowymi); ich drukowane teksty (z królewską pieczęcią) posłowie zabierali, by przedstawić je na sejmikach (zwanych relacyjnymi). W XVI w. sejm zbierał się nieregularnie, w różnych miastach: w Piotrkowie Trybunalskim, Radomiu, Lublinie, Sandomierzu, w Krakowie (na Zamku Królewskim na Wawelu). W Warszawie pierwszy sejm walny koronny odbył się po włączeniu Mazowsza do Królestwa Polskiego w 1529 r. za panowania Zygmunta I Starego. Po unii lubelskiej (1569, pod koniec panowania Zygmunta Augusta), która połączyła ściślej Polskę z Litwą, w skład sejmu weszli senatorowie i posłowie Wielkiego Księstwa Litewskiego (którzy zbierali się uprzednio na sejmik generalny litewski w Słonimiu lub Wołkowysku). Warszawa stała się stałą siedzibą Sejmu Walnego Rzeczypospolitej. Od 1572 r. Sejm obradował w Zamku Królewskim w Warszawie. Rok później ustalono w tzw. Artykułach henrykowskich (przedłożonych królowi Henrykowi Walezemu), że sejm zwyczajny (ordynaryjny), zwoływany raz na dwa lata, będzie obradować sześć tygodni; przewidziano również możliwość zwoływania sejmu extraordynaryjnego (nadzwyczajnego), np. dla podjęcia uchwały o pospolitym ruszeniu (trwający dwa tygodnie). Na mocy konstytucji z 1673 r., wskutek nalegań przedstawicieli Litwy, co trzeci sejm obradował na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, w Grodnie. Zbierały się też sejmy elekcyjne (wybór króla) i koronacyjne (głównie w Krakowie). W Rzeczypospolitej sejm odgrywał najważniejszą rolę w życiu publicznym: uchwalał ustawy i podatki, kontrolował skarb, wpływał na główne linie polityki zagranicznej, nadawał szlachectwo; w 1573 r. sejm zagwarantował pokój religijny i zapewnił różnowiercom opiekę państwa. Od połowy XVII w. wstrząsy polityczne oraz kryzysy gospodarcze odbiły się i na polskim parlamentaryzmie. Coraz trudniej dochodziło do jednomyślności i pojawiło się tzw. liberum veto (wolne nie pozwalam) — sprzeciw grupy albo pojedynczego posła; konsekwencje takiego protestu były fatalne, ponieważ uchwały jednego Sejmu traktowano jako całość, a sprzeciw tamował obrady i uniemożliwiał ich zakończenie uchwałami. Zrywanie w ten sposób obrad (pierwsze w 1652 r.) było często konsekwencją rywalizacji różnych grup magnackich, niejednokrotnie z inicjatywy państw ościennych. Doszło do tego, że w okresie panowania Augusta III (1733-1763) jeden tylko sejm — koronacyjny — nie został zerwany.
Kryzys ustrojowy Rzeczypospolitej uświadomił warstwom oświeconym konieczność przeprowadzenia reform. Od 1764 r. rozpoczęto reformy sejmików i sejmu. W kolejnym trzydziestoleciu nie zerwano ani jednego sejmu, choć zdarzyło się, że pojedynczy poseł — w imię dobrej sprawy — przeciwstawił się większości: w 1773 r. Tadeusz Rejtan bezskutecznie usiłował przez liberum veto nie dopuścić do zgody na I rozbiór Rzeczypospolitej przez państwa sąsiednie. Uchwalona w 1791 r. Konstytucja 3 Maja — druga w świecie (po amerykańskiej), a pierwsza w Europie nowoczesna ustawa zasadnicza — stanowiła, że „wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze w woli narodu". Zasadzie suwerenności narodu towarzyszyło przyjęcie monteskiuszowskiego podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Dwuizbowy sejm (Senat i Izba Poselska) miał podejmować uchwały większością głosów; wprowadzono też zasadę parlamentarnej odpowiedzialności ministrów (wotum nieufności zobowiązujące do odwołania ministra) i konstytucyjnej odpowiedzialności (przed sądem sejmowym). Sejm Wielki uchwalił również reformy dotyczące armii, skarbu i administracji publicznej. Wprowadzono do sejmu przedstawicieli miast, którzy jednak nie byli posłami lecz tzw. plenipotentami i mieli jedynie prawo zabierania głosu w sprawach miast, handlu.
Sejm Polski w czasie rozbiorów.
Dzieło przebudowy Rzeczypospolitej w nowoczesne państwo zostało zahamowane przez Rosję, Prusy i Austrię, które dokonały rozbiorów Polski. W dobie niewoli narodowej (1795-1918) polskie życie publiczne — z powodu braku własnego państwa — nie mogło rozwijać się normalnie. Jednak tradycje polskiego parlamentaryzmu nie wygasały, a ulegały modyfikacji w zależności od warunków politycznych. W Księstwie Warszawskim konstytucja (nadana w 1807 r. przez Napoleona I) dominującą rolę powierzała władcy, a bardzo ograniczała kompetencje sejmu.
