Wybrane zagadnienia z Botanikii i Zoologii

BOTANIKA

1) WYBRANE DZIEDZINY NAUK BIOLOGICZNYCH I ICH ZWIĄZEK Z INNYMI DYSCYPLINAMI PRZYRODNICZYMI.
-BIOLOGIA- jest nauką o żywych organizmach, ich pochodzeniu, rozwoju, funkcjach życiowych i współzależności z innymi organizmami.
-BOTANIKA- nauka zajmująca się roślinami
-ZOOLOGIA- nauka zajmująca się zwierzętami
-MORFOLOGIA- nauka zajmująca się budową zewnętrzną organizmów
-ANATOMIA- nauka zajmująca się budową wewnętrzną organizmów
-CYTOLOGIA- nauka zajmująca się budową komórki
-HISTOLOGIA- nauka zajmująca się budową tkanek
-ALGOLOGIA- nauka zajmująca się glonami
-BRIOLOGIA- nauka zajmująca się mszakami
-MYKOLOGIA- nauka zajmująca się grzybami
-PALEONTOLOGIA- nauka zajmująca się organizmami wymarłymi
-ICHTIOLOGIA- nauka zajmująca się rybami
-ENTOMOLOGIA- nauka zajmująca się owadami
-TERYOLOGIA- nauka zajmująca się przemianą pokoleń oraz znaczeniu paprotników
-ORGANOGRAFIA- nauka zajmująca się budową i funkcją organów
-LICHENOLOGIA- nauka o budowie porostów
-BAKTERIOLOGIA- nauka o budowie i znaczeniu bakterii
-MIKROLOGIA- nauka zajmująca mikroorganizmami

2 ZWIĄZKI ORGANICZNE: CUKROWCE, TŁUSZCZOWCE, BIAŁKA, KWASY NUKLEINOWE JAKO SKŁADNIKI CHEMICZNE KOMÓRKI. BUDOWA PIERWIASTKÓW BIOGENNYCH I ICH FUNKCJE

Tłuszczowce,(lipidy) liczna grupa związków org. o różnorodnym składzie i budowie, których cząsteczki zawsze zawierają długołańcuchowe kwasy tłuszczowe, co nadaje im wspólną właściwość — złą rozpuszczalność w wodzie, dobrą w rozpuszczalnikach org.; pełnią rozmaite funkcje w organizmach roślin, zwierząt i drobnoustrojów. Rozróżnia się tłuszczowce proste i tłuszczowce złożone;

aminy biogenne, pierwszorzędowe aminy powstające we wszystkich organizmach w wyniku dekarboksylacji aminokwasów; są niezbędnym czynnikiem utrzymującym żywotność komórek i prawidłowy przebieg procesów komórkowych; należą do nich m.in.: kadaweryna, putrescyna, spermidyna, spermina; niektóre poliaminy są hormonami lub ich substancjami macierzystymi, inne składnikami koenzymów; zakres ich oddziaływań jest b. duży; w komórce łączą się z makrocząsteczkami takimi jak: DNA, RNA, fosfolipidy, niektóre białka, wpływając w ten sposób, np. na replikację DNA, stopień upakowania DNA i RNA, przepuszczalność błon itp.; odgrywają ważną rolę w kancerogenezie, uczestniczą w regulacji procesu laktacji w gruczołach mlecznych ssaków. U roślin występują w formie wolnej lub połączone z różnymi związkami fenolowymi; są zaliczane do regulatorów wzrostu; biorą udział w regulacji podziałów komórkowych, w embriogenezie, kiełkowaniu nasion, ukorzenianiu, kwitnieniu, wzroście łagiewki pyłkowej. Przypuszcza się, że poliaminy przeciwdziałają starzeniu się komórek i ujemnym skutkom czynników stresotwórczych, biorą udział w regulacji morfogenezy.

3 ORGANIZACJA PRZESTRZENNA KOMÓRKI PROKARIOTYCZNEJ I EUROKARIOTYCZNEJ:
a) PLAZMATYCZNE I NIEPLAZMATYCZNE SKŁADNIKI KOMÓRKI ORAZ ICH PODSTAWOWE FUNKCJE
b) PORÓWNANIE KOMÓRKI ROŚLINNEJ I ZWIERZĘCEJ.

Komórkę dzielimy na prokariotyczną i eukariotyczną:
Komórka prokariotyczna- nie posiada jądra komórkowego, zamiast jądra występuję nukleoid- obszar zawierający nić DNA, nieoddzielony od cytoplazmy żadną błoną. Komórka taka ma prostą budowę, spotykana jest u bakterii i sinic.
Komórka eukariotyczna- posiada jądro komórkowe oraz liczne organella komórkowe. Ten typ komórki stanowi podstawę budowy wszystkich organizmów wielokomórkowych i większości jednokomórkowych( wyjątek bakterie i sinice).

Nieplazmatyczne składniki komórki roślinnej:
☻ ściana komórkowa -zewnętrzna powłoka komórki roślinnej (w jej skład wchodzą 3 warstwy: ściana pierwotna, ściana wtórna, blaszka środkowa)zbudowana jest z mikrofibryli celulozowatych , pektyn i hemiceluloz rola ściany komórkowej:
-zabezpiecza przed nadmierną utratą wody,
-osłania i ochrania protoplast komórek przed niekorzystnymi wpływami środowiska,
-tworzy mocne rusztowanie dla całej rośliny,
-dzięki jamkom, przez które przenikają nitki cytoplazmy tzw. plazmodesmy, zapewniony jest kontakt między sąsiednimi komórkami.
Ściany komórkowe mogą być: zdrewniałe, skorkowaciałe, skutynizowane, zwoskowaciałe, zmineralizowane, ześluzowaciałe.
☻ wakuole- wydzielona przestrzeń w cytoplazmie wypełniona sokiem komórkowym (wakuolarnym), zawierającym przede wszystkim wodę, a ponad to substancję zapasowe, wydaliny i wydzieliny komórki. Do podstawowych funkcji wakuoli należą: utrzymanie turgoru (jędrności- stanu napięcia komórki), przechowywanie substancji zapasowych, wydalin i wydzielin oraz przechowywanie substancji toksycznych.
☻wici i rzęski- stanowią aparat ruchu w komórkach. Zbudowane z błony komórkowej i włókien białkowych (mikrotubule)

Plazmatyczne składniki komórki:
☻jądro komórkowe- jest podstawowym składnikiem każdej komórki. Kształtu najczęściej kulistego, wrzecionowatego, lub nieokreślonego. W komórce może znajdować się wiele jąder, komórki takie nazywamy komórczakami. W budowie jądra komórkowego wyróżniamy: jąderko-ośrodki tworzenia rRNA, błonę jądrową(podwójna błona lipidowo- białkowa), pory w błonie jądrowej, kariolimfę( sok jądrowy), chromatynę lub chromosomy.
Rola jądra komórkowego:
-steruje poprzez DNA przemianami biochemicznymi komórki
-gromadzi i przechowuje w DNA informację genetyczną o cechach organizmu, a następnie przekazuje ją do cytoplazmy na rybosomy za pośrednictwem mRNA
-bierze udział w podziałach komórek somatycznych(mitoza) i macierzystych komórek gamet lub zarodników (mejoza).
☻Mitochondrium- należą do autonomicznych (niezależne od jądra) zawiera własne DNA i RNA, białka, lipidy(tłuszcze), cukry. Mitochondrium to centrum energetyczne komórki, w którym zachodzi oddychanie biologiczne. Bierze udział w procesach oddychania wewnątrzkomórkowego.
☻Plastydy- to autonomiczne organelle. Wyróżniamy 3 rodzaje plastyków: chloroplasty, chromoplasty, leukoplasty. Plastydy zbudowane są z
-grana zawierające chlorofil
-stroma zawierające DNA i RNA
-tylakoidy stromy
-ziarna skrobi
-podwójna błona lipidowo- białkowa.
☻Cytoplazma- półpłynna, galaretowata substancja wypełniająca wnętrze komórki. Składa się głównie z wody, w której rozproszone są cząsteczki białek i innych związków organicznych. Poprzez przeistaczania się z postaci płynnej w postać bardziej stałą pozwala komórką na poruszanie się.

PORÓWNANIE KOMÓRKI ROŚLINNEJ I ZWIERZĘCEJ
KOMÓRKI ZWIERZĘCE KOMÓRKI ROŚLINNE
Brak plastyków
Brak fotosyntezy (cudzożywne)
Pośrednie zdobywanie energii
Brak ściany komórkowej
Wiele małych wodniczek (wakuole)
Odmienne funkcje i zawartość wodniczek (wakuole)
Centriole
Lizosomy zwierzęce
Obecne mikrokosmki
Obecne organella ruchu (wyróżnia się ruch: pełzakowaty, rzęskowy, mięśniowy) Obecne plastycy
Fotosynteza (samożywne)
Bezpośrednie wykorzystanie energii słonecznej
Obecna ściana komórkowa, a wraz z nią obecna jamki
Jedna lub kilka dużych wakuol

Centriole występują rzadziej, brak u roślin wyższych
Lizosomy roślinne
Brak mikrokosmków
Raczej brak organelli ruchu (wyjątek: gamety, zarodniki, niektóre glony)


4 PODZIAŁY KOMÓREK- MITOZA I MEJOZA: SENS BIOLOGICZNY MITOZY I MEJOZY, PRZEBIEG PODZIAŁU MITOTYCZNEGO I MEJOTYCZNEGO, RÓZNICE MIĘDZY MITOZĄ I MEJOZĄ.

Mitoza składa się z jednego cyklu podziałowego, zachodzi w komórkach somatycznych. Z jednego jądra komórkowego powstają dwa jądra potomne. Nie zmienia się liczba chromosomów po podziale. Mitoza składa się z4 procesów
-profaza( chromosom dzieli się na chromatyny, zanika błona komórkowa, zanikają jąderka, tworzą się włókna wrzeciona kariokinetyczne)
-metafaza( zanika całkowicie błona komórkowa, chromosomy ustalają się w środkowej części komórki)
-anafaza( następuje skurcz włókien kariokinetycznych-skutkiem tego jest pęknięcie centromerów telofaza odciąganie poszczególnych chromatyd telofaza przeciwną stronę, następuje rozdzielenie materiału genetycznego, początek podziału cytoplazmy-„cytokineza”)
-telofaza( połówki chromosomów osiągają bieguny komórki, zanika wrzeciono kariokinetyczne, stopniowo tworzą się nowe jądra komórkowe, błony jądrowe, oraz jąderko, dobiega koniec cytokinezy)
Mejoza jest podziałem jądra komórkowego zachodzącym podczas podziału gamet. W wyniku mejozy powstają cztery komórki potomne o zredukowanej o połowę liczbie chromosomów. Powstałe w skutek mejozy gamet zawierają po jednym z każdej pary chromosomów homologicznych. Podczas mejozy zachodzą dwa sprzężone ze sobą podziały:
I podział mejotyczny zwany redukcyjnym
II podział mejotyczny o przebiegu podobnym do mitozy, stąd zwany też mitotycznym. W obu podziałach występują kolejno: profaza, metafaza, anafaza i telofaza.
☻profaza (składa się z 5 stadiów):
-leptoten- z chromatyny wyodrębniają się chromosomy
-zygoten- chromosomy homologiczne układają się w pary tworząc biwatenty
-pachyten- chromosomy dzielą się na dwie chromatydy, tworzą się tetrady(w jednej tetradzie znajdują się 4 chromatydy), chromosomy skręcają się i grubieją
-diploten- pary chromatyd rozchodzą się ale zostają złączone w punktach zwanych chiazmami, zachodzi crossing-over(wymiana odcinków chromatyd chromosomów homologicznych
-diakineza- zanika błona jądrowa, jąderko, zachodzi maksymalna spiralizacja chromosomów w biwatelach, tworzą się włókna kariokinetyczne, chromosomy homologiczne połączone w chiazmach
☻metafaza
w płaszczyźnie równikowej wrzeciona kariokinetyczne ustawiają się tetrady, włóna kariokinetyczne organizują się jednym końcem przy biegunach komórki, drugim przyczepiają się do cemtromerów chromosomów
☻anafaza
włókna kariokinetyczne skracają się i odciągają chromosomy( podzielone na 2 chromatydy) do biegunów komórki, następuje redukcja liczby chromosomów
☻telofaza
chromosomy osiągają bieguny komórki, powstają 2 jądra potomne, liczba chromosomów w jądrach potom jest o połowę mniejsza niż w komórce macierzystej, a więc zaszła redukcja chromosomów, prawdopodobnie cytokineza nie zachodzi
Komórka wchodzi w drugi etap mejozy:
♣profaza
zanika błona jądrowa i jąderko, tworzy się wrzeciono kariokinetyczne, chromosomy(podzielone na 2 chromatydy) połączone są tylko centromerami
♣metafaza
chromosomy ustawiają się w płaszczyźnie równikowej wrzeciona kariokinetycznego
♣anafaza
centromery dzielą się, do biegunów komórki rozchodzą się chromatydy, rozpoczyna się proces cytokinezy- powstaje wrzeciono cytokinetyczne ( fragmoplast)
♣telofaza
powstają 4 jądra potomne o haploidalnej liczbie chromosomów, koniec procesu cytokinezy, powstaje błona i ściana komórkowa (dot. komórek roślinnych)lub tylko błona komórkowa (dot. komórek zwierzęcych

Mitoza Mejoza
Rodzaj komórek, w którym zachodzi podział somatyczne Macierzyste gamet
Ilość podziałów komórki macierzystej 1 2
Ilość komórek potomnych 2 4
Ilość chromosomów chromosomów komórkach potomnych Taka sama jak w komórkach macierzystych O połowę mniejsza niż w komórkach macierzystych
Ważniejsze wydarzenia podczas podziału komórki Chromosomy rozdzielane są na chromatydy, które stają się chromosomami potomnymi Chromosomy homologiczne tworzą biwalenty, może zachodzić zjawisko crossing-over. Najpierw rozdzielane są pary chromosomów homologicznych (I podział), a dopiero potem poszczególne chromosomy rozdzielane są na chromatydy (II podział)

5 OKREŚLIĆ ZADANIA TAKSONOMI I DEFINIOWAĆ GATUNEK

♥Taksonomia- zespół reguł tworzenia, opisu i nazewnictwa jednostek systematycznych, czyli taksonów, oraz hierarchicznej ich klasyfikacji (systematyka organizmów). Najważniejsze z tych reguł to stosowanie binominalnego nazewnictwa gatunków wprowadzonego przez Karola Linneusza, zasada priorytetu, tj. nienaruszalności nazwy użytej przez autora pierwszego opisu gatunku, i hierarchia taksonów. Zasady taksonomiczne są ustanowione przez międzynarodowy kodeksy nomenklatury zoologicznej i botanicznej.

♥Gatunek- tworzą organizmy, które mają cały zespół cech wspólnych utrwalonych dziedzicznie, pochodzące od wspólnego przodka. Organizmy tego samego gatunku są ze sobą spokrewnione, mogą się wzajemnie krzyżować i wydawać płodne potomstwo.
W systematyce wprowadza się hierarchiczny układ taksonów i ich nazewnictwo. Głównymi jednostkami systematycznymi (w porządku malejącym) są:
w botanice w zoologii wspólne
Królestwo Królestwo Królestwo
Podkrólestwo Podkrólestwo Podkrólestwo
Gromada Typ -------
Klasa Gromada -------
Rząd Rząd Rząd
Rodzina Rodzina Rodzina
Rodzaj Rodzaj Rodzaj
Gatunek gatunek gatunek


6 WSPÓŁCZESNY SYSTEM KLASYFIKACJI ORGANIZMÓW.

Obecnie coraz większą rolę w systematyce organizmów odgrywa kladystyka, czyli systematyka filogenetyczna, której zasady sformułował Hennig. Współczesna kladystyka analizuje nie tylko anatomię organizmów, ale także strukturę ich programu genetycznego. Według zasad kladystyki wszystkie jednostki systematyczne muszą mieć charakter holofiletyczny, tzn. muszą obejmować gat. macierzysty i wszystkie jego gat. potomne; żadna grupa systematyczna nie może też pochodzić od więcej niż jednego gatunku. Holofiletyczne grupy systematyczne wyróżnić można tylko na podstawie cech zjawiających się po raz pierwszy u gat. macierzystego i dziedziczonych następnie przez jego gat. potomne. Zjawianie się nowych cech stanowi, zatem podstawę do klasyfikacji, a kolejność ich występowania w ewolucji tworzy naturalną hierarchię systematyczną. Trzecią ważną metodą współczesnej systematyki organizmów jest fenetyka, zw. także taksonomią numeryczną,. Fenetyka posługuje się analizą podobieństwa (lub niepodobieństwa) cech poszczególnych grup systematycznych jako jedynym kryterium ich klasyfikacji; jej reguły wymagają przy tym, by analizować wszystkie cechy, które tylko da się zaobserwować i opisać (najlepiej liczbowo). Klasyfikacja fenetyczna łączy ze sobą formy podobne, ale zupełnie niespokrewnione; tworzy, zatem grupy polifiletyczne. Fenetyka coraz bardziej ustępuje teraz miejsca kladystyce, szerokie zastosowanie znajduje jednak w badaniach systematycznych opartych na analizie cech biochemicznych.



7 CZY WIRUSY SĄ ORGANIZMAMI: STRUKTURA WIRUSÓW I ICH BUDOWA CHEMICZNA

WIRUSY- twory biologiczne nie mające budowy komórkowej, których przynależność do świata organizmów żywych jest wciąż dyskutowana; nie mają własnych układów enzymatycznych związanych z procesami energ. i syntezą białek; przy przekazywaniu informacji genetycznej następnym pokoleniom muszą, zatem korzystać z układów, biologicznych zawartych w żywych komórkach organizmu gospodarza, są więc pasożytami obligatoryjnymi (bezwzględnymi); informacja genetyczna zakodowana w kwasie nukleinowym wirusa zmusza niejako komórkę gospodarza do produkowania nie składników jej właściwych, lecz nowych cząstek wirusowych (replikacja wirusów).
Wirusy składają się z kwasów nukleinowych (DNA lub RNA), kapsydu białkowego, niektóre mają dodatkowo osłonki lipidowo-białkowe; zarówno kapsyd, jak i osłonka nie odgrywają większej roli w wewnątrzkomórkowym rozwoju wirusa, ale pełnią funkcję ochronną dla kwasu nukleinowego wirusów poza komórką gospodarza, ponadto umożliwiają adsorpcję wirusów na powierzchni komórki swoistej i ułatwiają wprowadzenie do niej kwasu nukleinowego. Cząstka wirusowa nosi nazwę wirionu. Wirusy pasożytują w komórkach bakteryjnych (bakteriofagi), roślinnych (wirusowe choroby roślin) i zwierzęcych oraz ludzkich (wirusowe choroby). Nauką o wirusach jest wirusologia.

8 CHARAKTERYSTYKA ZAKAŻENIA WIRUSEM HIV, OBJAWY I SPOSOBY ZAPOBIEGANIA AIDS.

AIDS- nabyty zespół zaniku odporności, zespół chorobowy obejmujący często współistniejące oportunistyczne infekcje i/lub nowotwory, rozwijający się na skutek upośledzenia ilościowego i jakościowego komórek układu immunologicznego, zwł. wspomagających limfocytów T oraz monocytów lub makrofagów w wyniku infekcji tych komórek wirusem HIV, obecnie epidemia AIDS objęła kraje na wszystkich kontynentach. Wirus HIV należy do RNA-retrowirusów; przenosi się drogą kontaktów seksualnych (gł. homoseksualnych, obecnie coraz częściej także heteroseksualnych), poprzez przetaczanie zakażonej krwi lub od zakażonej matki do płodu; objawy kliniczne AIDS rozwijają się po okresie utajenia (1–5 lat) i obejmują kolejno uogólnione powiększenie węzłów chłonnych, zespół związany z AIDS oraz pełnoobjawowy AIDS; choroba charakteryzuje się ciężkimi i nawracającymi zakażeniami wywoływanymi przez tzw. patogeny oportunistyczne, niewywołujące objawowych klinicznie infekcji u osób bez stanu upośledzenia odporności; do najczęstszych zalicza się zakażenia pierwotniakowe oraz bakteryjne; do obrazu klinicznego należy mięsak Kaposiego, chłoniaki mózgu, a także nowotwory złośliwe wargi i okolicy odbytu; stwierdza się również objawy neurologiczne wynikające z uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Choroba prowadzi w ciągu kilkunastu miesięcy do wyniszczenia organizmu na skutek stanów gorączkowych, niedożywienia, uporczywych biegunek, a w końcu do śmierci (okres przeżycia do 3 lat); ze względu na brak skutecznego leczenia przeciwretrowirusowego gł. nacisk kładzie się na zapobieganie zakażeniu, są prowadzone akcje informujące o drogach szerzenia się AIDS i sposobach uniknięcia zakażenia; wyeliminowane zostało zakażenie drogą przetaczania krwi dzięki badaniom wszystkich dawców na obecność przeciwciał anty-HIV; prowadzone są badania nad wynalezieniem szczepionki przeciw HIV.

