Powieść i jej cechy

Powieść - utwór narracyjny, opisujący zwykle rozbudowany ciąg zdarzeń. Praprzodkiem współczesnej powieści był średniowieczny epos rycerski i romans. Pierwsze dzieła powieściowe zaczęły powstawać w XVI w. Najbardziej popularna postać powieści, zwana powieścią klasyczną powstała w drugiej połowie XIX wieku. Powieść do dzisiaj stanowi najbardziej popularny gatunek literacki, z którego w dużym stopniu wywodzi się film fabularny.

Klasyczna powieść jest pisana prozą, w której występują liczne dialogi, opisy akcji i natury i jest podzielona na rozdziały liczące od kilku do kilkudziesięciu stron. Całość liczy od ok. 100 do ok. 500 stron maszynopisu. Klasyczna powieść posiada wszystkowiedzącego, anonimowego narratora i wielowątkową, liniową, chronologiczną fabułę. Wiele powieści, zwłaszcza współczesnych świadomie odchodzi od tego klasycznego schematu. Narrator posługuje się podstawowymi sposobami narracji, jak też innymi formami wypowiedzi np. dialogiem i mową zależną.

Franz Karl Stanzel zaproponował trzy podstawowe typy powieści, ze względu na rodzaj narracji, który to podział przyjął się dość powszechnie teorii literatury:
- powieść auktoralna - w której narrator komentuje wydarzenia, ale między nim a światem przedstawionym istnieje dystans; narrator nie jest bohaterem, nie występuje w świecie przedstawionym - w grupie tej mieści się powieść klasyczna
- powieść pierwszoosobowa - w której narrator występuje w świecie przedstawionym w tym samym miejscu i czasie, co bohaterowie oraz opowiada, co przeżył lub czego dowiedział się od innych; narrator jednak wie więcej niż pozostali bohaterowie - jest to najczęstsza forma powieści autobiograficznej
- powieść personalna - w której trudno wyczuć obecność narratora, gdyż czytelnik patrzy na akcję oczami bohatera; brak w niej komentarzy do działań bohaterów, występuje tylko opis ich zachowań i myśli.

Ze względu na formę występują następujące rodzaje powieści:
- powieść epistolarna - pisaną w formie zbioru listów
- powieść dialogowa - pisana w formie czystego dialogu - bez fragmentów opisowych i czysto-narracyjnych
- powieść rzeka - stanowiąca zbiór minipowieści, pisanych w porządku chronologicznym tworzących jedną całość
- powieść szkatułkowa - pisana w formie zbioru pozornie z sobą niezwiązanych opowiadań - np. opowiadających tę samą historię z punktu widzenia różnych narratorów, lub zbudowanej w formie "opowiadania w opowiadaniu".
- strumień świadomości - powieść nie opisująca wydarzeń zewnętrznych lecz stanowiąca "zapis myśli"

Szczególnymi gatunkami powieści są:
- powieść tendencyjna - pisana od początku w celu udowodnienia pewnej, narzuconej z góry tezy
- powieść traktat - w której opisywane wydarzenia są wyłącznie pretekstem do przekazania treści światopoglądowo-filozoficznych
- powieść edukacyjna - w której opisywane wydarzenia służą głównie do przekazania w przyjemnej formie określonego zasobu wiedzy
- powieść parabola - w której opisywane wydarzenia są symboliczną formą przedstawienia pewnej tezy, niezwiązanej bezpośrednio z samymi wydarzeniami
- powieść biograficzna - biografia pisana w formie powieści

Ze względu na zakres tematyczny, rozróżnia się następujące gatunki powieści:
- powieść fantastyczna
- powieść fantastyczno-naukowa
- powieść gotycka
- powieść łotrzykowska
- powieść historyczna
- powieść kryminalna
- powieść przygodowa
- powieść psychologiczna
- powieść sensacyjna
- powieść sentymentalna
- powieść społeczno-obyczajowa
- powieść sensacyjno-detektywistyczna
- powieść obyczajowa

Powieść kontynuowała nurt realistyczny i czerpała inspiracje z naturalizmu i impresjonizmu.

Element naturalistyczny stanowi pesymistyczna wizja determinizmu - bohater podporządkowany jest instynktom (miłości, agresji, strachu, nienawiści), a jego wolę więzi rytm biologiczny. Człowieka cechuje walka o byt, w której wygrywa jednostka bezwzględna, pozbawiona wątpliwości etycznych. Indywidualista nie spełniający norm zostaje odrzucony przez otoczenie. Istnieją tendencję do brutalizacji obrazu świata.

Do elementów impresjonizmu zalicza się narratora i sposób narracji. W "Ludziach bezdomnych" jest on subiektywny, patrzy z punktu widzenia bohatera. W "Chłopach" istnieje trzech narratorów. Pierwszy - realistyczny i obiektywny, drugi - członek gromady oraz trzeci - impresjonistyczny.

Istnieją epizody niezwiązane z tokiem akcji. Pisarz ogranicza rolę fabuły. Kompozycja jest luźna i otwarta. Powieść prezentuje irracjonalność psychiki bohatera - emocje górują nad rozsądkiem.