W Królestwie Polskim — powstałym w wyniku Kongresu Wiedeńskiego (1815 r.), jako monarchia konstytucyjna pod zwierzchnią władzą cesarzy rosyjskich — sejm mimo ograniczonych kompetencji próbował nawiązywać do polskiej tradycji ustrojowej.
Po wybuchu Powstania Listopadowego sejm — choć na krótko — rozszerzył swoje kompetencje, m.in. zdetronizował rosyjskich Romanowów. Sejm powstańczy (1830-1831) stał się najważniejszym organem państwowym i uważany był za swoistym nawiązaniem do Sejmu Wielkiego. W drugiej połowie XIX w. tylko w zaborze austriackim działał autonomiczny Sejm Krajowy w Galicji, obradujący we Lwowie (1861-1914). Obok większości polskiej istniała w nim reprezentacja Ukraińców z Galicji Wschodniej. Zdobywane doświadczenia parlamentarne miały istotne znaczenie w kształtowaniu oblicza i praktyki polskiego parlamentu po odzyskaniu, w listopadzie 1918 r. niepodległości.
II Rzeczpospolita.
Dnia 10 lutego 1919 r. zebrał się w Warszawie jednoizbowy Sejm Ustawodawczy (konstytuanta), pierwszy parlament Polski Odrodzonej, wyłoniony w demokratycznych wyborach: po raz pierwszy na ziemiach polskich wzięły w nich udział kobiety (otrzymały prawa wyborcze wcześniej niż w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Francji). Sejm Ustawodawczy dokonał w krótkim czasie imponującego dzieła: 20 lutego 1919 r. podjął uchwałę (tzw. Mała Konstytucja) wprowadzającą w Polsce system rządów parlamentarnych i powierzającą urząd Naczelnika Państwa Józefowi Piłsudskiemu (Tymczasowym Naczelnikiem Państwa był od listopada 1918 r.). Dwa lata później — mimo wielu trudności, z jakimi borykało się odradzające państwo, a zwłaszcza wojny z Rosją Sowiecką — uchwalono 17 marca 1921 r. konstytucję. Ustanowiono dwuizbowy parlament: Sejm i Senat. Zmiany w konstytucji w 1926 r. (tzw. Nowela sierpniowa) osłabiły pozycję Sejmu i Senatu, a wzmocniły uprawnienia władzy wykonawczej — prezydenta i rządu. W kwietniu 1935 r. — z inicjatywy obozu rządzącego — uchwalono nową konstytucję, w której odchodzono od zasady trójpodziału władz; dominującą pozycję nadano prezydentowi odpowiedzialnemu jedynie „przed Bogiem i historią", przyznając mu zwierzchnictwo nad pozostałymi organami państwowymi; w parlamencie na czoło wysunięto Senat w 1/3 mianowany przez prezydenta RP. Początkowo obradowano w przebudowanym budynku dawnej szkoły przy ul. Wiejskiej w Warszawie. W latach 1925-1928 w tymże miejscu zbudowano kompleks gmachów z amfiteatralną Salą Posiedzeń. Istniały też w okresie międzywojennym mniejsze struktury parlamentarne: przejściowe: w okresie walk o granice Polski — Sejm Dzielnicowy w Poznaniu (1918) i Sejm Wileński (1920-1922); od 1922 r. funkcjonował (na mocy ustawy o autonomii Śląska z 15 VII 1920) Sejm Śląski w Katowicach. Zbliżająca się w 1939 r. wojna z Niemcami znalazła odbicie w działalności parlamentu: 5 maja minister spraw zagranicznych Józef Beck w dramatycznym przemówieniu w sejmie zapowiedział niezłomną walkę o niepodległość. Ostatnie posiedzenie Sejmu II Rzeczypospolitej odbyło się po wybuchu II wojny światowej — 2 września przyjęto jednomyślnie ustawę umożliwiającą posłom i senatorom wstępowanie do wojska.
Sejm w trakcie II wojny światowej
Pod naporem agresorów — III Rzeszy i Związku Sowieckiego — polskie władze państwowe zmuszone były udać się na emigrację (17.IX). Mimo okupacji terenów Polski ciągłość Rzeczypospolitej została zachowana: na podstawie Konstytucji Kwietniowej zorganizowano władze; 2.XI.1939 r. Prezydent RP Władysław Raczkiewicz rozwiązał sejm i senat, a l grudnia zarządził wybory do obu izb przed upływem 60 dni od zakończenia wojny. Utworzono instytucję zastępującą częściowo parlament: 9 grudnia dekretem Prezydenta powołano Radę Narodową (pierwsza: I/1940 – IX/1941, druga:
II/1942 – III/1945). Na przełomie 1943/1944 r. powołano także w kraju — z inicjatywy komunistów — Krajową Radę Narodową, która miała pełnić rolę konspiracyjnego tymczasowego parlamentu gromadzącego przedstawicieli tzw. obozu demokratycznego, i przygotowywać grunt do przejęcia władzy przez lewicę wspieraną przez Związek Sowiecki. KRN odmawiała legalnym władzom Rzeczypospolitej prawa do występowania w imieniu narodu polskiego.