9 WIRUSY BAKTERII ROŚLIN I ZWIERZĄT

ROŚLINNE ZWIERZĘCE
Mozaika tytoniu, smugowatość pomidorów, kędzierzawość ziemniaków Pryszczyca, wścieklizna, nosówka


10 BAKTERIE: ŚRODOWISKO, WYMAGANIA ŻYCIOWE, BUDOWA KOMÓRKI, CZYNNOŚCI ŻYCIOWE- BAKTERIE AUTOTROFICZNE I HETEROTROFICZNE, BAKTERIE TLENOWE I BEZTLENOWE, ROZMNAŻANIE SIĘ BAKTERII.

ŚRODOWISKO
Bakterie są wszechobecne. Opanowały one praktycznie wszystkie środowiska. Występują w całej biosferze naszej planety: w glebie, w wodach słodkich i słonych, w powietrzu, na śniegu i w gorących źródłach, w martwych i żywych organizmach. Wynika to z ogromnej różnorodności wymagań i przystosowań rozmaitych gatunków, a także mikroskopijnej wielkości. Są to drobnoustroje wolno żyjące. Prócz nich występują bakterie pasożytujące w organizmach roślinnych lub zwierzęcych, a także żyjące z nimi w symbiozie.

CZYNNOŚCI ŻYCIOWE
☻Odżywianie u bakterii występują wszystkie możliwe sposoby zdobywania pokarmów. Wyróżniamy dwie grupy:
Autotrofy, potrafią wytwarzając związki organiczne z nieorganicznych przy udziale energi świetlnej i chlorofilu, lub energii wiązań chemicznych. Do autotrofów zaliczamy: bakterie fotosyntetyzujące, czyli wytwarzające związki organiczne w procesie fotosyntezy z wykorzystaniem energii słonecznej
Heterotrofy, czyli organizmy pobierające związki organiczne od innych organizmów (roślin, zwierząt) i wykorzystujące je dla własnych potrzeb. Do heterotrofów zaliczamy: saprofity. Bakterie mogą istnieć w układach symbiotycznych, w których otrzymują pokarm za “korzyści wyświadczone” komórce lub organizmowi, z którym są w symbiozie, np. Korzenie roślin motylkowych i bakterie brodawkowe.
☻Oddychanie jest procesem, w którym wyzwalana jest energia potrzebna do wszelkich procesów metabolicznych.
Proces ten może przebiegać w obecności tlenu u tzw. Aerobów- tlenowców (wówczas komórka posiada mezosom, a tworzenie energii przebiega w trzech etapach) oraz beztlenowo u tzw. Anaerobów- beztlenowców (ten sposób tworzenia energii nazywamy fermentacją, energia powstaje w mniejszych ilościach, a produktem końcowym całego procesu składającego się z jednego etapu jest np. Alkohol – etanol, kwas masłowy, kwas mlekowy).
☻Rozmnażanie bakterie w korzystnych warunkach termiczno-pokarmowych dzielą się co 30 minut. Podział nazwano amitotycznym (nie występują charakterystyczne etapy podziału dla mitozy). Stwierdzono u bakterii zjawisko koniugacji, polegające na łączeniu się dwóch komórek bakteryjnych różnych pod względem płciowym. Między tymi komórkami następuje wymiana materiału genetycznego. Nie powstaje w tym procesie potomstwo. Bakterie w warunkach niekorzystnych mogą wytwarzać przetrwalniki, nazywane endosporami, z obniżonym uwodnieniem komórki i zredukowaną aktywnością życiową.
☻Ruch bakterie są mikroskopijnej wielkości, są lekkie, więc swobodnie przenoszą się dzięki ruchom powietrza (występują do 20 km nad ziemią). Niektórym w poruszaniu się pomagają rzęski, śluz oraz ruchy giętkiej wydłużonej komórki.
BUDOWA KOMÓRKI
Brak właściwego jądra oraz mitochondriów; u bakterii materiał genetyczny (DNA) jest skupiony w twór zw. nukleoidem, który leży w protoplazmie nieoddzielony od niej żadną błoną. Komórkę bakteryjną otacza sztywna ściana lub też w pewnych przypadkach tylko cienka, elastyczna błonka cytoplazmatyczna. W cytoplazmie mogą znajdować się skupienia substancji zapasowych (np. Glikogenu, lipidów) oraz ziarnistości cytoplazmatyczne, a u fotoautotrofów ziarna chromatoforowe z barwnikami.

CZYNIKI OGRANICZAJĄCE WYSTĘPOWANIE BAKTERII:
-temperatura poniżej 0ºc i powyżej 55ºc (oporne są przetrwalniki, czyli endospory)
-susza ( oporne są bakterie z otoczką śluzową)
-światło (promieniowanie ultrafioletowe)
-niekorzystne pH (odczyn) środowiska
-tlen lub jego brak( dla beztlenowca szkodliwie wpływa obecność tlenu)
-chemiczne środki dezynfekujące (lizol, fenol, chloramina, jodoform, formalina, i inne.), detergenty, 70-80% alkohol, woda utleniona, mydło i inne.


11 POZYTYWNE I NEGATYWNE ROLE BAKTERII W PRZYRODZIE I ŻYCIU CZŁOWIEKA.


♣Pozytywna rola bakterii:
-powodują rozkład i gnicie materii organicznej martwej (sarpobionty)
-włączają w obieg materii niektóre pierwiastki np. C, s, n, p
-mineralizują i spulchniają glebę, fermentują obornik
-oczyszczają wodę i ścieki (tzw. Metoda biologiczna)
-są doskonałym obiektem badań, szczególnie w genetyce
-są wykorzystywane w przemyśle: mleczarskim(w produkcji kefirów i jogurtów), serowarskim(w produkcji serów), gorzelniczym (w produkcji alkoholu), włókienniczym (w przeróbce [ roszeniu włókien] lnu i konopi)
-są wykorzystywane w przemyśle farmaceutycznym w produkcji: szczepionek (osłabione lub zabite bakterie wstrzykiwane zdrowym organizmom celem uodpornienia na choroby zakaźne przez wywołanie produkcji swoistych przeciwciał) surowic ( gotowe przeciwciała wstrzykiwane choremu celem wywołanie natychmiastowej reakcji odpornościowej),antybiotyków np. Streptomycyny, witamin (c, b¹²)
-są otrzymywane do otrzymywania kiszonek (kapusty, ogórków, paszy dla zwierzą)
-odgrywają istotną rolę w procesach glebotwórczych, wzbogacają glebę w azot, wiążą azot atmosferyczny (azotobacter, clostridium, bakterie brodawkowe)
-dzięki ich obecności w przewodzie pokarmowym przeżuwaczy, np. Krowy, mogą zachodzić procesy trawienia celulozy, w innych organizmach, np. U człowieka, są źródłem witamin b i k.
♣Negatywna rola bakterii:
-wywołują choroby u człowieka(np. Gruźlica, kiła, salmonelozy, dżuma, trąd, angina, tężęc, rzeżączka,), zwierząt (nosacizna, wąglik, gruźlica, zgnilec pszczół), roślin (mokra zgnilizna, czarna nóżka, rak bakteryjny drzew, parch bakteryjny, plamistość liści buraka, zgorzel łodygi ziemniaka, bakterioza kapusty)
-powodują gnicie produktów spożywczych pochodzenia roślinnego i zwierzącego
-powodują niszczenie materiałów przemysłowych (drewna, włókna, papieru)
-uwalniją azot do atmosfery (bakterie denitryfikacyjne)


12 BAKTERIE CHOROBOTWÓRCZE CZŁOWIEKA ( GRUŹLICA, SALMONELLOZA, KIŁA ITP). DROGI INFEKCJI I SPOSOBY PROFILAKTYKI


13 DEFINIOWAĆ POJĘCIA: SZCZEPIONKA, ANTYBIOTYK, SUROWICA ODPORNOŚCIOWA, WSKAZYWAĆ NA KONSEKWENCJE CZĘSTEGO STOSOWANIA ANTYBIOTYKÓW

ANTYBIOTYKI - substancje wytwarzane przez organizmy żywe, gł. przez drobnoustroje (zwł. grzyby i niektóre bakterie), zabijające inne mikroorganizmy lub hamujące ich wzrost; są stosowane w medycynie, gł. jako leki chemioterapeutyczne, w leczeniu zakażeń, powodowanych zwł. przez bakterie oraz inne drobnoustroje (grzyby, pierwotniaki, rzadziej wirusy); niektóre antybiotyki znalazły zastosowanie w leczeniu nowotworów (bleomycyna, mitomycyna C), a także jako leki immunosupresyjne.
Powszechne stosowanie antybiotyków prowadzi do narastania wśród drobnoustrojów antybiotykooporności, a także do coraz częstszego pojawiania się groźnych zakażeń drobnoustrojami, które dotychczas nie miały charakteru chorobotwórczego; jest to wywołane ciągłą zmiennością świata drobnoustrojów, powstawaniem opornych mutantów i in. czynników zmniejszających skuteczność antybiotyków.
SUROWICA ODPORNOŚCIOWA- surowica zawierająca duże stężenie-przeciwciał skierowanych przeciwko określonym bakteriom lub ich toksynom. Surowicę odpornościową otrzymują się z krwi zwierząt czynnie uodpornionych. W tym celu zwierzę zakaża się odpowiednimi bakteriami czy wirusami chorobotwórczymi, wskutek czego we krwi zwierzęcia dochodzi do wytworzenia swoistych przeciwciał przeciw wprowadzonym antygenom bakteryjnym. Surowicę takich zwierząt wstrzykuje się później ludziom w razie wystąpienia choroby i ciężkiego jej przebiegu. Wprowadzenie gotowych przeciwciał pomaga szybciej zlikwidować infekcje
SZCZEPIONKA- oczyszczona zawiesina zabitych lub unieszkodliwionych drobnoustrojów albo wyizolowanych antygenów charakterystycznych dla danego drobnoustroju, stosowana zapobiegawczo w celu uzyskania uodpornienia (immunizacja) organizmu przeciwko zagrożeniom infekcyjnym. Rozróżnia się szczepionki jednoważne (zawierające jeden rodzaj antygenu) lub wieloważne (kompozycje różnych antygenów).

14 BAKTERIE JAKO PASOŻYTY, SAPROFITY, SYMBIONTY

SAPROFITY (roztocza) organizmy cudzożywne (cudzożywność), czerpiące pokarm z martwych szczątków org.; roztoczami są liczne grzyby i bakterie, a także rośliny kwiatowe, np. bezzieleniowe storczyki (gnieźnik leśny); półsaprofity to rośliny samożywne (zielone), pobierające dodatkowo produkty org. (np. ze ściółki leśnej); roztocza spełniają podstawową funkcję w krążeniu pierwiastków w przyrodzie (rozkładają materię org. na związki proste, z których część zużytkowują, a część pozostaje w przyrodzie).

SAPROBIONTY(saproby)- organizmy żyjące w środowiskach zawierających rozkładające się szczątki roślin i zwierząt. Należą tu głównie bakterie i grzyby- żyjące w ściółce leśnej, glebie i mule. Zależnie od preferowania strefy o określonym stopniu nasilenia procesów gnicia, saprobionty dzieli się na 3 grupy: organizmy żyjące w strefie silnego gnicia( polisaprobionty), średnio(mezosaprobionty), i minimalnego( oligosaprobionty). Ostatnia grupa obejmuje głównie kręgowce.

15 CHARAKTERYSTYKA GRZYBÓW JAKO PLECHOWCÓW

GRZYBY- obok glonów, stanowią drugą ogromną grupę roślin plechowych oraz bezzieleniowych. Są to przeważnie organizmy lądowe, rzadziej wodne, jednokomórkowe lub wielokomórkowe, bez plastydów. Do rozwoju grzybów jest konieczne odpowiednie podłoże, temperatura i wilgotność. Są roślinami cudzożywnymi- prowadzą pasożytniczy lub saprofityczny tryb życia. Niektóre żyją w symbiozie z innymi roślinami. Są organizmami lądowymi, rzadziej wodnymi, o różnym stopniu organizacji ciała: od form jednokomórkowych bez ścian komórkowych do wielojądrowych lub wielokomórkowych grzybni zbudowanych ze strzępek. Ściana komórkowa tylko u nielicznych grzybów jest celulozowata, u ogromnej większości jest ona zbudowana z aminocukru- chityny. Komórki grzyba mają jądro komórkowe, mitochondria, układ Golgiego, nie mają zaś plastydów. Grzybnie tworzą w pewnych etapach rozwojowych zwarte twory. Mogą je tworzyć w fazie rozwoju wegetatywnego( podkładki, sklerocje, ryzomorfy), częściej są to strukturyzwiązane z procesem rozmnażania (owocników). Rozmnażanie bezpłciowe może odbywać się przez fragmentacje plechy, przez pączkowanie (u drożdży) lub różnego rodzaju zarodniki

16 CZYNNOŚCI FIZJOLOGICZNE GRZYBÓW- FORMY SAPROFICZNE I PASOŻYTNICZE, ODDYCHANIE I ROZMNAŻANIE

♣Odżywianie się grzybów – wszystkie grzyby są cudzożywne. Wydzielają do podłoża enzymy rozkładające materie organiczną, zużywaną jako pokarm. Wśród roślin cudzożywnych wyróżnia się: saprofity, pasożyty oraz symbionty związane i współżyjące z roślinami samożywnymi. Większość grzybów odżywia się saprofitycznie, mineralizując związki organiczne zawarte w szczątkach roślin i zwierząt. Uzyskane tą drogą substancje zużywane są do budowy ciała grzyba. Wiele grzybów saprofitycznych oddycha beztlenowo. Podczas oddychania związki organiczne, takie jak węglowodany, białka i inne przetwarzane są w związki próchnicze. Enzymatyczny rozkład związków organicznych przez grzyby ma ogromne znaczenie dla ich roli glebotwórczej i udziału w krążeniu materii. W procesach tych grzyby współuczestniczą z bakteriami, dokonując podobnych przemian.
Grzyby pasożytnicze wykorzystują żywe tkanki roślin lub zwierząt jako podłoże i materiał odżywczy. Jest to przyczyną chorób i powolnego wyniszczania organizmu żywicielskiego.
Niektóre grzyby żyją w symbiotycznych z roślinami zielonymi. Wiele podstawczaków żyje w symbiozie z korzeniami roślin wyższych- paprotników, roślin drzewiastych i innych. Zjawisko współżycia grzybni z korzeniami roślin nosi nazwę- mikoryzy.
♣Rozmnażanie bezpłciowe odbywa się przez zarodniki (u grzybów wodnych nagie pływki, u grzybów lądowych — obłonione, np. konidia), płciowe — przez kopulację gamet, gametangiów lub komórek nie zróżnicowanych na organy płciowe. Pewne gatunki grzybów współżyją z glonami (tworząc porosty); niektóre grzyby (np. drożdże) wywołują alkoholową; fermentację cukrów; znane są też gat. wytwarzające antybiotyki (np. pędzlak — penicylinę); gat. (gł. podstawczaków) o owocnikach w kształcie kapelusza na trzonie są popularnie zwane kapeluszowymi.
♣Oddychanie tlenowe i beztlenowe

17 WYMIEŃ NAJBARDZIEJ POSPOLITE GATUNKI GRZYBÓW JADALNYCH I TRUJĄCYCH ORAZ WYJAŚNIĆ JAK UDZIELIĆ PIERWSZEJ POMOCY W PRZYPADKU ZATRUCIA GRZYBAMI.

Jeśli przypuszczamy, że ktoś w naszym otoczeniu zatruł się grzybami, musimy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem. Nim lekarz zbada chorego, trzeba mu podać środki powodujące wymioty, np. ciepłą wodę z rozpuszczoną w niej dużą ilością soli kuchennej lub olej rycynowy, aby jak najszybciej usunąć z przewodu pokarmowego resztki grzybów. Należy zachować wszystko, co mogłoby pomóc w ustaleniu przyczyny zatrucia a więc resztki pokarmu, spożywanego przez chorego, także wymiociny, popłuczyny żołądkowe, kał i mocz. Specjaliści mogą tam znaleźć resztki owocników grzyba, zarodniki lub inne elementy, które pozwolą na określenie gatunku sprawcy zatrucia.

♣Grzyby jadalne
-pieprznik jadalny
-borowik ceglastopory
-borowik sosnowy
-borowik szlachetny
-borowik usiatkowany
-koźlarz babka
-koźlarz czerwony
-koźlarz pomarańczowożółty
-maślak ziarnisty
-maślak zwyczajny
-maślak żółty
-podgrzybek brunatny
-boczniak ostrogowaty
-gąska zielona
-pieczarka biała
-pieczarka szlachetna

♣Grzyby trujące;
-muchomor sromotnikowy
-wieruszka zatokowa
-muchomor czerwony
-muchomor jadowity
-muchomor plamisty
-gołąbek wymiotny
-borowik szatański


18 ZNACZENIE GRZYBÓW W PRZYRODZIE I ŻYCIU CZŁOWIEKA.

●grzyby stanowią ważne ogniwo reducentów w krążeniu pierwiastków, rozkładają substancje organiczne, tworzą próchnice, rozkładają drewno;
●żyją w symbiozie z glonami tworząc porosty- organizmy pionierskie;
●ważną rolę odgrywa mikoryza podstawczaków podstawczaków sosną, świerkiem, bukiem, limbą
●wykorzystywane są w produkcji antybiotyków, np. penicyliny z pędzlaka, a także witamin A, B², B¹²;
●służą w przemyśle piekarniczym (drożdże), gorzelniczym(drożdże) oraz mleczarskim przy produkcji kefiru(drożdże) i serów brie, camembert, roquefort (pędzlak), same grzyby mają małą wartość odżywczą, są ciężkostrawne w skutek obecności chityny, ale nadają dużą wartość smakową i zapachową produktom kulinarnym;
●służą do otrzymywania kwasu szczawiowego i cytrynowego (kropidlak);
●są wykorzystywane przez człowieka do walki biologicznej ze szkodnikami.
Grzyby wywołują choroby zwierząt i ludzi- grzybice, zatrucie sporyszem, zatrucie grzybami kapeluszowatymi, np. muchomorem sromotnikowym, borowikiem szatańskim, wieruszką zatokową, oraz choroby roślinne- sucha zgnilizna bulw ziemniaczanych, głownie i śniecie zbóż, zaraz ziemniaczana, sporysz. Powodują także pleśnienie produktów spożywczych oraz materiałów przemysłowych, np. drewna, skóry, odzieży.


19 POROSTY JAKO ORGANIZMY SYMBIOTYCZNE GLONÓW Z GRZYBAMI.

Porosty to organizmy plechowate, które powstały w wyniku symbiozy glonu(sinice i zielenice) i grzyba (workowca rzadziej podstawczaka). Zarówno glon jak i grzyb mogą żyć osobno, tworząc zaś porost czerpią wzajemnie korzyści. Znaczenie obu komponentów jest bardzo istotne: glony jako autotrofy dostarczają grzybom produktów asymilacji(przede wszystkim węglowodanów), natomiast grzyby przekazują glonom wodę z solami mineralnymi, dwutlenek węgla oraz chronią ją przed odwodnieniem i działaniem czynników mechanicznych. Sztywność porostów wynika z obecności chityny w ścianach komórkowych grzybów, grzyby także nadają kształt plesze porostów, odznaczającej się duża różnorodnością form i barw.
20 ZNACZENIE POROSTÓW W PRZYRODZIE JAKO ORGANIZMÓW PIONIERSKICH I BIOINDYKATORÓW.

Porosty są bardzo wytrzymałe na skrajne temperatury, a także na suszę; często odgrywają rolę roślin pionierskich — rosną na jałowych piaskach, nagich skałach, dachach; przyrost mają bardzo powolny; wytwarzają tzw. kwasy porostowe, które powodują niekiedy jaskrawe zabarwienie plech i owocników, a niekiedy przyczyniają się do erozji skał; nieliczne są jedynie w wielkich miastach (bardzo wrażliwe na chemiczne zanieczyszczenia powietrza); z plech, tzw. porostów barwierskich , otrzymywano dawniej cenne barwniki, które zostały wyparte przez barwniki anilinowe; są też znane gat. lecznicze; badaniem porostów zajmuje się lichenologia.

Porosty mają duże zdolności przetrwania w bardzo trudnych warunkach, dlatego zaliczane są do organizmów pionierskich, które mogą zasiedlać tereny pustynne, skaliste, itp. Jednocześnie porosty są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza stąd w miastach wokół fabryk występują tzw. pustynie porostowe. Tę właściwość porostów wykorzystuje się do badania stopnia skażenia środowiska (skale porostowe).

Bioindykatory, biowskaźniki, wskaźniki biologiczne, organizmy wskaźnikowe, gatunki roślin i zwierząt wykazujące zróżnicowaną wrażliwość i charakterystyczną reakcję na działanie czynników środowiska. Są to z reguły gatunki o wąskim zakresie tolerancji lub w specyficzny sposób reagujące na działanie danej substancji. Zestawy gatunków bioindykacyjnych pozwalają określić np. stan czystości wód. Bioindykatorami mogą być również wskaźniki ekologiczne, populacyjne i biocenotyczne, takie jak skład gatunkowy, liczebność, zagęszczenie, produkcja biomasy, struktura troficzna. Klasycznym przykładem bioindykatorów zanieczyszczeń atmosfery są porosty. Ich obecność, skład gatunkowy, wygląd plechy i jej rozmiary stanowią informację o stanie środowiska.

21 ŚRODOWISKO I WYMAGANIA GLEBOWE GLONÓW.

Glony nie stanowią grupy systematycznej, lecz ekologiczną, zbiorczą grupę życiową. Glony to jednokomórkowe lub wielokomórkowe organizmy plechowate, które w swojej budowie nie wykształciły rzeczywistych tkanek i organów, takich jak łodyga, korzeń i liście. Żyją w wodach słodkich, słonych w kałużach, na powierzchni skał, śniegu, w glebie, na korze drzew itp.

22 ZRÓŻNICOWANIE BUDOWY PLECHY GLONÓW.

Komórki wchodzące w skład plechy glonów zawierają wszystkie elementy charakterystyczne dla eukariotycznych komórek roślinnych.
1) aparat jądrowy w postaci jednego jądra, np. chlorella, bądź wielu jąder( komórczaki), np. gałęzatka , pełzatka, wydetka;
2) ścianę komórkową zbudowaną z celulozy, pektyn i hemiceluloz, przy czym u niektórych glonów może być dodatkowo inkrustowana SiO²,
3) Plastydy, w szczególności chloroplasty, które przyjmują najróżniejsze kształty, np. blaszkowaty, walcowaty, gniazdkowy, taśmowy, spiralny; w plastykach obecne są nie tylko takie barwniki, jak chlorofil, karoten i ksantofil, ale także barwniki typowe dla glonów, jak czerwona fikoerytryna, niebieska fikocyjanina u krasnorostów czy brązowa fukoksantyna u brunatnic i okrzemek;
4) Materiały zapasowe to głównie skrobia i tłuszcz, ponadto skrobia krasnorostowa, paramylon u Eugleny, wielocukier laminarna i alkohocukier mannitol u brunatnic lub chryzoza (węglowodan) u okrzemek okrzemek złotowiciowców.


23 ZNACZENIE GLONÓW W PRZYRODZIE I GOSPODARCE CZŁOWIEKA

W przyrodzie:
a) produkują materie organiczną, będących pokarmem dla wodnych zwierząt roślinożernych, przez co stanowią ważne ogniwo producentów w łańcuchu pokarmowym;
b) wzbogacają zbiorniki wodne w tlen wykorzystywany przez zwierzęta oraz służący do mineralizacji substancji organicznej;
c) mają szczególne znaczenie w procesie samooczyszczenia się wód
d) odgrywają ważną role w zasiedleniu nie opanowanych przez rośliny biotopów jako pionierzy świata roślinnego;
e) glony występują w glebie obumierającej, wzbogacają ją w próchnice;
f) żyją w symbiozie z grzybami tworząc porosty, a także można je spotkać jako organizmy symbiotyczne w organizmach różnych zwierząt, np. stułbia, pierwotniaków, szkarłupni
g)uczestniczą w procesach skałotwórczych i skałolubnych, martwe glony tworzą „muł organiczny” pancerzyki okrzemek tworzą złoża- diatomitu- ziemi okrzemowej;
h)biorą udział w krążeniu pierwiastków w przyrodzie
i) są ważnym składnikiem fitoplanktonu

W gospodarce człowieka:
a) glony są wykorzystywane jako pokarm w gospodarce wodnej
b) biorą udział w biologicznym oczyszczeniu wód
c) dostarczają tlenu w środowisku
d) zwiększają napowietrzanie gleby, mineralizują glebę
e) jako nawóz wzbogacają glebę w próchnice
f) wykorzystywane są jako pasza dla zwierząt
g) stanowią białkowy pokarm dla człowieka
h) są źródłem witamin, jodu boru, miedzi soli potasowych i sodowych
i) są stosowane w medycynie:
- wata alginowa
- ziół zawierających jod
- antybiotyków
- witamin grupy B
- substancji bakteriobójczych i przeciwrobaczych
j) przeciwrobaczych badaniach nad zanieczyszczeniem środowiska są wykorzystywane jako bioindykatory- wskaźnik stopnia zanieczyszczenia wody

24 RODZAJE, BUDOWA I FUNKCJE TKANEK ROŚLINNYCH

Tkanki Roślinne

☻Stałe: ☻Twórcze:
-miękiszowa -kambium
zasadnicza, asymilacyjna, - fellogen
spichrzowa i powietrzna - stożki wzrostu
- wzmacniająca - merystemy interkalarne
sklerenchyma, kolenchyma
- przewodzące: łyko, drewno
-okrywająca: skórka, korek

MERYSTEMY- tkanki twórcze, komórki tej tkanki są cienkościenne, mają duże jądra komórkowe i mało wakuol. Tkanki roślinne składające się z komórek inicjalnych i powstałych z nich komórek dzielących się; występują w zarodkach roślin oraz w określonych miejscach roślin dojrzałych, tworząc merystemy wierzchołkowe stożków wzrostu pędu i korzenia oraz merystemy boczne: miazgę; łykodrzewną i miazgę; korkotwórczą; komórki merystemów niebędące inicjalnymi różnicują się stopniowo w tkanki stałe; u niektórych roślin, np. u traw, skrzypów, występuje merystem interkalarny (wstawowy), znajdujący się zwykle u podstawy międzywęźli i powodujący wzrost rośliny mimo zakończenia działania merystemu wierzchołkowego.


MIĘKISZOWA TKANKA, miękisz, parenchyma,-
Tkanka roślinna złożona z żywych, cienkościennych komórek, w których zachodzą podstawowe procesy biologiczne; niekiedy zachowuje zdolność dzielenia się; w zależności od funkcji pełnionej w roślinie rozróżnia się: miękisz zieleniowy, asymilacyjny, zawierający dużą ilość chloroplastów, miękisz spichrzowy, gromadzący substancje zapasowe (np. cukry), wodę (zw. tkanką wodną), magazynujący powietrze (aerenchyma); miękiszowa tkanka występuje w liściach (mezofil), korze pierwotnej, rdzeniu, promieniach łykodrzewnych, drzewnych i łykowych; może dawać początek komórkom innego typu (np. miazgi, sklereidom); ilość miękiszowej tkanki w roślinie określa wartość paszową roślin.


TKANKA WZMACNIAJĄCA-
Chroni roślinę przed rozerwaniem lub załamaniem. Tkanka ta powstała w wyniku opanowania przez rośliny środowiska lądowego, w którym było znaczące oddziaływanie czynników mechanicznych. Istnieją dwie tkanki wzmacniające, tj. kolenchyma (zwarcica) i sklerenchyma (twardzica)

Kolenchyma (zwarcica) tkanka roślinna zbudowana z żywych komórek, o ścianach komórkowych zgrubiałych kątowo lub pasmowo (zwarcica kątowa i zwarcica płatowa); pełni funkcje mech., gł. w młodych częściach roślin; występuje np. w korze pierwotnej łodyg, w ogonkach liściowych.

Sklerenchyma (twardzica) tkanka roślinna zbudowana zwykle z komórek martwych, o silnie zdrewniałych ścianach komórkowych; w skład sklerenchymy wchodzą włókna (stereidy, np. włókna lnu) i komórki kamienne (sklereidy); pełni funkcje mech. — usztywnia organy, tworzy twarde okrywy.

TKANKA PRZEWODZĄCA-
Jest zbudowana z niejednorodnych komórek; dzieli się ją na łyko i dewno
ŁYKO, (Felom), złożona tkanka roślin naczyniowych przewodząca substancje org.; w jej skład, u roślin okrytonasiennych, wchodzą: rurki sitowe, komórki przyrurkowe, miękisz łykowy oraz włókna; w młodych organach roślinnych, o budowie pierwotnej, znajduje się łyko pierwotne, składające się z rurek sitowych, komórek towarzyszących oraz miękiszu; najwcześniej dojrzewająca i najstarsza część łyka pierwotnego tworzy tzw. protofloem (występuje w częściach rośliny rosnącej szybko na długość), później dojrzewająca część łyka pierwotnego nosi nazwę metafloemu; u roślin o przyroście wtórnym powstaje łyko wtórne, wytwarzane gł. przez miazgę; łyko u roślin znajduje się w walcu osiowym, na ogół na zewnątrz od drewna; w starszych pniach może wchodzić w skład korowiny.

DREWNO, (ksylem), złożona tkanka roślin naczyniowych, zbudowane z elementów przewodzących wodę i sole mineralne (naczynia i cewki), wzmacniających (włókna drzewne, cewki włókniste) i spichrzowych (miękisz drzewny); drewno pierwotne (proto- i metaksylem) powstaje z pramiazgi, występuje w wiązkach przewodzących młodych organów roślin, rosnących jeszcze na długość; drewno wtórne, wytwarzane przez miazgę; łykodrzewną, często w postaci słoi przyrostu rocznego, występuje powszechnie w łodygach i korzeniach roślin nagonasiennych i okrytonasiennych dwuliściennych, gł. u roślin drzewiastych; komórki drewna są na ogół martwe (z wyjątkiem komórek miękiszowych); elementy naczyniowe tworzą w pniach drzew warstwy bielu — przewodzącego wodę, i twardzieli — nieprzewodzącej wody, o komórkach miękiszowych zdrewniałych i naczyniach zamkniętych wcistkami; drewno wtórne, zw. też drewnem technicznym, jest ważnym surowcem (drewno, techn.).


TKANKA OKRYWAJĄCA-
Występuje na powierzchni organów wegetatywnych i generatywnych rośliny; chroni roślinę przed czynnikami mechanicznymi oraz przed nadmiernym parowaniem, a także pośredniczy w transpiracji i wymianie gazowej. Ze względu na kolejność powstania w trakcie rozwoju osobniczego, wymienia się dwie odmiany tkanki okrywającej: pierwotną skórkę i wtórny korek.

KOREK- (fellem), tkanka wtórna okrywająca starsze łodygi, pnie, korzenie, niektóre bulwy, wytwarzana przez miazgę; korkotwórczą (fellogen); składa się z martwych komórek o ścianach przesyconych suberyną, stanowi część perydermy; typowy korek występuje wyłącznie u roślin nasiennych; warstwa korka może być b. gruba, np. u dębu korkowego, który dostarcza korka użytkoweg

SKÓRKA, (epiderma), zewn. warstwa młodych organów roślinnych, składająca się z płytkowatych, cienkościennych komórek; skórka liści i łodyg wytwarza m.in. aparaty szparkowe, włoski, komórki wydzielnicze, a skórka korzeni — włośniki; na organach nadziemnych często pokryta jest kutykulą lub nalotem woskowym, niekiedy bywa wielowarstwowa; pełni funkcje mech. i ochronne, kontroluje wymianę gazową między organem a atmosferą; na korzeniach (dzięki włośnikom) zwiększa powierzchnię chłonną rośliny.

25 ŚRODOWISKO I WYMAGANIA ŻYCIOWE MSZAKÓW.

MSZAKI, Bryophyta, gromada drobnych roślin zarodnikowych (rodniowce); mszaki dzieli się na 2 klasy: wątrobowce i mchy; przechodzą przemianę pokoleń; na tzw. splątku rozwija się pokolenie płciowe — gametofit, przytwierdzony do podłoża chwytnikami i mający postać plechowatą lub ulistnionej łodyżki; gametofit jest samożywny i silniej rozwinięty niż tworzący się na nim sporofit (pokolenie bezpłciowe, zw., sporogonem), który składa się ze szczecinki z zarodnią wytwarzającą zarodniki. Mszaki rozmnażają się przez zarodniki lub wegetatywnie przez jedno- lub wielokomórkowe rozmnóżki; ponadto z każdej części rośliny może się rozwijać splątek, z którego wyrastają nowe rośliny. Rośliny te występują gromadnie i są rozpowszechnione na całej kuli ziemskiej, pod wszystkimi szerokościami geograficznymi (brak ich jedynie w morzach i środowiskach o eksperymentalnych warunkach). Mszaki są roślinami lądowymi, żyją na ziemi, skałach, korze drzew. Są odporne na małą ilość światła i na niskie temperatury

26 BUDOWA I CYKL ROZWOJOWY MSZAKÓW ZE WSKAZANIEM POKOLENIA DOMINUJĄCEGO.

W przemianie pokoleń mchu dominuje samożywny gametofit w postaci ulistnionej łodyżki, rozwijający się z haploidalnego zarodnika, który w wyniku podziałów mitotycznych staje się splątkiem. Ulistniona łodyżka wyrasta ze splątka. Omawiany mech przykładowo należy do roślin jednopiennych, co oznacza, że na jednym osobniku wyrastają gametangi żeńskie i męskie. W tym, więc przypadku na szczycie ulistnionej łodyżki znajdują się rodnie i plemnie. W rodni powstaje komórka jajowa a w plemni uwicione plemniki. Zapłodnienie odbywa się tylko w obecności wody. Ruchliwy plemnik w kropli deszczu lub rosy przepływa do nieruchomej komórki jajowej: jest to, więc mechanizm zapłodnienia określany jako oogamia. W wyniku zapłodnienia powstaje diploidalna zygota będąca początkiem pokolenia bezpłciowego- saprofitu. Zygota w wyniku mitotycznego podziału przekształca się w bezlistną łodyżkę saprofitu. Saprofit odżywia się kosztem gametofitu, jest, więc cudzożywny. Po jakimś czasie na szczycie bezlistnej łodyżki powstaje-, zarodnia. Wypełniona jest diploidalnymi komórkami macierzystymi sporofitu tkanką zarodnikotwórczą. Z nich to mejozie, czyli redukcji chromosomów, powstaną, haploidalne zarodniki, będące początkiem pokolenia płciowego- gametofitu. Rozsypane na ziemi będą kiełkować i przekształcać się w splątki.


27 ROLA MSZAKÓW W PRZYRODZIE I GOSPODARCE CZŁOWIEKA.

W przyrodzie
- regulowanie stosunków wodnych
-pokrywanie gleby zwartą warstwą higroskopijną
-chronią glebę przed wysychaniem w czasie suszy, podczas obfitych opadów lub roztopów, gromadzą nadmiar wilgoci
-zbite darnie mchów powstrzymują erozje gleby


W gospodarce człowieka
-torf ma znaczną zawartość węgla jest cennym surowcem energetycznym
-torf bywa wykorzystywany w budownictwie jako materiał izolacyjny
-również w przemyśle chemicznym i papierniczym
- w rolnictwie znajduje szerokie zastosowanie w produkcji nawozów i jako ściółka
-jako organizmy pionierskie, mogą występować na jałowych glebach, gdzie nie możliwe jest życie innych roślin, po zasiedleniu się mszaków wzrasta żyzność podłoża i mogą rosnąc inne rośliny

28 ŚRODOWISKO, BUDOWA I PRZYSTOSOWANIE PAPROCI DO LĄDOWYCH WARUNKÓW ŻYCIA.

PAPROCIOWE, paprocie- cieniolubne rośliny zarodnikowe występujące na całej kuli ziemskiej, gł. w lasach; w Polsce są bylinami o wys. do 2 m; największą różnorodność form rozwinęły w tropikach, gdzie są drzewami (wys. do 20 m), pnączami lub epifitami; wyrastające z bulwiastego kłącza liście, zwykle pierzaste, w młodości pastorałowato zwinięte, z kupkami zarodni na dolnej stronie, tworzą sporofit — pokolenie, które dominuje w przemianie pokoleń; gametofit niewielki, sercowaty, przytwierdzony do podłoża chwytnikami, zamiera po usamodzielnieniu się sporofitu. Paprociowe dzieli się na 3 podklasy; paprocie grubozarodniowe z zarodniami, których ściany są zbudowane z kilku warstw komórek, należą do nich m.in. nasięźrzał i podejźrzon; paprociowe cienkozarodniowe, których ściany zarodni są zbudowane z 1 warstwy komórek, obejmują ok. 90% współcześnie żyjących gatunków paprociowych, np. pospolite we florze Polski rodzaje: narecznica, orlica, paprotka, wietlica, zachyłka czy zanokcica; należy tu również niewielka grupa paproci wodnych, pływających (np. salwinia) lub bagiennych (np. marsylia, gałuszka); do trzeciej podklasy Protoleptoficinae należy 1 współczesny rodzaj — długosz.
Paprocie kopalne są znane już z dewonu jako formy paprociopodobne, — niewielkie krzaczaste rośliny o pędach widlasto rozgałęzionych; niewątpliwymi paprociami była, żyjąca od dewonu do permu, grupa staropaproci o dużych, 2–3-krotnie pierzastych liściach, z zarodniami na niektórych odcinkach; reliktowy obecnie rząd strzelichowców w okresie karbońskim był szeroko reprezentowany przez formy drzewiaste, wys. do 10 m, z pióropuszem liści na szczycie,. Wiele paprociowych uprawia się w szklarniach oraz sadzi w parkach i ogrodach (np. złotowłos, paprotka); w doniczkach uprawia się m.in. liczne odmiany nefrolepsis, orliczki kreteńskiej i płaskli łosiorogiej.
Do paprotników naeżą;
-skrzypy,
-paprocie
-psylofity


29 CYKL ROZWOJOWY PAPROCI.


W cyklu rozwojowym paprotnika jednozarodnikowego dominuje sporofit zróżnicowany na łodygę, korzeń i liście. Na spodniej stronie wykształcają się brązowe kubki zarodni. W kupce zarodni znajdują się zarodniki, czyli sporangia, w których po redukcji powstają haploidalne zarodniki. Z haploidalnego zarodnika, w wyniku podziałów mitotycznych, powstaje sercowatego, kształtu zielone przedrośle. Jest ono obupłciowe. W obecności wody ruchliwe plemniki przepływają do rodni. Po zapłodnieni powstaje w rodni diploidalna zygota, która po wielu podziałach komórek rozwinie się w zarodek odżywiany przez tkanki gametofitu. Szybko jednak rozwija się w samodzielną roślinę- młody saprofit i nie uniezależnia się od gametofitu, który w niedługim czasie obumiera.