Lata 1945-89
W końcu wojny mocarstwa sprzymierzone — Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Związek Sowiecki — zdecydowały o zmianach granic Polski i włączeniu jej w strefę wpływów sowieckich. Postanowiono, że w jak najszybszym terminie odbędą się wolne i nieskrępowane wybory. Poprzedziło je referendum 30 czerwca 1946 r., którego sfałszowany przez komunistów wynik przesądził o likwidacji senatu. Sfałszowane następnie wybory do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 r. praktycznie wyeliminowały opozycję polityczną. Wkrótce sejm przyjął — regulującą tymczasowo zakres władzy w państwie — ustawę (ponownie zwaną Małą Konstytucją) nawiązującą do rozwiązań z 1921 r. W praktyce nasilała się sowietyzacja Polski; ranga sejmu malała, a władzę sprawowała komunistyczna Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. 22.VII.1952 r. uchwalono ustawę zasadniczą, wzorowaną na sowieckiej konstytucji z 1936 r.; w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (nazwa nadana w konstytucji) usankcjonowano m.in. dyktaturę partii komunistycznej i sojusz ze Związkiem Sowieckim; kolejne sejmy pochodziły z niedemokratycznych wyborów i choć miały szerokie — formalnie —uprawnienia, nie były rzeczywistym ośrodkiem władzy w państwie ani wyrazicielem woli obywateli. Choć pozycja polskiego sejmu na tle podobnych instytucji w innych państwach komunistycznych wydawała się silniejsza, to jedynie w niektórych okresach (przy kolejnych „odwilżach" — po październiku 1956, grudniu 1970, sierpniu 1980) następowało — na krótko — pewne ożywienie i wzmocnienie sejmu. Strajki w 1980 r. i powstanie „Solidarności" zapoczątkowały proces głębokich przemian politycznych i społecznych — nie tylko w Polsce, ale i w innych krajach bloku wschodniego.
Sejm od 1989 r. do dziś
Dopiero w 1989 r. — wobec coraz bardziej słabnącej władzy komunistycznej, a rosnącej roli opozycji — doszło do porozumień „okrągłego stołu", które otworzyły drogę do częściowo demokratycznych wyborów (4.VI.1989 r.). Sejm z Senatem tworzyły Zgromadzenie Narodowe celem wyboru prezydenta. 29 grudnia znowelizowano konstytucję: przywrócono nazwę Rzeczpospolita Polska (odtąd — III Rzeczpospolita) i tradycyjne godło — Orła w koronie, usunięto zapis o przewodniej roli partii komunistycznej. Rozpoczęto prace nad nową konstytucją: jesienią 1990 r. uchwalono poprawkę wprowadzającą powszechne wybory prezydenta. Został nim Lech Wałęsa.
27 października odbyły się pierwsze w powojennej Polsce w pełni demokratyczne wybory parlamentarne. Rok później wprowadzono zasadnicze zmiany w konstytucji regulujące stosunki między władzą wykonawczą a ustawodawczą (kolejna tzw. Mała Konstytucja). Nową Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej uchwaliło Zgromadzenie Narodowe 2.IV.1997 r.; ustawę zasadniczą zatwierdzono w ogólnonarodowym referendum 25.V.1997 r. Konstytucja ugruntowuje w Polsce demokrację parlamentarną, uwzględnia zasadę podziału władz z racjonalnym wzmocnieniem pozycji władzy wykonawczej (rządu RP).
1.II.1999 r. sejm uchwalił ustawę o ratyfikacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO). Poważne znaczenie mają wprowadzone w 1999 r. — uchwalone przez Sejm III kadencji — reformy: samorządowa, zdrowia, oświaty i ubezpieczeń społecznych. Kolejnym wyzwaniem, jakie stanęło przed Sejmem, była integracja Polski z Unią Europejską. Uchwałę w tej sprawie Izba podjęła 5 grudnia 2002 r. Zaś 17 kwietnia 2003 r. Sejm podjął uchwałę w sprawie trybu wyrażenia zgody na ratyfikację Traktatu dotyczącego przystąpienia RP do UE oraz uchwałę o zarządzeniu ogólnokrajowego referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację Traktatu dotyczącego przystąpienia RP do UE. Referendum odbyło się w dniach 7-8 czerwca 2003 r. i dało wynik pozytywny. 1 maja 2004 r. Polska wstąpiła do UE razem z 9-cioma innymi państwami.