Cykl rozwojowy paprotników różnozarodnikowych. Cechą charakterystyczną jest wytwarzanie dwóch rodzajów zarodników(spor), zróżnicowany pod względem wielkości na małe mikrospory i duże makrospory. Powstają one w wyniku podziału mejotycznego komórek zarodnikotwórczych znajdujących się makrosporangiach i mikrosporangiach. Makro- i mikrosporangia powstają w saproficie saproficie jego górnej części tzw. kłosie zarodnikonośnym, z haploidalnej mikrospory różnicuje się przedrośle męskie, z makrospory zaś przedrośle żeńskie. Są to przedrośla rozdzielnopłciowe. W obecności wody plemniki lączą się z komórką jajową. Tworzy się diploidalna zygota, z której powstaje zarodek, a z niego rozwinie się sporofit.

30 ROLA PAPROTNIKÓW W PRZYRODZIE (GATUNKI CHRONIONE W POLSCE)

GATUNKI CHRONIONE:
- skrzyp olbrzymi
- wszystkie widłaki
- długosz królewski
- widliczka ostrozębna
- pióropusznik strusi
- języcznik zwyczajny
- podrzeń żebrowiec
- salwina pływająca
- paprotka zwyczajna

31 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ROŚLIN NASIENNYCH

ROŚLINY NASIENNE, gromada roślin wytwarzających nasiona; zalicza się do nich nagozalążkowe i okrytozalążkowe; pierwszymi nasiennymi roślinami były paprocie nasienne, które pojawiły się prawdopodobnie w górnym dewonie; u nasiennych roślin słabo zaznaczona jest przemiana pokoleń — pokolenie płciowe (gametofit) jest zredukowane do woreczka zalążkowego oraz kiełkującego ziarna pyłku i rozwija się na pokoleniu bezpłciowym (sporoficie), będącym samodzielną rośliną; obecnie żyjące nasienne rośliny (zwł. okrytonasienne) nazywa się także roślinami kwiatowymi lub jawnopłciowymi.

Nagozalążkowe, (nagonasienne), gromada roślin nasiennych; ok. 750 gat. na całej kuli ziemskiej; rośliny drzewiaste, jedno- lub dwupienne, zwykle o kwiatach rozdzielnopłciowych, wiatropylnych i bez okwiatu; zalążki (a po ich zapłodnieniu nasiona) rozwijają się na powierzchni wolnych owocolistków, niczym nie osłonięte (stąd nazwa gromady); owoce nie tworzą się, gdyż owocolistki nie są zrośnięte w zalążnię; niekiedy łupina nasienna mięśnieje (np. u miłorzębowych) albo obrasta nasienie mięsistą warstwą (np. u cisowatych, jałowców); owocolistki są zwykle zebrane w kwiatostany szyszki; pręciki zebrane w kwiaty szyszkokształtne, kłosokształtne lub kotkowate; w drewnie występują cewki. Nagozalążkowe pochodzą od pierwotnych paprotników, z którymi łączą je paprocie nasienne; pojawiły się w górnym dewonie, panowały wśród roślinności mezozoicznej.

Okrytozalążkowe, (okrytonasienne), gromada roślin nasiennych; zalążki zamknięte w zalążni słupka, ich zapłodnienie odbywa się za pośrednictwem łagiewki pyłkowej, która przenosi do woreczka zalążkowego męskie komórki płciowe, po czym zalążek przekształca się w nasienie, a zalążnia w owoc; okrytozalążkowe wykazują większą sprawność czynności życiowych i większą zdolność przystosowawczą niż nagozalążkowe; w wiązkach przewodzących występują naczynia, które przewodzą wodę szybciej niż cewki nagozalążkowych; dzięki temu okrytozalążkowe już od kredy górnej przeważają we wszystkich siedliskach lądowych całej kuli ziemskiej; ich przodkami były najprawdopodobniej paprocie nasienne; obecnie są najliczniejszą grupą, dzieli się je na 2 klasy: dwuliścienne i jednoliścienne.

Dwuliścienne, klasa roślin okrytozalążkowych; zarodek nasienia zwykle o 2 liścieniach; wiązki przewodzące łodygi i korzenia ułożone w pierścień, otwarte (mogą się rozrastać na grubość); korzeń gł. długotrwały, rozgałęziony; pędy nadziemne bogato rozgałęzione; liście o unerwieniu siatkowatym, ogonkowe, często złożone, z przylistkami; kwiaty najczęściej o budowie 5- lub 4-krotnej, zwykle z okwiatem zróżnicowanym na kielich i koronę, przeważnie obupłciowe; do dwuliściennych zalicza się 429 rodzin, ponad 190 tys. gat. roślin zielnych i drzewiastych (znaczna większość obecnie żyjących roślin nasiennych)

Jednoliścienne, klasa roślin okrytozalążkowych; zarodek nasienia o 1 liścieniu; wiązki przewodzące rozproszone na przekroju poprzecznym łodygi, zamknięte (przeważnie nie mogą się rozrastać na grubość); korzeń gł. z czasem zanika (zastępują go korzenie przybyszowe, tworzące system korzeniowy wiązkowy); pędy nadziemne słabo rozgałęzione; liście pojedyncze, o unerwieniu równoległym, często bezogonkowe; kwiaty o budowie 3-krotnej, z okwiatem przeważnie nie zróżnicowanym na kielich i koronę, często rozdzielnopłciowe; nasiona bielmowe, dzięki czemu niektóre jednoliścienne (np. zboża) są ważnymi roślinami pokarmowymi; do jednoliściennych zalicza się 104 rodziny z ok. 63 tys. gat., których większość występuje w strefach międzyzwrotnikowej i podzwrotnikowych; są roślinami zielnymi (np. trawy, storczyki), nieliczne (np. palmy) — drzewiastymi.

32 ŻRÓŻNICOWANIE BUDOWY ORGANÓW WEGETATYWNYCH ROŚLIN NAGO- I OKRYTONASIENNYCH (JEDNO I DWULIŚCIENNE) ORAZ ICH ZWIĄZEK Z PEŁNIONYMI FUNKCJAMI

Organy wegetatywne roślin nasiennych: to korzeń, łodyga, liść

KORZEŃ, zwykle podziemny organ roślin wyższych, spełnia liczne funkcje: przytwierdza roślinę do podłoża, pobiera z gleby wodę z solami miner., często magazynuje materiały zapasowe, służy do rozmnażania wegetatywnego, może być przystosowany do wymiany gazowej, może być organem chłonącym wodę, czepnym, podporowym i in.; zespół korzeni zwany systemem korzeniowym, może być palowy (korzeń główny znacznie grubszy niż korzenie boczne) lub wiązkowy (występuje wiele korzeni równej grubości i długości); często rośliny wytwarzają korzenie przybyszowe na łodygach płożących się lub podziemnych. W korzeniu rozróżnia się tzw. stożek wzrostu, zbud. z dzielących się komórek twórczych (merystematycznych), strefę wydłużania, strefę włośnikową, pokrytą włośnikami (powierzchnia chłonąca); w wyniku podziałów komórek merystematycznych stożka wzrostu korzenia tworzy się: skórka, kora (pierwotna) oraz walec osiowy z wiązkami przewodzącymi naczyniowymi i sitowymi (tzw. budowa pierwotna korzenia), u niektórych roślin w korzeniu zachodzi wtórny przyrost na grubość w wyniku działalności miazgi twórczej (budowa wtórna korzenia). Korzenie wielu roślin współżyją z grzybami (mikoryza) lub bakteriami (bakterioryza).Wyróżniamy korzenie;
-korzenie spichrzowe (gromadzące substancje zapasowe)
-korzenie asymilacyjne powstaje u pewnych gatunków storczyków, której łodyga i liście uległy silnej redukcji, a korzeń w tej sytuacji ma postać taśm zawierających chlorofil
-korzenie powietrzne zwisają swobodnie z konarów drzew i za pomocą rośliny wchłaniają parą wodną z powietrza
- korzenie ssawki u roślin pasożytniczych i półpasożytniczych korzeń przekształcił się w ssawki, którymi roślina pobiera ze swojego żywiciela tylko wodę, lub substancje organiczne
-korzenie podporowe występują u roślin rosnącymi nad brzegami wód i chronią rośline przed zatopieniem
-korzenie czepne charakterystyczne dla pnączy i epifitów, służą do przymocowania się rośliny do gałęzi lub pni drzew wysokich
-korzenie oddechowe roślina rekompensuje niedobór tlenu za pośrednictwem wyrastających pionowo w górę bocznych odgałęzień korzeni podziemnych

ŁODYGA, gł. organ osiowców, zwykle nadziemny, wytwarzający liście, które wraz z łodygą tworzą pęd; na długość rośnie wierzchołkowo, tylko u niektórych roślin występuje także wzrost międzywęzłowy; składa się z węzłów, (z których wyrastają liście) oraz z międzywęźli. Podstawowymi funkcjami łodygi są: jak najdogodniejsze ustawienie na roślinie innych organów, np. asymilujących liści, narządów rozmnażania, oraz przewodzenie substancji pokarmowych i wody między korzeniami a liśćmi; łodygi mogą też magazynować substancje zapasowe, młode łodygi są organem asymilującym. Łodygi mogą być zielone (u roślin zielnych) lub zdrewniałe (u krzewów i drzew, u których są zw. pniami), jednoroczne lub wieloletnie; tkanki łodyg powstają z dzielących się komórek stożka wzrostu, są to: skórka, kora pierwotna oraz walec osiowy z wiązkami przewodzącymi obokleżnymi, tzn. naczyniowo-sitowymi (budowa pierwotna), u starszych (z wyjątkiem większości jednoliściennych) w wyniku działalności miazgi zachodzi wtórny przyrost na grubość (budowa wtórna). Łodyga może ulegać różnym modyfikacjom, np. w wąsy, ciernie, gałęziaki, spłaszczona stanowi gł. organ fotosyntezy (np. u opuncji); wiele roślin tworzy łodygi podziemne, np. kłącza, cebule, bulwy, rozłogi; szczególnymi łodygami nadziemnymi są wici, także niektóre rozłogi; przez łodygi nad- i podziemne rośliny mogą rozmnażać się wegetatywnie.

LIŚĆ, organ roślin nasiennych, stanowi część składową pędu; głównymi funkcjami liścia są: fotosynteza, transpiracja i wymiana gazowa pomiędzy atmosferą a rośliną. Liść powstaje z zawiązków bocznych w stożku pędu, jest pokryty skórką, (na której często występuje kutykula lub włoski) z aparatami szparkowymi; w środku liścia znajduje się miękisz zieleniowy z chlorofilem, (tzw. mezofil) oraz wiązki przewodzące w tzw. nerwacjach liściowych. Typowy liść roślin dwuliściennych składa się z części nasadowej (często z przylistkami) i z części górnej zbudowany z ogonka liściowego (z wyjątkiem liści siedzących) oraz z blaszki liściowej; liście pojedyncze mają pojedynczą blaszkę liściową, całobrzegą lub wcinaną, liście złożone składają się z oddzielnych listków osadzonych pierzasto lub dłoniasto na wspólnej osadce; nerwacja liści jest równoległa (u jednoliściennych), siateczkowata (u dwuliściennych) lub widełkowata (u paproci, miłorzębu). Na roślinie zwykle występuje kilka rodzajów liści: liścienie, liście łuskowate, właściwe, przykwiatowe; liście mogą być też przekształcone w wąsy, ciernie, liściaki, łuski, aparaty chwytne oraz listki kwiatowe tworzące kwiat. U większości roślin okrytonasiennych zielnych liście obumierają wraz z rośliną, u nagonasiennych i drzewiastych dwuliściennych — opadają przed obumarciem rośliny albo w roku powstania i prawie jednocześnie, np. drzewa liściaste klimatu umiarkowanego, albo w latach następnych i stopniowo — rośliny wiecznie zielone, np. większość drzew iglastych i liczne liściaste w klimacie tropikalnym, lub tzw. rośliny zimozielone, np. większość drzew iglastych i niektóre liściaste w klimacie umiarkowanym.
Ulistnienie występuje;
-skrętoległe (bardzo częste)
-naprzeciwległe (dość częste)
-okółkowe (rzadko)
Budowa i kształt liścia jest uwarunkowany spełnianą funkcją, mogą, więc one ulec przekształceniom (modyfikacją) i obok asymilacji spełniać, w zależności od warunków życiowych, następujące formy:
-spichrzowe- gromadzące wodę, jak u aloesu
-spichrzowe- gromadzące materiały zapasowe, jak u cebuli
-cierni- silnie zdrewniałe, sztywne, zawierające wiązki przewodzące i dlatego trudne do oderwania
-czepne- wąsy służą jako organ owijający się wokół, podpory
-pułapki- występujące u roślin mięsożernych, przy czym ich liście zawierają sok z enzymami trawiennymi
-ochronne- jak, np. łuskowate liście cebuli, czy łuskowate liście osłaniające pączki.

33, 34 ROZMNAŻANIE ROŚLIN NAGOZALĄŻKOWYCH, BUDOWA KWIATÓW MĘSKICH I ŻEŃSKICH ORAZ KWIATOSTANÓW

Sosna jest roślinną jednopienną tzn., że kwiaty męskie i żeńskie rosną w jednym osobniku. Sporofit to dojrzała roślina drzewiasta. Sosna zwyczajna zaczyna kwitnąć między 20 a 30 rokiem życia.
Wiosną, w maju na niektórych pędach pojawiają się kwiatostany żeńskie w postaci czerwonych szyszek i kwiatostany męskie w kształcie żółtego kłosa. Każdy kwiatostan żeński składa się z wielu kwiatów żeńskich będących owocolistkami. Owocolistek to łupka nasienia z dwoma zalążkami. Zalążek zbudowany jest z osłonki, ośrodka i żeńskiego przedrośla będącego gametofitem żeńskim, w którym występują 2 rodnie z komórkami jajowymi.
Kwiatostan męski skupia kwiaty męskie. Jest to mała żółta szyszeczka zbudowana z wielu pręcików. Pręciki to łuskowate listki zawierające 2 woreczki pyłkowe, w których po redukcji powstają haploidalne jednokomórkowe mikrospory. Mikrospora następnie rozwija się w ziarno pyłku, które, gdy dojrzeje, stanie się męskim gametofitem. W dojrzałym ziarnie pyłku najwięcej miejsca zajmuje komórka wegetatywna oraz mniejsza generatywna. Dojrzałe ziarno pyłu przenoszone jest z wiatrem na okienko zalążka i tam kiełkując podlega dalszym przemianom. Z komórki wegetatywnej powstaje łagiewka kierująca się do rodni zawierającej komórki jajowe. Natomiast z komórki generatywnej po podziale mitotyczny powstają 2 komórki plemnikowi, plemnikowi, których tylko jedna dzięki łagiewce połączy się z komórką jajową: tak powstaje zygota- początek stadium sporofitu. Z zygoty kolei powstanie zarodek otoczony tkanką odżywczą i łupiną nasienną. Zarodek, tkanka odżywcza i łupina stanowią nasienie, z którego w sprzyjających warunkach wyrośnie najpierw młody, potem dojrzały saprofit w postaci sosny. U sosny dominującym pokoleniem jest sporofit będący okazałą rośliną, natomiast gametofit- ziarno pyłku i przedrośle żeńskie- zredukowany jest do mikroskopijnej wielkości.

Kwiaty roślin nagozalążkowych są przeważnie niepozorne, rozdzielnopłciowe (z wyjątkiem kwiatów wymarłych benetytów), wiatropylne; kwiat żeński ma postać łusek (owocolistków) z zalążkami, zebranych w kwiatostan szyszkę; kwiat męski to drobna szyszeczka, która wytwarza pyłek, po czym opada.



35 ZAPYLENIE ZAPŁODNIENIE, ROZWÓJ NASIONA

Zapylenie i zapłodnieni. Wszystkie nagonasienne są roślinami wiatropylnymi. Cześć ziaren pyłku opadającego na kwiaty żeńskie dostają się do okienek zalążków. Proces przeniesienia pyłku z kwiatów męskich na zalążki kwiatów żeńskich nazywamy zapyleniem.
Po zapyleniu zalążków owocolistki kwiatostanu przylegają do siebie i zlepiają się żywicą, zamykając zalążki. Proces zapłodnienia, czyli połączenia się męskiej i żeńskiej komórki rozrodczej. Po pewnym czasie po zapyleniu ziarna pyłku na zalążkach kiełkują- wytwarzają długie, nitkowate łagiewki pyłkowe. Łagiewki poprzez okienka wnikają do środka zalążka, przerastają go i kierują się do woreczka zalążkowego. W przedniej części każdej łagiewki znajdują się 2 komórki pełniące role plemników. Plemniki biernie przenoszą się za pomocą łagiewki pyłkowej są w pełni uzależnione od środowiska wodnego. Pierwsza z docierających do woreczka zalążkowego łagiewek pęka i jeden z jej plemników zapładnia komórkę jajową. Na każdym zawierającym dwa zalążki owocolistku kwiatostanu żeńskiego tworzą się w wyniku zapłodnienia 2 zygoty.
Rozwój nasiona. Po zapłodnieniu zalążek rozrasta się i przekształca w nasienie. Z zygoty rozwija się zarodek, czyli młody sporofit nowej rośliny. Ma on związki podstawowych organów: korzenia, łodygi i liści. Równocześnie powiększa się woreczek zalążkowy, formując prabielmo- tkankę złożoną z haploidalnych komórek żeńskiego gametofitu. Osłonka zalążka przekształca się w łupinę nasienną. Łupina nasienna sosny wyciągnięta jest w skrzydełko lotne, będące wyrazem przystosowania do rozsiewania się przez wiatr. Równocześnie z przekształceniem się zalążków w nasiona rozrasta się cały kwiatostan żeński, który tworzy szyszkę nasienną. Na każdej łusce szyszki znajdują się 2 nasiona.

36 ROZMNAŻANIE SIĘ ROŚLIN OKRYTOZALĄŻKOWYCH: SPOSOBY ROZSIEWANIA SIĘ NASION.

Rozmnażanie generatywne
U okrytonasiennych dominuje sporofit (2n) zróżnicowany na organy wegetatywne i generatywne. W kwiecie w zalążku rozwijać się będzie gametofit żeński, natomiast w woreczkach pyłkowych (pręcika) gametofit męski.
W zalążni znajduje się zalążek. Zalążek roślin okrytonasiennych jest zbudowany z 2 osłonek i ośrodka. Jedna z komórek ośrodka będzie podlegać dalszym podziałom, nazywa się ją komórkom macierzystą- makrospor. Po podziale mejotycznym powstaną z niej 4 potomne komórki, z których 3 ulegną zwyrodnieniu ( degeneracji). Z komórki pozostałej rozwinie się woreczek zalążkowy, zbudowany z jednej komórki zawierającej 8 hapolidalnych jąder komórkowych powstałych w wyniku 3 podziałów mitotycznych. Utworzą one komórkę jajową, synergidy, wtórne jądro woreczka zalążkowego i antypody. Gametofitem żeńskim jest woreczek zalążkowy, gametofitem męskim- dojrzałe ziarno pyłku. Z komórek macierzystych mikrospor po podziale mejotycznym powstają jednokomórkowe mikrospory. U roślin kwiatowych z mikrospor formują się ziarna pyłu, które gdy dojrzeją- stają się gametofitem męskim. W obrębie ściany komórkowej mikrospory następuje rozwój tego gametofitu. Protoplast mikrospory dzieli się na 2 komórki- większą wegetatywną i mniejszą generatywną. Tak, więc dojrzałe ziarno pyłku zawiera w swym wnętrzu 2-komorkowy męski gametofit. Kiełkujące ziarno pyłku z komórki wegetatywnej wytwarza łagiewkę, a w niej 2 komórki plemnikowe, powstałe z komórki generatywnej. Jeżeli ziarno pyłku przedostanie się na znamię słupka, wówczas wytwarza łagiewkę pyłkową, przesuwającą się przez szyjkę słupka aż do okienka zalążka. Łagiewką pyłkową przepływają 2 komórki plemnikowe. Jedna z nich zapładnia komórkę jajową, druga zaś łączy się z wtórnym jądrem woreczka zalążkowego- jest to zapłodnienie podwójne. W jego efekcie powstaje tkanka odżywcza- bielmo, oraz zygota, z której później wyróżnicuje się zarodek. Po zapłodnieniu zalążek rozrasta się i przekształca się w nasienie. Równocześnie z powstaniem nasienia, rozrasta się zalążnia, z której po opadnięciu szyjki i słupka powstaje owocnia. Owocnia z nasionami tworzy owoc.
Rozmnażanie wegetatywne
Przez korzenie- poziomo rosnące korzenie boczne wielu roślin wytwarzają w wielu miejscach tzw. odrosty korzeniowe. Z pędów odrostowych powstają nowe rośliny, usamodzielniające się po obumarciu łączącego go korzenia
Przez łodygi i pędy- rozmnażaniu służą łodygi podziemne (kłącza), pędy płożące się i rozłogi oraz pędy zmodyfikowane- cebule i bulwy. Za pomocą kłączy i rozłogów polega na odrastaniu od nich ukorzeniających się pędów nadziemnych. U roślin tworzących cebule powstają z pączków bocznych wewnątrz cebuli małe cebule potomne. Bulwy- w oczkach bulwy znajdują się pączki rozwijające się w pędy, które następnie usamodzielniają się tworząc korzenie poboczne.

37 BUDOWA KWIATÓW I RODZAJE KWIATOSTANÓW.

KWIAT, przekształcony, skrócony pęd rośliny kwiatowej; organ sporofitu, w którym wykształcają się elementy rozrodu płciowego roślin nasiennych. U większości roślin okrytozalążkowych kwiat składa się z: pręcików, słupków, u wielu także z okwiatu (często zróżnicowanego na działki kielicha i płatki korony). Budowa kwiatu jest różnorodna, niektóre rośliny mają kwiaty obupłciowe (z pręcikami i słupkami), inne wytwarzają kwiaty rozdzielnopłciowe (tylko z pręcikami lub tylko ze słupkami), u niektórych roślin występują kwiaty płonne (bez pręcików i słupków); płonne są też tzw. kwiaty pełne, w których zamiast pręcików rozwijają się dodatkowe płatki; poszczególne części kwiatu są osadzone na dnie kwiatowym; liczba pręcików i słupków oraz występowanie lub brak okwiatu i sposób ułożenia ich w kwiecie jest cechą charakterystyczną dla danego gatunku, rodzaju, a nawet rodziny; symetria kwiatu może być: promienista — w co najmniej 3 płaszczyznach symetrii (u dwuliściennych — 4 lub 5, u jednoliściennych najczęściej 3), grzbiecista — o jednej płaszczyźnie symetrii, np. u bobowatych (motylkowatych), storczykowatych, nieraz kwiaty są niesymetryczne, np. u kozłka; schematycznie budowę kwiatu przedstawiają tzw. narysy. Często kwiaty są zebrane w różnego typu kwiatostany. Organami, w których tworzą się elementy rozrodcze są w kwiecie pręciki i słupki, okwiat pełni w stosunku do nich funkcję ochronną (gdy kwiat jest jeszcze nie rozwinięty), później barwny okwiat staje się powabnią, gł. dla owadów; powabnią mogą być też inne części kwiatu, np. pręciki przekształcone w prątniczki; budowa kwiatu jest związana w dużym stopniu ze sposobem jego zapylania, np. kwiaty owadopylne są na ogół barwne, często mają miodniki, kwiaty wiatropylne są drobne, pozbawione barwnego okwiatu.

Kwiatostan- kwiaty występują pojedynczo ( na końcach odgałęzień łodygi lub w kątach liści) albo w skupieniach, czyli tzw. kwiatostanach. Wyróżnia się wiele rodzajów kwiatostanów. Podstawowe to kwiatostany groniaste i wierzchołkowate. Wyróżniamy kwiatostany:
-grono
-baldachogrono
-wiecha
-kłos
-kłos złożony
-kolba
-baldach
-baldach złożony
-główka
-koszyczek
-wierzchotka dwupromienista
-sierpnik
-wachlarzyk
-kwiatostany groniaste
-kwiatostany wierzchołkowe


38 ZAPYLENIE I ZAPŁODNIENIE

Proces zapylenia polega na przeniesieniu pyłka na znamię słupka, co prowadzi z kolei do zapłodnienia. Najkorzystniejsze dla roślin jest zapylenie krzyżowe, tzn. obcym pyłkiem zapylenie odbywa się za pomocą zwierząt lub wiatru. Wyróżniamy okrytonasienne owadopylne, wiatropylne i samopylne.
Zapłodnienie- połączenie się gamety męskiej z żeńską. Zawierająca 2 plemniki łagiewka pyłkowa wzrasta w tkankę słupka i poprzez szyjkę kieruje się do zalążni, po czym przez okienko wnika do zalążka. W zalążni plemniki uwalniają się z łagiewki i dokonują zapłodnienia.

39 POWSTANIE I BUDOWA NASION I OWOCÓW: ZNACZENIE NASION I OWOCÓW W GOSPODARCE CZŁOWIEKA.

NASIONO, nasienie, bot. organ rozmnażania się roślin nasiennych, zawierający zarodek; rozwija się z zalążka; w skład nasion u różnych roślin wchodzi oprócz zarodka bielmo, obielmo i łupina; nasiono zawiera materiały zapasowe (skrobię, tłuszcze, białka) zmagazynowane w bielmie (nasiona bielmowe) lub w liścieniach (nasiona bezbielmowe); z osłonek zalążka tworzy się łupina nasienna, na której widoczny jest ślad „sznureczka”, tzw. znaczek, oraz zagłębienie będące pozostałością po „okienku”; często na powierzchni łupiny wykształcają się różne twory, np. włoski. Nasiona roślin nagozalążkowych są nagie, okrytozalążkowych chronione przez owoc. Dojrzałe nasiona znajduje się w stadium anabiozy: nie pobiera pokarmu, nie rośnie, b. słabo oddycha; zachowuje zdolność do kiełkowania przez długi czas (nawet wiele lat). Nasiona mają różnorodne zastosowanie: są materiałem siewnym, źródłem pożywienia człowieka i zwierząt, dostarczają składników do produkcji leków, kosmetyków, barwników itp.

OWOC, występujący u roślin okrytozalążkowych wytwór zalążni słupka kwiatowego (ściany zalążni przekształcają się w owocnię, w której znajdują się nasiona); owoc jest organem osłaniającym nasiona i służącym do ich rozsiewania; w szerszym ujęciu owocem nazywa się twór pełniący te funkcje, mimo iż powstaje z innych niż zalążnia części kwiatu, (np. z dna kwiatowego, łodygi kwiatostanu). Owoce dzieli się na 3 grupy: owoce pojedyncze, owoce złożone (powstające z wielosłupkowego kwiatu, np. u truskawki) i owocostany (powstające z kwiatostanu, np. u morwy). Owoce pojedyncze to: owoce suche pękające — mieszek, strąk, łuszczyna, łuszczynka, torebka; owoce suche niepękające — orzech, ziarniak, niełupka, skrzydlak; owoce suche rozpadające się na jednonasienne części — rozłupnia, strąk przewęzisty, podwójny skrzydlak; owoce soczyste — pestkowiec, jagoda, owoce typu jabłka, pomarańczy, dyni. U owoców złożonych do odpowiedniej nazwy owocu pojedynczego dodaje się przymiotnik „złożony”, np. niełupka złożona. U licznych roślin na owocu powstają różne twory ułatwiające rozsiewanie się nasion, np. włoski, haczyki, skrzydlate wyrostki; ścianki niektórych owoców śluzowacieją, co ułatwia przylepianie się owoców do ciała rozsiewających je zwierząt. Owoce wielu roślin są wykorzystywane do konsumpcji w stanie surowym lub przetworzonym (owoce jadalne), do produkcji np. leków, kosmetyków, barwników.



ZOOLOGIA

1 WYSTĘPOWANIE, RÓŻNORODNOŚĆ BUDOWY I PRZEJAWÓW ŻYCIOWYCH PIERWOTNIAKÓW.

PIERWOTNIAKI w systematyce tradycyjnej podkrólestwo w królestwie zwierząt, wg nowszych systemów wchodzą w skład królestwa Protista (Protoctista); obejmują organizmów jednokomórkowych, z reguły mikroskopijnej wielkości. Pod względem budowy komórka pierwotniaka zawiera wszystkie elementy charakterystyczne dla komórek organizmu wielokomórkowego; pod względem biologii i pełnionych funkcji odpowiada organizmowi wielokomórkowemu, z własnym cyklem życiowym. Komórkę pierwotniaka otacza błona cytoplazmatyczna o zróżnicowanej i wybiórczej przepuszczalności; u niektórych występują błony podwójne lub potrójne, tworzące wraz ze strukturami szkieletowymi cytoplazmy swoisty układ określany mianem pellikuli. Kształt komórek pierwotniaka zależy od struktur szkieletowych cytoplazmy (org. lub nieorganiczne); niektóre wytwarzają szkieleciki zewn. (np. otwornice, pełzaki skorupkowe). Wszystkie pierwotniaki są eukariontami — mają wyodrębnione jądro komórkowe (jedno lub wiele), to wyróżnia je od prokariontów; różnice wielkości jąder u różnych pierwotniaków mogą być 1000-krotne, a różnice objętości sięgają biliona. W obrębie cytoplazmy występują organelle komórkowe typowe dla komórek wszystkich organizmów (np. mitochondria, aparat Golgiego, centriole, lizosomy, siateczka śródplazmatyczna, plastydy) oraz organelle typowe tylko dla pierwotniaków — wodniczki pokarmowe i tętniące. Większość pierwotniaków ma zdolność ruchu lokomocyjnego; organellami ruchu są wici, rzęski, błony falujące lub nibynóżki; ruch ich jest ściśle związany i koordynowany (dzięki zdolnościom przewodzącym błony komórkowej) z ruchem całej komórki oraz z ruchem samej cytoplazmy, przy zaangażowaniu i współdziałaniu struktur szkieletowych i kurczliwych cytoplazmy (gł. mikrotubul i mikrofilamentów). Podłożem ruchu u pierwotniaków są gł. reakcje bezwarunkowo-odruchowe (kinezy) i reakcje taktyczne (taksje) na czynniki zewn. (np. światło, temperaturę, chemizm środowiska). Odżywianie się u pierwotniaków może mieć różny charakter; mogą one być organizmami samożywnymi (np. wiciowce roślinne, zaliczane od niedawna do pierwotniaków), samożywnymi lub cudzożywnymi zależnie od warunków środowiska (np. euglena) lub wyłącznie cudzożywnymi (np. wiciowce zwierzęce, orzęski, sarkodowe); cudzożywne odżywianie polega na wybiórczym transporcie poprzez błonę komórkową rozpuszczonych składników pokarmowych lub na endocytozie; u wielu pierwotniaków istnieje stałe miejsce pobierania pokarmu, cytostom; organellami trawienia są wodniczki pokarmowe, do których dołączają się pęcherzykowate struktury — lizosomy, zawierające enzymy trawienne; nie strawione resztki są usuwane bądź w dowolnym miejscu błony komórkowej (np. u ameb), bądź w stałym, zw. cytopyge (u orzęsków); zbędne produkty przemiany materii, nadmiar wody i soli miner. są bądź wydalane z cytoplazmy w dowolnym miejscu błony komórkowej, bądź „zbierane” przez wodniczki tętniące — organelle osmoregulacji i wydalania, a następnie usuwane w określonym miejscu pellikuli. Materiałem zapasowym są u pierwotniaków głównie węglowodany (np. paramylon) i tłuszcze. U pierwotniaków istnieją 2 typy rozmnażania: bezpłciowy — odbywający się bądź przez podział komórki poprzedzony podziałem mitotycznym jądra (u niektórych zwielokrotnione podziały jądra), bądź przez pączkowanie; rozmnażanie płciowe polega na łączeniu się osobników pełniących funkcję gamet i należących do odmiennych typów płciowych; mogą to być osobniki niezróżnicowane morfologicznie (izogamia) lub różne (anizogamia); rozmnażanie płciowe najczęściej jest związane z przemianą pokoleń, a u pierwotniaków pasożytniczych także ze zmianą żywiciela; faza rozmnażania bezpłciowego, schizogonia, i płciowego — gamogamia, występują naprzemiennie; podział redukcyjny u różnych pierwotniaków może odbywać się na różnych etapach powstawania komórek płciowych (mejoza pre-, inter- lub postgamiczna). Wyjątkiem wśród pierwotniaków są orzęski, u których występuje swoisty proces płciowy zw. koniugacją. Liczne pierwotniaki wytwarzają formy przetrwalnikowe w postaci cyst i spor. Pierwotniaki występują na całej kuli ziemskiej, żyją we wszystkich typach wód i środowisk wilgotnych, liczne są symbiontami lub pasożytami roślin i zwierząt; niektóre są chorobotwórcze dla człowieka, np. pełzak czerwonki, lamblie, rzęsistki, świdrowce. Systematyka pierwotniaków ulega dość częstym zmianom, wg ostatnich ustaleń wyodrębnia się 7 typów: (wiciowce, opaliny, sarkodowe), (sporowce właściwe), (mikrosporydia), (część pierwotniaków dawniej zaliczanych do sporowców pełzakowatych) oraz (orzęski).

2 PIERWOTNIAKI CHOROBOTWÓRCZE ZWIERZĄT I CZŁOWIEKA ( ŚWIDROWIEC, PEŁZAK, ZARODZIE, RZĘSISTEK)



ŚWIDROWCE, rodzina pierwotniaków z gromady wiciowców zwierzęcych; ciało wrzecionowate, z 1 wicią; pasożyty żyjące w płynach ustrojowych i tkankach kręgowców, przewodzie pokarmowym bezkręgowców i w sokach roślin; do najgroźniejszych należą: świdrowiec gambijski i świdrowiec rodezyjski, wywołujące u człowieka śpiączkę; afrykańską; przenosicielem jest mucha tse-tse; z jej ukłuciem świdrowce dostają się do krwi, po pewnym czasie przedostają się do układu limfatycznego, następnie do płynu mózgowo-rdzeniowego, gdzie mnożą się b. intensywnie przez podział podłużny; żyją one również we krwi zwierząt kopytnych, gł. antylop, u których nie wywołują widocznych objawów chorobowych.

PEŁZAK, rodzaj pierwotniaków z rzędu ameb; pasożyty przewodu pokarmowego i in. narządów kręgowców, gł. ssaków; u człowieka występuje pełzak okrężnicy, niewywołujący stanów chorobowych, oraz groźny pełzak czerwonki, wywołujący krwawą biegunkę amebową (pełzakowica).

ZARODZIEC, rodzaj pasożytniczych pierwotniaków z podrzędu krwinkowców, pokolenie bezpłciowe żyje w erytrocytach kręgowców (gł. ptaków i ssaków), a pokolenie płciowe w ciele krwiopijnych stawonogów, gł. komarów; stadium inwazyjnym są sporozoity, które podczas ukłucia przez zarażonego komara, ze śliną dostają się do ciała kręgowca; początkowo przedostają się gł. do śledziony i wątroby, gdzie przez pewien czas rozmnażają się bezpłciowo, po czym następuje wysiew do krwi i powtarzające się procesy wielokrotnych podziałów w krwinkach, którym towarzyszą ponawiające się ataki gorączki u chorego (zimnica); po serii podziałów tworzą się gamety; dojrzewanie i kopulacja gamet odbywa się w jelicie komara; zygota przenika przez ściankę jelita i otacza się cystą; w cyście znów odbywają się podziały wielokrotne, w których wyniku powstają sporozoity, które po pęknięciu cysty przedostają się do gruczołów ślinowych komara; zarodziec występuje gł. na obszarach tropikalnych i śródziemnomorskich; najbardziej chorobotwórcze są: zarodziec ruchliwy, wywołujący zimnicę trzeciaczkę, zarodziec pasmowy- czwartaczkę, zarodziec sierpowy— zimnicę tropikalną.

RZĘSISTKI, rząd pasożytniczych pierwotniaków z gromady wiciowców zwierzęcych; ciało stanowi komórka (dł. do 0,05 mm), wzmocniona aksostylem, zaostrzona w tylnej części, w przedniej opatrzona 3–5 wiciami ruchowymi i 1 wicią sterowną, tworzącą wzdłuż ciała falującą błonkę; szeroko rozpowszechnione gł. wśród kręgowców; rzęsistek pochwowy, wywołuje u człowieka rzęsistkowicę, podobnie jak rzęsistek bydlęcy u bydła; rzęsistek jelitowy, żyje w jelicie człowieka, prawdopodobnie nieszkodliwy.

3 KLASYFIKAJA, BUDOWA I FUNKCJE TKANEK ZWIERZĘCYCH.

TKANKI, u człowieka i zwierząt zespoły komórek (wraz z ich wytworem — substancją międzykomórkową) o podobnej budowie, wspólnym pochodzeniu z tego samego listka zarodkowego i wspólnie spełniających określoną funkcję; rozróżnia się tkankę nabłonkową, tkankę mięśniową, tkankę nerwową; i tkankę łączną; w poszczególnych typach tkanek istnieje dalsze zróżnicowanie zarówno morfologiczne, jak i funkcjonalne, np. w obrębie tkanki łącznej rozróżnia się tkankę kostną, tkankę łączną właściwą; tkanki powstają w rozwoju zarodkowym w procesie histogenezy i rozwijają się — w różnym stopniu — dalej w okresie pozarodkowym, np. w tkance nabłonkowej procesy odnawiania (przez podziały komórek mało zróżnicowanych) i różnicowania zachodzą przez całe życie osobnika, a dojrzałe komórki nerwowe tracą zdolność do podziału; badaniem tkanek zajmuje się histologia.


NABŁONKOWA TKANKA, nabłonek, tkanka charakteryzująca się małą ilością substancji międzykomórkowej i w związku z tym zwartym układem komórek, tworzących jedną lub więcej warstw; pokrywa skórę (naskórek) i błony łącznotkankowe wyściełające jamy różnych narządów i przewodów — nabłonek okrywający, który ma znaczenie ochronne, pełni też inne funkcje (np. wchłanianie w nabłonku jelita); pełni także funkcję wydzielniczą — nabłonek gruczołowy (gruczoły), oraz odgrywa rolę w odbiorze bodźców — nabłonek zmysłowy (np. nabłonek węchowy jamy nosowej); komórki nabłonkowe leżą na cienkiej błonie podstawowej, oddzielającej je od tkanki łącznej, na ich wolnej powierzchni mogą występować różne twory związane z czynnością nabłonka, np. migawki; tkanka nabłonkowa odznacza się dużą zdolnością regeneracji; stała odnowa tkanki nabłonkowej jest sterowana czynnikami wzrostu (np. EGF — czynnik wzrostu naskórka) działającymi na zasadzie auto- lub parakrynii (pod wpływem substancji wytwarzanych przez komórki znajdujące się w pobliżu); komórki tkanki nabłonkowej są związane ze sobą mechanicznie i czynnościowo połączeniami międzykomórkowymi. Tkanka nabłonkowa hodowana in vitro bywa stosowana w lecznictwie, np. oparzenia leczone hodowanymi keratynocytami; są prowadzone próby hodowli i przeszczepiania także tkanki gruczołowej, np. wysepek trzustkowych Langerhansa.


MIĘŚNIOWA TKANKA, tkanka zbud. z wydłużonych komórek zw. włóknami mięśniowymi, odgrywająca podstawową rolę we wszystkich ruchach dzięki zdolności kurczenia się; u kręgowców rozróżnia się tkankę mięśniową gładką, poprzecznie prążkowaną szkieletową i sercową (serce); elementem kurczliwym włókien wszystkich rodzajów tkanki mięśniowej są miofibryle; tkanka mięśniowa gładka jest zbud. z włókien wrzecionowatych, jednojądr.; tworzy błony mięśniowe narządów wewn., np. mięśniówkę jelit, macicy; tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną mięśni szkieletowych tworzą długie włókna wielojądr.; włókna czerwone, ciemne, z mniejszą ilością miofibryli, są zdolne do pracy ciągłej (np. mięsień przepony), włókna jasne, z dużą ilością miofibryli — do dużego, lecz mniej długotrwałego wysiłku (np. mięśnie kończyn). Metabolizm tkanki mięśniowej przekształca wysokoenerg. wiązania w energię wykorzystywaną do skurczów izotonicznych, którym towarzyszy skrócenie mięśnia, lub do skurczów izometrycznych — z niewielkim skróceniem mięśni (np. napięcie mięśni utrzymujących postawę); przesuwanie się wobec siebie włókienek komórek mięśniowych stanowi istotę mechanizmu skurczu (teoria ślizgowa Huxleya); rozrzucone w tkance mięśniowej pojedynczo komórki satelitarne (małe, jednojądrzaste) są źródłem rozrastania się i ewentualnej regeneracji tkanki mięśniowej


NERWOWA TKANKA, zespół komórek, z których jest zbudowany układ nerwowy; w nerwowej tkance rozróżnia się neurony, czyli komórki nerwowe — elementy pobudliwe spełniające właściwe funkcje układu nerwowego związane z powstawaniem i przewodzeniem impulsów, oraz komórki glejowe (glejowa tkanka).


ŁĄCZNA TKANKA, grupa tkanek zwierzęcych, zbud. z komórek oraz substancji międzykomórkowej; łączą i wiążą inne tkanki, pełnią funkcję podporową, odżywczą i obronną (fagocytoza, wytwarzanie przeciwciał). Do tkanki łącznej należą: tkanka łączna właściwa, tkanka kostna, tkanka chrzęstna.
W skład tkanki łącznej właściwej wchodzą: — fibroblasty, wytwarzające substancję międzykomórkową (wraz z włóknami), gwiaździste komórki mezenchymatyczne, które mogą przekształcić się w inne typy komórek siateczki (siateczkowa tkanka) — wolne makrofagi, histiocyty, komórki tuczne, komórki plazmatyczne, tłuszczowe, barwnikowe i napływowe — z krwi, np. granulocyty; substancję międzykomórkową tworzy jednorodna substancja podstawowa — złożona mieszanina białek (m.in. glikoproteiny, kolagen), sacharydów, lipidów i wody — oraz włókna klejorodne (kolagenowe), odporne na zerwanie, włókna sprężyste (elastyczne) i siateczkowe. Tkanka łączna właściwa wiotka (luźna) zawiera wszystkie rodzaje komórek, rozmieszczone nieregularnie w półpłynnej substancji międzykomórkowej z małą ilością włókien; wypełnia szczeliny tkankowe, przestrzenie między narządami, otacza naczynia; odgrywa zasadniczą rolę w odżywianiu otoczonych przez nią elementów innych tkanek; w ubytkach tkankowych rozrasta się tworząc ziarninę. Tkankę łączną właściwą zbitą, z której są zbud. m.in. ścięgna, tworzą w gł. mierze włókna, z komórek występują tylko fibroblasty. Do tkanki łącznej właściwej należy ponadto tkanka tłuszczowa, tkanka siateczkowa oraz zarodkowa tkanka galaretowata.

4 TYPY ZWIERZĄT W KOLEJNOŚCI SYSTEMATYCZNEJ Z PODANIEM REPREZENTOWANYCH PRZEDSTAWICIELI ZWIERZĄT DANEGO TYPU BEZKRĘGOWCÓW I KRĘGOWCÓW



PODKRÓLESTWO TYP GROMADA
Pierwotniaki Wiciowce
Sarkodowce
Orzęski

Tkankowce Gąbki
Tkankowce Jamochłony Stułbiopławy
Krążkopławy
Koralowce
Tkankowce Płazińce Wirki
Przywry
Tasiemce
Tkankowce Obleńce Nicienie
Tkankowce Pierścienice Wieloszczepy
Skąposzczety
Pijawki
Tkankowce Stawonogi Skorupiaki
Pajęczaki
Wije
Owady
Tkankowce Mięczaki Ślimaki
Małże
Głowonogi
Tkankowce Szkarłupnie Jeżowce
Rozgwiazdy
Tkankowce Strunowce
-podtyp: bezczaszkowce
-podtyp: osłonice
-podtyp: kręgowce


Krągłouste
Rypy
Płazy
Gady
Ptaki
Ssaki


5 PŁAZIŃCE: PRZYSTOSOWANIE DO PASOŻYTNICZEGO TRYBU ŻYCIA NA PRZYKŁADZIE TASIEMCA

PŁAZIŃCE, robaki płaskie, typ zwierząt bezkręgowych, obejmujący przywry, skrzelowce, tasiemce i wirki; ciało wydłużone, spłaszczone grzbieto-brzusznie; ścianę ciała stanowi wór skórno-mięśniowy; brak jamy ciała, narządy wewnętrzne leżą w gąbczastej masie (parenchymie); przewód pokarmowy kończy się ślepo (nie ma otworu odbytowego) lub go brak (np. u tasiemców); brak układu oddechowego i krążenia; układ wydalniczy protonefrydialny (nefrydia); w większości obojnaki o dużej rozrodczości; rozwój najczęściej z przeobrażeniem; formy wolno żyjące (wirki) lub pasożyty (przywry, skrzelowce, tasiemce).

TASIEMCE, ciało, zbudowane z szeregu członów tworzących strobilę, a na przednim końcu skoleks, jest okryte grubą warstwą oskórka; brak narządów zmysłów, układu pokarmowego (pobierają pokarm całą powierzchnią ciała), układu oddechowego (energię czerpią gł. z rozkładu glikogenu) i krążenia; z reguły obojnaki, w każdym członie na ogół pełny zestaw narządów płciowych; samozapłodnienie zachodzi w obrębie członu albo krzyżowe między członami jednego lub dwu osobników; przechodzą złożony cykl rozwojowy, zwykle z jednym żywicielem pośrednim lub dwoma; formy larwalne (m.in. onkosfera, procerkoid, plerocerkoid albo cysticerkoid, wągier, cenurus, bąblowiec) pasożytują w narządach bezkręgowców i kręgowców, niekiedy występuje stadium wolno żyjące — koracidium. Tasiemce są przyczyną chorób zwierząt i człowieka (tzw. tasiemczyce).
Do pasożytów jelitowych człowieka należą: tasiemiec nieuzbrojony, dł. ok. 10 m; produkuje ok. 6 mln jaj rocznie, wydalanych z kałem żywiciela; z jaja połkniętego z paszą przez bydło domowe uwalnia się onkosfera, która przez układ krążenia dostaje się do jednego z narządów i przekształca w wągra; wągier zjedzony z zakażonym mięsem przez człowieka po 2–3 mies. przybiera postać dorosłą. Tasiemiec uzbrojony, dł. ok. 8 m, z 2 wieńcami haczyków na skoleksie; żywicielem pośrednim jest świnia (w szczególnych wypadkach także człowiek).

Przystosowanie do pasożytniczego trybu życia:
-taśmowy, płaski kształt ciała,
-brak narządów ruchu
-brak narządów zmysłów
-brak ubarwienia
-nabłonek odporny zadziałanie enzymów trawiennych żywiciela
-wykształcenie narządów czepnych( przyssawki, haczyki)
-brak układu pokarmowego, krwionośnego, oddechowego
-odżywianie się przez wchłanianie pokarmu strawionego przez żywiciela
-oddychanie beztlenowe
-silnie rozwinięty układ rozrodczy i olbrzymia jego produktywność
-obojnactwo i samozaplemnianie
-cykl rozwojowy złożony z występowaniem form pośrednich- larw, przy czym istnieje wielu żywicieli pośrednich zapewnia rozprzestrzenienie populacji pasożyta

6 CHOROBY CZŁOWIEKA WYWOŁANE PRZEZ TASIEMCE I SPOSOBY ICH ZAPOBIEGANIA.

Zapobieganie:
-urzędowa kontrola mięsa, unikanie kupna niewiadomego pochodzenia
-kontrolnym badaniu kału człowieka na obecność pasożytów
-usuwanie pasożytów środkami farmakologicznymi
-ochrona wody i gleby przed zanieczyszczeniami odchodami ludzkimi
-nadzór weterynaryjny- sanitarny nad hodowlą bydła i trzody chlewnej


7 OBLEŃCE- MORFOLOGICZNE, ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE CECHY NICIENI

OBLEŃCE, robaki obłe, typ zwierząt bezkręgowych, obejmujący m.in. nicienie, brzuchorzęski, wrotki (traktowane niekiedy jako odrębne typy); ciało wydłużone, obłe, często nitkowate; ścianę ciała tworzy wór skórno-mięśniowy; w pierwotnej jamie ciała znajduje się nieznaczna liczba elementów mezenchymatycznych (mezenchyma); przewód pokarmowy (u niektórych form mniej lub bardziej uwsteczniony) w postaci prostej rurki, w której rozróżnia się na ogół jamę gębową, gardziel, jelito środk. i prostnicę zakończoną otworem stekowym; układu oddechowego i krążenia brak; obleńce są najczęściej rozdzielnopłciowe; żyją swobodnie lub pasożytniczo.

NICIENIE, ciało robakowate, zwykle silnie wydłużone w mezenchymie mieszczą się m.in. komórki pochłaniające produkty przemiany materii, funkcję wydalniczą pełnią ponadto 2 podłużne kanały boczne; narządy zmysłów słabo rozwinięte (brodawki, szczecinki, u form wolno żyjących niekiedy plamki oczne); najczęściej rozdzielnopłciowe, wyraźny dymorfizm płciowy; w rozwoju występuje stadium larwy; żywią się szczątkami org., pokarmem roślinnym, rzadko drapieżne, liczne są pasożytami roślin (np. mątwiki, węgorki) i zwierząt, także człowieka (np. filarie, glisty, owsiki, włosień); nicienie wolnożyjące zamieszkują morza, wody słodkie, glebę, rozkładające się szczątki organiczne.


8 PASOŻYTY SZCZEGÓLNIE NIEBEZPIECZNE DLA CZŁOWIEKA



9 PIERŚCIENICE- PRZEGLĄD PIERŚCIENIC, WYSTĘPOWANIE I ROLA W PRZYRODZIE

PIERŚCIENICE, typ zwierząt bezkręgowych gat.; dł. od kilku mm do 2 m; ciało robakowate, o wyraźnej zewnętrznej i wewnętrznej (u większości) segmentacji; narządy ruchu w postaci szczecinek lub parapodiów (oprócz pijawek); ścianę ciała stanowią nabłonek i warstwy mięśni gładkich; wtórna jama ciała (celoma), wysłana śródbłonkiem, jest również podzielona segmentalnie; układ nerwowy zbudowany z obrączki okołoprzełykowej, zwojów nad- i podprzełykowego oraz drabinki zwojów segmentalnych połączonych pniami nerwowymi; układ krwionośny zamknięty lub otwarty (wieloszczety i niektóre gat. pijawek); układ wydalniczy u większości — typu metanefrydiów (nefrydia); przewód pokarmowy zróżnicowany na odcinki; obojnaki lub rozdzielnopłciowe (wieloszczety); przechodzą rozwój prosty lub z postacią larwalną, trochoforą; (wieloszczety); zamieszkują morza, wody słodkie, wilgotną glebę; rozróżnia się gromady pierścienic: wieloszczety, skąposzczety, pijawki, szczetnice; ponadto do pierścienic czasami zaliczane są także niezmogowce.

Pierścienice:
-Wieloszczety (Nereida)
-Skąposzczety (dżdżownica ziemna, Rureczniki)
-Pijawki (Pijawka lekarska)


10 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA BUDOWY I BIOLOGII STAWONOGÓW

STAWONOGI, typ bezkręgowców, najliczniejszy w świecie zwierząt (ponad 1 mln gat. opisanych), obejmujący trylobity, skorupiaki, staroraki, pajęczaki, wije i owady; ciało dwubocznie symetryczne, zbudowane z segmentów tworzących głowotułów i odwłok (u skorupiaków i pajęczaków) lub głowę, tułów i odwłok (u owadów) albo głowę i tułów (u wijów); odnóża członowane, połączone stawowo; silnie zesklerotyzowany oskórek spełnia funkcję szkieletu zewn., dającego oparcie dobrze rozwiniętej muskulaturze (wyłącznie mięśnie poprzecznie prążkowane); układ nerwowy w najprostszym przypadku ma budowę drabinkową, u innych w postaci łańcuszka brzusznego lub parzystych zwojów połączonych pniami nerwowymi; zmysły dobrze rozwinięte, zwł. wzrok i węch; układ krwionośny otwarty, serce leży po stronie grzbietowej; narządami wydalniczymi są cewki Malpighiego bądź — przypominające metanefrydia — gruczoły czułkowe, szczękowe i biodrowe; stawonogi oddychają całą powierzchnią ciała lub skrzelami, skrzelotchawkami, płucotchawkami i tchawkami; z reguły rozdzielnopłciowe, rozwój prosty lub z przeobrażeniem; zamieszkują wszystkie środowiska, we wszystkich strefach klimatycznych najstarsze, znane z kambru, wyodrębniły się prawdopodobnie z pierścienic.

OWADY, najliczniejsza gromada w świecie zwierząt; ponad 1 mln opisanych dotąd gat. współcz. i ponad 10 tys. kopalnych, w Polsce ponad 25 tys. gatunków. Owady opanowały wszystkie środowiska całej kuli ziemskiej. Najstarsze znalezisko (owady bezskrzydłe) ze środk. dewonu, kompletne i liczne skamieniałości z karbonu obejmują owady zbliżone pokrojem do ważek oraz pierwsze jętki, ważki i prostoskrzydłe. Silnie zróżnicowane pod względem wielkości — od 0,17 mm (błonkówka) do 35 cm (tropik. patyczaki). Ciało owadów jest zbud. z segmentów, z wyodrębnioną głową, tułowiem i odwłokiem; segmenty głowy (6) tworzą jednolitą puszkę głowową, na której mieszczą się: para czułków, para złożonych oczu, z reguły 1–3 przyoczka i otwór gębowy z 3 parami różnie ukształtowanych przysadek gębowych (gębowe narządy owadów); z segmentami tułowia (3) od strony brzusznej łączą się stawowo 3 pary odnóży krocznych, od strony grzbietowej, na 2 i 3 segmencie, z reguły 2 pary skrzydeł, które u owadów bezskrzydłych nigdy się nie rozwinęły, a np. u wszołów, wszy i pcheł wtórnie zanikły lub, jak np. u muchówek i wachlarzoskrzydłych, 1 para ulega redukcji (przezmianki); segmenty odwłoka (najwięcej 12) z reguły bez przysadek lub ze szczątkowymi odnóżami (owady bezskrzydłe), czy też parzystymi przysadkami aparatu płciowego. Ciało owadów jest okryte jednowarstwowym naskórkiem (w nim gruczoły np. woskowe, wonne, żywiczne i przędne), wytwarzającym na zewnątrz wielowarstwowy, chitynowy oskórek zbud. z płytek (grzbietowej, bocznych i brzusznej), który stanowi szkielet zewn., ochronę ciała oraz miejsce przyczepu mięśni. Ubarwienie owadów zależy od obecności pigmentu w naskórku i oskórku lub od struktury oskórka (ubarwienie strukturalne, wskutek załamania i rozszczepienia światła w komórkach). W skomplikowanym układzie nerwowym najsilniej rozwinięty parzysty zwój nadgardzielowy (tzw. mózg), który obrączką okołoprzełykową łączy się z parzystym zwojem podgardzielowym; dobrze rozwinięte zmysły: wzroku, słuchu (chordotonalny aparat, tympanalny aparat) i czucia (włoski czuciowe); wiele owadów wydaje dźwięki za pomocą mniej lub bardziej skomplikowanych urządzeń (np. strydulacyjny aparat). Układ mięśniowy jest zbud. z mięśni poprzecznie prążkowanych, zebranych w pęczki lub pasma i odznaczających się dużą sprawnością i siłą. Układ krwionośny otwarty, składa się z wydłużonego, wielokomorowego serca położonego w worku osierdziowym, odchodzącej od niego tętnicy oraz zatok; krew, u większości bez barwnika, pełni funkcję przenośnika pokarmu i produktów przemiany materii. Wymiana gazowa odbywa się przez tchawki, tworzące silnie rozgałęzioną sieć kanalików. Układ pokarmowy jest zróżnicowany na jelito przednie (gardziel, przełyk, wole, u niektórych żołądek żujący), środk. (żołądek trawiący, jelito cienkie) i tylne; do jelita tylnego lub na pograniczu z jelitem środk. uchodzą tzw. cewki Malpighiego. Owady są rozdzielnopłciowe, często z wyraźnym dymorfizmem płciowym, z reguły jajorodne, zapłodnienie wewn.; rozwój z przeobrażeniem niezupełnym (larwa) lub zupełnym (larwa, poczwarka); wiele gat. rozmnaża się przez partenogenezę; lub poliembrionię; długość życia owadów waha się od kilku godzin (jętki) do 15 lat (mrówki). Rozróżnia się owady bezskrzydłe, obejmujące: skoczogonki, widłogonki, pierwogonki i szczeciogonki, oraz owady uskrzydlone, obejmujące m.in.: ważki, jętki, karaczany, modliszki, termity prostoskrzydłe, przylżeńce, wszoły, pluskwiaki, chrząszcze, motyle, chruściki, muchówki, pchły, sieciarki, wojsiłki, błonkówki. Ilustracja Owady.

SKORUPIAKI, podtyp i zarazem gromada bezkręgowców z typu stawonogów; ok. 40 tys. gat., dł. od ułamka mm do 80 cm; ciało skorupiaka jest zbud. z segmentów i podzielone na głowę, tułów (u wielu zlany z głową w głowotułów) i odwłok; okrywa je silnie schitynizowany oskórek, przesycony solami wapnia, u niektórych tworzący jednolity pancerz lub dwuklapową skorupkę; każdy segment pierwotnie jest wyposażony w parę dwugałęzistych odnóży, które mogą niekiedy zanikać lub znacznie się przekształcać (w oczy, czułki, żuwaczki, szczęki, u niektórych w szczękonóża, odnóża kroczne lub pływne, narządy kopulacyjne); oddychają skrzelami lub całą powierzchnią ciała, gat. lądowe mają rodzaj tchawek; skorupiaki są rozdzielnopłciowe, w rozwoju zwykle występuje stadium larwalne (gł. pływik); wzrost form młodocianych odbywa się skokowo i jest związany z linieniem; zamieszkują morza, wody słodkie lub silnie wilgotne środowiska lądowe (np. stonogi); nieliczne formy pasożytnicze (np. sakulina, splewki); rozróżnia się podgromady skorupiaków: liścionogi, małżoraczki, splewki, wąsonogi, widłonogi (dawniej łącznie traktowane jako podgromada członowce) i pancerzowce.


TRYLOBITY, gromada prymitywnych kopalnych stawonogów morskich; długość od kilku mm do kilkudziesięciu cm; ciało o wyraźnej segmentacji, podzielone na tarczę głowową, tułów i tarczę ogonową, od strony grzbietowej podzielone 2 podłużnymi bruzdami na 3 płaty; osłonięte były grubym, silnie zwapniałym pancerzem (zachowanym w stanie kopalnym); na głowie, na płatach bocznych, u większości gat. oczy złożone, para wieloczłonowych czułków i 4 pary dwugałęzistych odnóży, identycznych z odnóżami tułowia i tarczy ogonowej; tryb życia denny, w niebezpieczeństwie mogły się zwijać; przechodziły rozwój złożony, z 3 stadiami larwalnymi; wyodrębniły się z wieloszczetów. Przyjmuje się, że od nich wywodzą się szczękoczułkowce i skorupiaki; są ważnymi skamieniałościami przewodnimi ery paleozoicznej; maksymalny rozwój przechodziły w kambrze, wymarły w permie.


PAJĘCZAKI, gromada stawonogów z podtypu szczękoczułkowców; ok. 60 tys. gat.; dł. od 0,1 mm do ok. 17 cm; ciało u większości zbud. z głowotułowia i odwłoka, u skorpionów występuje dodatkowo zaodwłok, u roztoczy części ciała nie są oddzielone; na głowotułowiu — 6 par odnóży: głowowe — 2-, 3-członowe, chwytne szczękoczułki i wieloczłonowe, chwytne, kroczne (także kopulacyjne) nogogłaszczki, oraz tułowiowe — odnóża kroczne (4 pary), zwykle zakończone pazurkami lub przylgami; na odwłoku kądziołki przędne lub tzw. grzebienie i narządy zmysłów (np. u skorpionów). Pajęczaki są zwierzętami lądowymi; mają dobrze rozwinięte zmysły, zwł. zmysł dotyku; oczy proste (u niektórych brak); oddychają płucotchawkami, roztocze całą powierzchnią ciała; niektóre wtórnie przystosowane do środowiska wodnego (topik, wodopójki). W większości drapieżne, także pasożyty zwierząt i roślin lub saprofity. Układ nerwowy odznacza się silną koncentracją węzłów segmentalnych, u pająków i roztoczy zlanych w jedną masę; układ wydalniczy w postaci cewek Malpighiego oraz specjalnych gruczołów biodrowych (zmodyfikowane nefrydia); rozdzielnopłciowe, jajorodne lub jajożyworodne (np. skorpiony); u większości rozwój prosty, u roztoczy z postacią larwalną. Rozróżnia się m.in.: pająki, kosarze, skorpiony, solfugi, roztocze i zaleszczotki.


WIJE, gromada stawonogów; ok. 9 tys. gat.; dł. do 30 cm; ciało robakowate, zbud. z licznych, jednakowych segmentów, każdy z 1 lub 2 parami odnóży; wyłącznie lądowe; rozróżnia się podgromady wijów: krocionogi, pareczniki, pierwowije — traktowane niekiedy jako samodzielne gromady.
11 ROLA STAWONOGÓW ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM OWADÓW W PRZYRODZIE I W ŻYCIU CZŁOWIEKA

Cechy pozytywne:
-biorą udział w zapylaniu kwiatów wielu roślin
-są jednym z ważniejszych ogniw w łańcuchu pokarmowym większości biocenoz
-oczyszczają biocenozy odżywiając się padliną oraz odchodami zwierząt
-są wykorzystywane do walki biologicznej( gąsieniczki, mrówki, osy)
-dostarczają miodu i wosku, jedwabiu, barwników, kwasu mrówkowego
-biorą udział w procesach glebotwórczych
-spulchniają glebę, przyczyniają do lepszej jej wentylacji oraz wzbogacają ją w próchnice
-wykorzystywane są w przemyśle farmaceutycznym przy wyrobie leków

Cechy negatywne:
-roznoszą choroby człowieka
-przenoszą choroby roślin
-pasożytują na człowieku i zwierzętach
-niszczą monokultury leśne, narybek w stawach, rośliny uprawne, tkaniny, papier, meble, zbiory w spichlerzach

12 CHOROBY CZŁOWIEKA WYWOŁANE PRZEZ CZŁOWIEKA

Komar widliszek- zimnicę (malarię)
Wszy- dur (tyfus) plamisty
Pchły- dżumę
Muchy tse tse- śpiączkę
Muchy- dur brzuszny, czerwonkę bakteryjną, błonicę i cholerę


13 CHARAKTERYSTYCZNE CECHY BUDOWY I BIOLOGII ŚLIMAKÓW

ŚLIMAKI, gromada mięczaków; b. zróżnicowanych pod względem budowy i biologii; ciało większości gat. osłonięte pojedynczą muszlą, najczęściej spiralnie zwiniętą (zwykle prawoskrętną), z 1 otworem, niekiedy zamykanym specjalną pokrywką (wieczkiem) — rogową lub wapienną; u niektórych muszla zredukowana lub jej brak; muszla jest wytworem fałdu skórnego, tzw. płaszcza, tworzącego nadto zagłębienie zw. jamą płaszczową, mieszczącą skrzela; w budowie ciała można wyróżnić głowę (z 1 lub 2 parami czułków i parą oczu), nogę z płaską podeszwą (np. u skrzydłonogów — zmodyfikowana) i worek trzewiowy (mieszczący narządy wewnętrzne), u ślimaków wytwarzających muszlę ukryty w muszli. Cechą charakterystyczną budowy ślimaka jest asymetria, będąca wynikiem skomplikowanych procesów rozwojowych, wyrażająca się spiralnym skręceniem worka trzewiowego i muszli oraz redukcją niektórych narządów (np. skrzeli, nerek) z jednej strony ciała; żywią się pokarmem roślinnym lub zwierzęcym, także formy drapieżne; do rozcierania pokarmu służy chitynowa szczęka i tarka, uzbrajająca język; jajorodne, rzadko jajożyworodne; w rozwoju larwa weliger, u gatunków pierwotnych typu trochofory, u ślimaków płucodysznych rozwój prosty; zamieszkują morza, wody słodkie i lądy. Rozróżnia się 3 podgromady: przodoskrzelne— jama płaszczowa skierowana do przodu, skrzele leży przed sercem, muszla zamykana wieczkiem; w większości mor. (np. porcelanki, rozkolec), niektóre słodkowodne (np. żyworódka); tyłoskrzelne— skrzele leży za sercem, muszla często uwsteczniona, formy mor. (np. skrzydłonogi); płucodyszne— funkcję oddechową pełni unaczyniony nabłonek jamy płaszczowej; gł. formy lądowe (np. pomrowy, winniczek) lub wtórnie wodne (np. błotniarki, zatoczki).


14 ZWIERZĘTA PIERWOUSTE I WTÓRNOUSTE JAKO DWIE GAŁĘZIE EWOLUCYJNE ZWIERZĄT TKANKOWYCH. OGÓLNY PLAN BUDOWY STRUNOWCÓW.

STRUNOWCE, typ zwierząt tkankowych, u których szkieletem osiowym jest struna grzbietowa, występująca przez całe życie lub tylko w okresie zarodkowym; nad struną znajduje się cewka nerwowa, która stanowi zawiązek mózgowia, rdzenia kręgowego i część narządów zmysłowych; u niższych strunowców gardzielowy odcinek przewodu pokarmowego spełnia funkcje oddechowe; do strunowców należy podtypy: osłonice, bezczaszkowce i kręgowce.

WTÓRNOUSTE grupa zwierząt wielokomórkowych, u których otwór gębowy w rozwoju zarodkowym przebija się na biegunie przeciwległym do bieguna otworu gastruli; wtórnogębowce obejmują szkarłupnie i strunowce, a są przeciwstawiane pierwoustym.

PIERWOUSTE, zwierzęta bezkręgowe, u których otwór gastruli (pragęba) staje się w rozwoju zarodkowym otworem gębowym; jamochłony, płazińce, obleńce, pierścienice, stawonogi, mięczaki; przeciwstawiane wtórnustnych.

15. LANCETNIK JAKO PIERWSZY STRUNOWIEC

lancetnik- przypomina wyglądem niewielką (5-7cm.) bezoką rybkę, żyje w piaszczystym dnie morza. W budowie wewnętrznej wyróżnia się: strunę grzbietową , cewkę nerwową, gardziel poprzebijaną szczelinami skrzelowymi, jeden krwioobieg zamknięty. Lancetnik zalicza się di strunowców jednak w jego budowie można znaleźć kilka cech bezkręgowców.
Cechy bezkręgowców Cechy kręgowców

Matematyczna budowa ciała widoczna w organizacji:
Mięśni
Narządów rdzeniowych
Narządów wydalniczych
Narządów rozrodczych
Części naczyń krwionośnych
Obecność nefrydiów
Obecność struny grzbietowej
Obecność cewki nerwowej
Układ nerwowy związany z pokarmowym
Obecność wątroby
Pokrycie ciała skórą zbudowaną z jednowarstwowego nabłonka i tkanki łącznej
Układ krwionośny zamknięty


16 RYBY I WYBRANE CZYNNOŚCI ŻYCIOWE W POWIĄZANIU Z WARUNKAMI ŻYCIA

RYBY, nazwa zbiorcza zmiennocieplnych kręgowców wodnych, do niedawna traktowanych jako jedna gromada; obecnie przyjmuje się ich podział na 4 gromady: fałdopłetwe, akantody, obejmujące gat. kopalne, których głowę osłaniał pancerz z płytek kostnych, a resztę ciała — łuska ganoidalna; struna grzbietowa zachowała się przez całe życie; posiadały cechy zarówno ryb chrzęstnych (uzębienie, struktura płetw), jak i ryb kostnych (ganoidalne łuski, skostniałe czaszki); pojawiły się pod koniec ordowiku, wymarły na początku permu; pozostałe gromady to także kopalne tarczowce oraz reprezentowane współcześnie ryby chrzęstne i ryby kostne. Ryby są grupą b. zróżnicowaną pod względem budowy i biologii, wykazują też cechy wspólne: wszystkie prowadzą wodny tryb życia, przez całe życie oddychają skrzelami, kończyny w postaci parzystych płetw, obeność szczęk, brak błon płodowych w rozwoju zarodkowym (bezowodniowce). Kształt ciała ryb bywa bardzo różny, zależnie od trybu życia zwierzęcia i charakteru środowiska, u większości wrzecionowaty, znamionujący dobrych pływaków; zasadniczą funkcję napędową w lokomocji pełni płetwa ogonowa; płetwy parzyste, osadzone na pasie barkowym i miednicznym, funkcjonują jako stery i stateczniki; płetwy nieparzyste mogą być przekształcone, np. w przyssawki, narządy kopulacyjne. Skóra zawiera liczne gruczoły śluzowe (zmniejsza tarcia), u niektórych gatunków także jadowe, i komórki pigmentowe; u większości pokryta łuskami. Szkielet chrzęstny lub skostniały; struna grzbietowa zachowuje się przez całe życie (ryby chrzęstne, jesiotrokształtne, dwudyszne i trzonopłetwe) lub pozostaje w postaci szczątkowej między kręgami; jednak u wszystkich ryb szkieletem osiowym jest kręgosłup; czaszkę charakteryzuje silny rozwój trzewioczaszki (z 5–7 parami łuków skrzelowych, parą szczęk). W umięśnieniu charakterystyczna odcinkowa budowa mięśni bocznych, podzielonych mioseptami na miomery. Ośrodkowy układ nerwowy słabo rozwinięty, ze zmysłów najlepiej rozwinięty węch; swoistym narządem jest tzw. linia boczna, informująca o kierunku i nasileniu prądu wody. Układ krwionośny, jak u wszystkich kręgowców, zamknięty; przez serce (zbudowane u większości z zatoki żylnej, przedsionka i komory) przepływa krew żylna. Przewód pokarmowy zróżnicowany, zależnie od rodzaju pokarmu; jako uwypuklenie jelita pojawia się pęcherz pławny, pełniący funkcję hydrostatyczne, u niektórych — także oddechową. Ryby są z reguły jajorodne, zapłodnienie zewnętrzne (tarło), u niektórych wewnętrzne (większość spodoustych, żyworódki); w rozwoju występuje stadium larwy, czasem z wyraźnym przeobrażeniem (płastugi); nieliczne gatunki opiekują się potomstwem (np. pielęgnicowate). W rozwoju ewolucyjnym ryby opanowały wszystkie typy środowisk wodnych całej kuli ziemskiej; ze względu na występowanie rozróżnia się: ryby słodkowodne, morskie i wędrowne, odbywające wędrówki pokarmowe i rozrodcze (anadromiczne ryby, katadromiczne ryby). Znaczenie gospodarcze ryb jest bardzo duże: dostarczają cennego i smacznego mięsa, kawioru, są surowcem do produkcji środków leczniczych, nawozów, klejów, karmy dla zwierząt.


17 PŁAZY- PRZYSTOSOWANIE DO WODNEGO- LĄDOWEGO TRYBU ŻYCIA Z PRZYKŁADAMI PŁAZÓW CHRONIONYCH W POLSCE.

Cech przystosowawcze do lądowego trybu życia:
-wykształcenie kończyn przednich i tylnich, zawieszających ciało i umożliwiających ruch, dłuższe kończyny tylne pozwalające na sprawne, szybkie skoki
-palczaste stopy umożliwiające unoszeni ciął nad podłożem
-wilgotna skóra
-udział wilgotnej bogato unaczynionej skóry w oddychaniu
-grzbieto- brzusznie spłaszczone ciało
-wykształcenie dwóch obiegów krwionośnych (małego i dużego), serce trójdziałowe (2 przedsionki i 1 komora)
-silniejszy rozwój mózgu, szczególnie podmózgowia
-oko osłonięte powiekami
-szkielet całkowicie skostniały: szkielet osiowy, zbudowany z ażurowej czaszki i kręgosłupa, podzielona na odcinki: szyjny, tułowiowy i krzyżowy oraz kość ogonową; brak żeber i klatki piersiowej
-czaszka z kręgosłupem połączona ruchowo za pomocą 2 kłykci potylicznych i kręgu szyjnego umożliwiających tylko „potakujące” ruchy głową, żuchwa (szczęka dolna) połączona stawowo z czaszką
-oparciem dla kończyn są obręcze miedniczna i barkowa
-obecne ucho wewnętrzne i środkowe

Cechy przystosowawcze do wodnego trybu życia:
-kopulacja i zapłonienie odbywa się w wodzie
-zapłodnienie jest zewnętrzne
-jaja składane są do wody
-larwy żab przebywają w wodzie, gdzie oddychają skrzelami
-ogon kijanki zaopatrzony jest w płetwę
-dorosła żaba ma tylne kończyny zaopatrzone w błony pławne
-dorosła żaba ma górnie ustawione oczy i otwory nosowe

Płazy chronione w Polsce:
-Salamandra plamista
-Rzekotka drzewna
-Kumak nizinny
-Grzebiuszka zielona
-Ropuch paskówka
-Traszka grzebiasta

18 CHARAKTERYSTYCZNE CECHY BUDOWY I BIOLOGII GADÓW JAKO TYPOWYCH KRĘGOWCÓW LĄDOWYCH

CECHY MOPRFOLOGICZE:
-sucha zrogowaciała skóra, nieprzepuszczalna dla gazów
-palce zaopatrzone w pazury warunkujące większą przyczepność do podłoża
-oko osłonięte trzema powiekami( dolną, górną i migawkową) chroniące przed działaniem czynników zewnętrznych
-ruchliwa głowa, dzięki obecności jednego kłykcia potylicznego i odpowiedniej budowie pierwszego i drugiego kręgu szyjnego zapewniająca lepszą penetracje środowiska
-zwinny sposób poruszania dzięki udziałowi całego kręgosłupa
-kończyny 5- palczaste podwieszające ciało

CECHY ANATOMICZNE:
-szkielet silnie skostniały
-czaszka silnie wysklepiona w porównaniu z płazami, mózgoczaszką łączy się z trzewioczaszki za pomocą kości kwadratowej
-szczęki zaopatrzone w jednolite, nie zróżnicowane zęby
-silnie rozwinięte kości obręczy(łopatki, nadłopatki, kości krucze, obojczyki)
-płuca gąbczaste, osłonięte żebrami i mostkiem, wspomagającymi i udoskonalającymi oddychanie
-serce trójdziałowe, wyjątek stanowi krokodyl, który ma serce czterodziałowe
-w układzie wydalniczym para nerek ostatecznych, efektywniej regulujących gospodarką wodno- mineralną
-silniejszy rozwój mózgu w stosunku do płazów, zwłaszcza rozwój półkul mózgowych, z zaczątkami kory mózgu
-dobrze rozwinięte narządy zmysłu, węchu
-wykształcenie narządów kopulacyjnych w związku z zapłodnieniem wewnętrznym
-jaja składa się na lądzie, przetrwanie jaj rozwój organizmów jest możliwy dzięki obecności błony płodowej

19 GADY ŻYJĄCE W POLSCE I ICH OCHRONA

-gniewosz plamisty
-wąż Eskulapa

20 PTAKI- OGÓLNE CECHY BUDOWY I CZYNNOŚCI W ZWIĄKU Z PRZYSTOSOWANIEM DO LOTU.

PTAKI, gromada stałocieplnych kręgowców z grupy owodniowców; wyodrębniły się z gadów w jurze; początkowo łączyły cechy gadów i ptaków (archeopteryks), następnie w rozwoju ewolucyjnym wytworzyły formy wszechstronnie przystosowane do lotu, a także do poruszania się w wodzie i na lądzie; kończyny przednie przekształcone w skrzydła, ciało pokryte piórami (pióra, upierzenie, pierzenie się ptaków); bezzębne szczęki pokrywa rogowy dziób; w układzie oddechowym oprócz płuc występują także worki powietrzne, które wypełniają przestrzenie między narządami oraz większość kości (zw. dlatego pneumatycznymi); umożliwiają one tzw. podwójne oddychanie, nadto odgrywają rolę w termoregulacji; w krwiobiegu krew żylna jest całkowicie rozdzielona od tętniczej (serce z 2 komór i 2 przedsionków, w układzie tętniczym obecny tylko prawy łuk aorty); kościec ma budowę zwartą; bardzo mało części chrzęstnych, zrastanie się dużych partii szkieletu, np. kości czaszki, większość kręgów odcinka piersiowego, lędźwiowego i krzyżowego; dużą ruchomość czaszki zapewnia zestawienie jej z kręgosłupem jednym kłykciem potylicznym (otwór potyliczny u ptaków przesunięty jest na spodnią stronę czaszki), siodełkowate powierzchnie stawowe kręgów szyjnych; charakterystyczne jest też elastyczne połączenie kostnej podstawy górnej części dzioba z czaszką; duży mostek, z wydatnym grzebieniem kostnym u większości ptaków (grzebieniowce), stanowi miejsce przyczepu silnych mięśni poruszających skrzydła; niektóre ptaki przystosowały się wyłącznie do chodzenia i biegania (bezgrzebieniowce), wykształcając bardzo silne w porównaniu z ptakami latającymi 2- lub 3-palczaste nogi, z jednoczesnym uwstecznieniem lub całkowitą redukcją skrzydeł (kiwi). Ze szczególnie aktywnym trybem życia ptaków ma związek intensywna przemiana materii, a zatem wysoka temperatura ciała (40–45C) i intensywne odżywianie się, silny rozwój ośrodkowego układu nerwowego, zwł. móżdżku, oraz narządów zmysłu, gł. wzroku (np. zdolność akomodacji oka u kormorana osiąga 50 dioptrii) i słuchu. Rozdrabnianie pokarmu odbywa się w tylnej części żołądka (zw. żołądkiem mięśniowym), o grubych, mięsistych ściankach, który zawiera zwykle połknięte kamyki i piasek; u niektórych ptaków przełyk tworzy rozszerzenie, zw. wolem — miejsce rozmiękczania i magazynowania pokarmu. Mocz (zawiera kwas moczowy) jest odprowadzany z nerek przewodami wprost do steku, gdzie uchodzą też przewody gruczołów rozrodczych; u samic występuje tylko lewy jajnik i jajowód, a gdy istnieje prawy, jest on nieczynny. U większości ptaków występuje silny dymorfizm płciowy; ptaki cechuje bogactwo obyczajów, zwłaszcza w porze godów (toki) i lęgów.

21 BIOLOGIA ROZRODU PTAKÓW.

Wszystkie ptaki są jajorodne; jaja są otoczone twardą, wapienną skorupą, ich kształt i barwa są często cechami gatunku (oologia); wysiadywaniem jaj zajmuje się jedno z rodziców lub oboje; zależnie od stopnia rozwoju piskląt po wykluciu rozróżnia się gniazdowniki, półgniazdowniki i zagniazdowniki. Ptaki mogą być osiadłe, przelotne i wędrowne (wędrówki ptaków).Współczesne ptaki zamieszkują wszystkie strefy geograficzne i klimatyczne Ziemi, opanowały różnorodne środowiska, tworząc wiele odmian i ras

22 STAŁOCIEPLNOŚĆ


STAŁOCIEPLNOŚĆ, zdolność utrzymywania temperatury wewnętrznej ciała na względnie stałym poziomie, niezależnym od temperatury otoczenia; wiąże się z funkcjonalnym rozwojem ośrodka termoregulacji w podwzgórzu i jego wrażliwością na niewielkie zmiany temperatury wewnętrznej; umożliwia intensywną przemianę materii niezależnie od warunków klimatycznych, co usprawnia rozwój mózgu i przebieg procesów nerwowych wraz z uczeniem się.

23 ZNACZENIE BIOLOGICZNE

Szczególne znaczenie w przyrodzie; utrzymują równowagę biologiczną przez zjadanie bezkręgowców, gryzoni i innych zwierząt, padlinożercy spełniają funkcję sanitarną, owocożerne — w rozsiewaniu nasion, niektóre także w zapylaniu kwiatów; człowiek korzysta z mięsa i jaj ptactwa łownego, a nade wszystko gatunków udomowionych — drobiu.

24 SSAKI- OGÓLNE CECHY BUDOWY I CZYNNOŚCI ŻYCIOWE SSAKÓW ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM CZŁOWIEKA

SSAKI, gromada najwyżej zorganizowanych, stałocieplnych kręgowców. Istotne cechy ssaków: żyworodność (poza jajorodnymi stekowcami) i odżywianie zarodka w łonie matki za pośrednictwem łożyska (poza stekowcami i torbaczami); wykarmianie młodych mlekiem wydzielanym przez gruczoły mleczne; obecność okrywy włosowej (futro, linienie) przynajmniej w okresie zarodkowym; występowanie w skórze gruczołów łojowych i właściwych tylko ssakom — potowych; podział przez przeponę jamy ciała na brzuszną i piersiową; silny rozwój ośrodkowego układu nerwowego, zwł. mózgu i kory mózgowej; u ssaków wyższych ze zmysłów najlepiej rozwinięte są: węch, słuch i dotyk; 4-oddziałowe serce z pełną przegrodą między komorami i z zachowanym jednym (lewym) łukiem aorty; zróżnicowane zęby (uzębienie), osadzone w zębodołach; w układzie kostnym charakterystyczne są m.in.: żuchwa zbudowane z 1 kości, najwyższy wśród kręgowców stopień skostnienia, zestawienie czaszki z kręgosłupem 2 kłykciami potylicznymi, z reguły stała liczba (7) kręgów szyjnych, obecność 3 kosteczek słuchowych. W rozwoju ewolucyjnym ssaki osiągnęły najwyższy stopień organizacji, a w przypadku człowieka wykształciły niespotykane u innych gat. ośr. w mózgu, decydujące o możliwościach rozwoju psychologicznego i intelektualnego. Opanowały wszystkie środowiska kuli ziemskiej, tworząc wiele typów ekologicznych, wykazujących wiele cech zbieżnych (konwergencja), ściśle związanych z trybem życia oraz okresowymi zmianami warunków otoczenia (rytmy biologiczne); na przykład ssaki nadrzewne (m.in. dydelfy, koala, polatucha, wiele kotowatych, wiewiórki, większość popielicowatych i naczelnych) odznaczają się ostrymi i mocnymi pazurami lub chwytnymi kończynami i ogonem, niektóre także skórnymi fałdami umożliwiającymi szybowanie; ssaki latające, reprezentowane wyłącznie przez nietoperze, mają skórzaste skrzydła i orientację przestrzenną na zasadzie echolokacji; ssaki terenów otwartych (gł. kopytne, wiele drapieżnych i torbaczy) odznaczają się doskonałą umiejętnością biegania, b. dobrym wzrokiem i słuchem, niektóre mogą długo lub całkowicie (skoczek pustynny) obchodzić się bez wody; ssaki podziemne (np. ślepce, krety) lub ssaki spędzające część życia pod ziemią (np. susły, bobaki, polniki) charakteryzuje wałeczkowate ciało, w różnym stopniu posunięta redukcja ogona, małżowin usznych i oczu oraz różnorodne przystosowania do kopania podziemnych korytarzy i nor; ssaki wodne (np. płetwonogie, syreny i walenie) odznaczają się opływowym kształtem ciała, płetwowatymi kończynami i licznymi przystosowaniami fizjologicznymi.
Ssaki mają duże znaczenie gosp.; często są cenionymi zwierzętami gospodarskimi i łownymi — dostarczają mięsa, mleka, wełny i skór, służą jako siła pociągowa itp.; niektóre są ważnymi naturalnymi wrogami szkodników upraw, inne same wyrządzają szkody (zwł. gryzonie) lub są nosicielami chorób zakaźnych (np. dżumy, tularemii, wścieklizny). W gromadzie ssaków rozróżnia się 2 podgromady; jajorodne prassaki, obejmujące jedynie stekowce, ssaki żyworodne z 2 szczepami ssaków niższych, obejmujących 1 rząd torbaczy, oraz ssaków wyższych, czyli łożyskowców, obejmujących owadożerne, latawce, nietoperze, naczelne, szczerbaki, łuskowce, zajęczaki, gryzonie, walenie, ssaki drapieżne i wywodzące się od nich płetwonogie, mrówniki, trąbowce, góralki, syreny, nieparzystokopytne i parzystokopytne.


25 PRZYSTOSOWANIE DO RÓŻNEGO ŚRODOWISKA.

Przystosowanie,(adaptacja)- biologiczne dopasowanie organizmów do warunków środowiska, wyrażające się w specyficznych właściwościach cech anatomicznych, procesów biochemicznych, czynności fizjologicznych i behawioralnych; w tym znaczeniu adaptacja organizmów była już dostrzegana w starożytności. Obecnie adaptacja jest jednym z podstawowych terminów ewolucjonizmu, bardzo wieloznacznym. W najbardziej podstawowym dla biologii sensie adaptacja to każda cecha biologiczna stanowiąca najlepsze z możliwych rozwiązań problemów życiowych organizmu. Ewolucjonizm syntetyczny za adaptację uważa taką cechę organizmu, która jest aktualnie przedmiotem działania doboru naturalnego i której brak przyczyniłby się do obniżenia dostosowania genetycznego organizmu w obrębie populacji. Część ewolucjonistów rozumie przez pojęcie adaptacji taką cechę organizmu, która nie tylko przyczynia się do zwiększenia dostosowania organizmu, ale również powstała jako skutek działania doboru naturalnego. Adaptacja jest również terminem z zakresu fizjologii; w tym znaczeniu adaptacja to reakcja przystosowawcza organizmu lub jego układu czy narządu na zmiany zachodzące w środowisku.

26 BIOLOGIA ROZRODU SSAKÓW NA PRZYKŁADZIE CZŁOWIEKA: BUDOWA UKŁADU ROZRODCZEGO CZŁOWIEKA, SPERMATOGENEZA I OOGENEZA, PRZEBIEG CYKLU OWULACYJNEGO MENSTRUACYJNEGO, EMBRIOGENEZA, PRZEBIEG CIĄŻY, HIGIENA UKŁADU ROZRODCZEGO W CELU ZAPOBIEGANIA CHOROBOM PRZENOSZONYM DROGĄ PŁCIOWĄ

SPERMATOGENEZA, tworzenie się dojrzałych komórek rozrodczych męskich — plemników; przebiega w nasieniotwórczych kanalikach jąder; z pierwotnych komórek płciowych, w wyniku kolejnych podziałów mitotycznych (mitoza), powstają spermatogonia; w okresie poprzedzającym dojrzałość płciową pozostają one w spoczynku; u dojrzewającego płciowo osobnika powstają w nich — również mitotycznie — tzw. spermatocyty I rzędu; dzielą się one następnie przez podziały mejotyczne (mejoza), dając najpierw spermatocyty II rzędu, a następnie spermatydy o haploidalnej liczbie chromosomów; spermatyda przekształca się ostatecznie w plemnik (proces zw. spermiogenezą).

OOGENEZA, tworzenie się i dojrzewanie żeńskich komórek rozrodczych, jaj, u zwierząt i człowieka; przebiega w jajnikach; z pierwotnych komórek płciowych powstają oogonia, które dzielą się podziałami mitotycznymi (mitoza); ostatnie ich pokolenie, oocyty, dzieli się podziałami mejotycznymi (mejoza), w których wyniku powstaje dojrzała komórka jajowa (jajo), o haploidalnej liczbie chromosomów, oraz 2 ciałka kierunkowe. Ważnym etapem oogenezy jest profaza pierwszego podziału mejotycznego, trwająca b. długo (np. u ssaków kilka lub kilkanaście lat); w tym czasie oocyt zwiększa wielokrotnie swą objętość wskutek gromadzenia w cytoplazmie materiałów zapasowych — żółtka, równocześnie są gromadzone informosomy (informacja rozwojowa). U większości zwierząt oocyty są otoczone komórkami somatycznymi tworzącymi pęcherzyki jajnikowe; komórki te biorą udział w odżywianiu oocytu, u ssaków i człowieka funkcjonują także jako gruczoł dokrewny (jajnikowe pęcherzyki). Uwolnienie jaja z pęcherzyka i wydalenie z jajnika następuje przeważnie w metafazie pierwszego podziału mejotycznego, ostateczne dojrzewanie jaja zachodzi zwykle dopiero po wniknięciu do niego plemnika (jajeczkowanie). U wielu zwierząt jaja zostają otoczone błonami jajowymi.

OWULACJA (JAJECZKOWANIE), wydalanie jaja (dojrzałego lub dojrzewającego, oogeneza) z jajnika do jajowodu lub do jamy ciała; zachodzi okresowo, jest związane z cyklem płciowym; u kobiet—co ok. 28 dni, w 12–14 dniu cyklu miesięcznego (miesiączka); jajeczkowanie u wszystkich ssaków następuje po pęknięciu dojrzałego pęcherzyka jajnikowego (Graafa), w którym znajduje się jajo, pod wpływem działania hormonów przysadki — gonadotropin; jest to tzw. jajeczkowanie spontaniczne; u niektórych ssaków, np. samicy królika, zachodzi dopiero po kopulacji — jajeczkowanie prowokowane.

MENSTRUACJA (MIESIĄCZKA), fizjol. zjawisko występujące okresowo u kobiet (i samic niektórych małp człekoształtnych), polegające na wydalaniu z dróg rodnych krwi, śluzu oraz fragmentów złuszczonej błony śluzowej macicy i pochwy. Miesiączka występuje średnio co 26–29 dni, trwa najczęściej 3–5 dni, jest pierwszym etapem cyklu miesiączkowego, w którym rozróżnia się fazy: pęcherzykową (folikularną) i lutealną. Faza pęcherzykowa następuje bezpośrednio po miesiączce i charakteryzuje się wzrostem i rozwojem pęcherzyka Graafa (jajnikowe pęcherzyki); dochodzi do odnowy (proliferacji) błony śluzowej macicy pod wpływem hormonu pęcherzykowego (folitropiny) wydzielanego przez przedni płat przysadki; pod koniec fazy pęcherzykowej pęcherzyk Graafa pęka i uwolnione z niego jajo dostaje się do jajowodu; proces ten zw. jajeczkowaniem zachodzi w połowie cyklu miesiączkowego pod wpływem hormonu przysadki lutropiny; pęcherzyk Graafa zamienia się w ciałko żołte wydzielające estrogeny i progesteron, powodujący wzmożone wydzielanie gruczołów błony śluzowej w drugiej, lutealnej fazie cyklu miesiączkowego. Ciałko żółte utrzymuje się 10–12 dni i zanika — jeśli nie dojdzie do zagnieżdżenia się zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy; obniżenie wydzielania hormonów przez jajnik powoduje zwyrodnienie błony i krwawienie miesiączkowe; w przypadku zapłodnienia jaja i jego zagnieżdżenia, ciałko żółte nie znika, lecz przekształca się w ciałko żółte ciążowe. Cykl miesiączkowy charakteryzuje się pewną regularnością zmian temperatury ciała, która jest najniższa w fazie pęcherzykowej, wzrasta w okresie jajeczkowania i obniża się przed miesiączką; pierwsza miesiączka menarche.

CIĄŻA- fizjologiczny stan organizmu matki związany z obecnością i rozwojem zarodka w macicy. W czasie ciąży w organizmie matki zachodzą zmiany w czynnościach fizjologicznych i w budowie anatomicznej narządów rozrodczych. Największym zmianom podlega macica, której ciężar w czasie ciąży bardzo się powiększa. Wzrasta znacznie ukrwienie tego narządu. Z tkanek płodu i macicy rozwija się łożysko, które zapewnia kontakt matki płodem, odżywianie zarodka i zaopatrzenie w tlen. W ciąży rozwija się także silnie i powiększa gruczoł mleczny. Utrzymanie zdrowej ciąży zależy od sprawnego funkcjonowania ciałka żółtego ciążowego, wydzielającego duże ilości hormonu ciąży- progesteronu. W późniejszym okresie ciąży ciałko żółte i jajniki odgrywają znacznie mniejszą role, bowiem syntezę niezbędnych hormonów przejmuje łożysko- okresowy gruczoł dokrewny. Łożysko, obok hormonów sterydowych, wydziela własny hormon gonadotropowy, zwany gonadotropiną kosmówką. W ciąży podwyższone jest wydzielanie kortykotropina i intermedyny. Ten ostatni hormon powoduje zwiększoną pigmętacje skóry u ciężarnych. Progesteron i prolaktyna pobudzają rozwój gruczołu mlecznego, który pod koniec ciąży wydziela mleko.

27 METABOLIZM- OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA METABOLIZMU

Metabolizm to całokształt reakcji biochemicznych zachodzących w komórkach organizmu, związany z przepływem materii, energii i informacji, zapewniający organizmowi wzrost, ruch, rozmnażanie, pobudliwość nerwową zwierząt.
Istnieją 21kierunki przemiany materii: anaboliczny i kataboliczny.
Anabolizm- reakcja syntezy złożony związków organicznych z prostych nieorganicznych. Do reakcji anabolicznych zalicza się: biosyntezę białek, tłuszczów, węglowodanów, fotosyntezę.
Katabolizm- reakcja rozkładu złożonych związków organicznych na proste: procesy oddychania wewnątrzkomórkowego.


28 ENZYMY- ROLA W METABOLIZMIE.

Enzymy to biokatalizatory białkowe, wytwarzane przez żywe organizmy. Enzymy zbudowane są z dwóch elementów: apoenzymu(części białkowej) i koenzymu (części niebiałkowej).
Apoenzym- warunkuje specyficzność substratowi działania enzymu, gdyż wykazuje powinowactwo do substratu.
Koenzym- określa typ katalizowanego procesu, decyduje o tym, jakiej przemianie ulega substrat.
Koenzymy to:
-ATP (adenozynotrójfosforan)
-NAD (dwunukleotyd nikotynamidoadeninowy)
-NADP
-reszta kwasu fosforowego

Cechy enzymów:
-obniżają energie katalizowanych reakcji
-nie zmieniają się w wyniku reakcji
-działają na ściśle określone substraty, co nazywa się specyfiką działania enzymów
-nie mają wpływu na równowagę reakcji
-wykazują dużą aktywność kataliczną

Klasyfikacja enzymów:
-oksydoreduktazy
-transferazy
-hydrolazy
-liazy
-izomerazy
-ligazy


29 ROLA WODY I SKŁADNIKÓW MINERALNYCH W PROCESACH ŻYCIOWYCH.


Woda w organizmie występuje średnio 70%-80% wody. Woda jest powszechnym rozpuszczalnikiem związków ustrojowych(umożliwia rozpad soli, kwasów, zasad na jony) i niezbędnym uzupełnieniem pokarmu każdego organizmu oraz związkiem uczestniczącym w przebiegu większości reakcji metabolicznych. Zapewnia odpowiedni turgoru (jędrność) komórki. Jako rozpuszczalnik służy także do eliminowania z ustroju substancji zbędnych, pochodzących z przemiany materii. Woda jest stale w organizmie wymieniana, czas potrzeby do całkowitej jej wymiany jest zależny od środowiska i stopnia metabolizmu. Jest stabilizatorem ciepła, uczestniczy w reakcjach hydrolizy. Stanowi płynne środowisko, niezbędne do usuwania resztek produktów przemiany materii.

30 DEFINICJE POJĘĆ: HETEROTROFIZM, AUTOTROFIZM.

AUTOTROFIZM, samożywność, zdolność wytwarzania związków org. (sacharydów, aminokwasów, tłuszczów, kwasów nukleinowych) z nieorganicznych (dwutlenku węgla, wody i in.) w drodze fotosyntezy lub chemosyntezy; dzięki organizmom mającym zdolność autotrofizmu (autotrofom) odżywiają się i utrzymują się przy życiu wszystkie organizmy zwierzęce, wirusy, niektóre bakterie i część roślin (rośliny bezzieleniowe).
CUDZOŻYWNOŚĆ, heterotrofizm, odżywianie się substancjami organicznymi pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, przeciwieństwo autotrofizmu; organizmy heterotroficzne nie są zdolne do syntezy związków organicznych z nieorganicznych; substancje organiczne pobrane jako pokarm z zewnątrz ulegają enzymatycznemu rozkładowi, zostają przyswojone i zużytkowane do budowy własnego ciała oraz wewnętrznych przemian biochemicznych i energetycznych; do heterotrofów należą wszystkie zwierzęta, grzyby, śluzowce oraz większość bakterii, a także nieliczne rośliny kwiatowe


31 WYJAŚNI, CO T JEST FOTOSYNTEZA I CHEMOSYNTEZY

Fotosynteza- synteza związków organicznych z nieorganicznych przy wykorzystaniu energii promieniowania świetlnego i w obecności barwników fotosyntetycznych. Polega na syntezie związków organicznych (cukrów) z prostych związków nieorganicznych(Co², H²O) przy pomocy energii świetlnej. Zachodzi w chloroplastach u wszystkich roślin zielonych i bakterii. Zachodzi w
-liściach
-niedojrzałych owocach
-zielonych częściach roślin

Chemosyntezy- jest procesem anabolicznym polegającym na syntezie związków organicznych z prostych związków nieorganicznych przy użyciu energii która powstaje podczas utleniania się różnych związków



32 CZYNNIKI, PRZEBIEG PRODUKTY FOTOSYNTEZY.


Przebieg fotosyntezy:
Faza jasna polega na przekształceniu energii świetlnej, energii wiązań chemicznych zgromadzonych w ATP
Etapy fazy jasnej:
-pochłonięcie energii świetlnej przez cząsteczki chlorofilu w chloroplaście
-wytrącenie w wzbudzonych elektronów i przeniesienie ich na przenośnik NADP
-podczas przepływu przez ogniwa łańcucha utworzonego przez przewodnik elektrony tracą swą energię, która jest magazynowana w postaci ATP
-w zależności od kierunku przepływu elektronów wyróżniamy:
Fosforylację cykliczną: elektrony z fotosystemu pierwszego PSI po przejściu przez przenośnik wracają z powrotem do PSI
Fosforylację nie cykliczną: elektrony z fotosystemu pierwszego po przejściu przez przenośnik NADP wędrują do miejsca gdzie następuje fotodysocjacja wody, a puste miejsca w foosystemie pierwszym zajmują elektrony z fotosystemu drugiego z PSII

Faza ciemna składa się z trzech etapów:
-karboksylacja: polega na przyłączeniu dwutlenku węgla do związków pięciowęglowego o nazwie rybulozo- 1,5 bis fosforan (RUDP). Związek ten już jako szejściowęglowy rozpada się na 2 cząsteczki trójwęglowe czyli na kwasy 3- fosfoglicerynowe (PGA)
-redukcja: polega na zredukowaniu PGA do aldehydu 3- fosfoglicerynowego (PGAL) przy użyciu siły asymilacyjnej w postaci NADPHY².
-regeneracja: polega na odtworzeniu RUDP z PGALD

Produkty fotosyntezy:
-tlen
-ATP( adenozynotrójfosforan)
-rodnik, przenośnik elektronów
-cukier
-trioza, a z nim powstaje glukoza

Na przebieg procesu fotosyntezy ma wpływ wiele czynników:
• ilość światła,
• prawidłowa budowa chloroplastów,
• odpowiednia ilość chlorofilu
• stężenie CO2,
• obecność i aktywność enzymów,
• obecność wody i soli mineralnych,
• odpowiednia temperatura.