1. II Wojna Światowa – jej przebieg i skutki
2. Życie Polaków pod okupacją niemiecką
3. Życie Polaków pod okupacją rosyjską
4. Obozy hitlerowskie
5. Polska podziemna
- Ruch oporu
- Organizacje konspiracyjne
- Tajne nauczanie
- Mały sabotaż i działania dywersyjne
Ponad sto lat trwała niewola społeczeństwa. Nadszedł wreszcie upragniony dzień wolności 11 listopada 1918 roku. Okres po wyzwoleniu był bardzo trudny dla Polaków. Wyniszczenie i kryzysy gospodarcze lat 30-tych, zagrożenie kolejne ze strony Niemiec, odbudowujących swą militarną potęgę, a więc łamanie umów pokojowych, a także wrogość Rosji wobec Polski stało się główną przyczyną nieszczęść społeczeństwa polskiego.
Kres niepodległości II Rzeczpospolitej położył pakt obu państw: Niemiec i Rosji. Polska stała się odtąd terenem agresywnych działań ze wschodu i zachodu. Między tymi działaniami próbował żyć naród, który nadal wierzył w demokrację i swobodę ludzi.
Niemcy i Rosja niosły ze sobą widmo ogromnej siły. Świat przyglądał się temu obojętnie. Zwłaszcza Anglia i Francja, które zachowywały się biernie wobec Polski, znajdującej się w obliczu rosnącego nacisku Hitlera, chcącego zagarnąć ziemie polskie, a zwłaszcza Gdańsk i Pomorze. Stalin domagał się włączenia do Rosji naszych ziem wschodnich.
Wojna rozpoczęta I IX 1939 r. o godz. 4.45, agresją Niemiec na Polskę, zakończona 2 IX 1945 r. kapitulacją Japonii. Był to największy konflikt zbrojny XX w. pod względem zasięgu terytorialnego, udziału państw, zaangażowania sił i środków oraz strat materialnych i ludzkich.
Najważniejsze przyczyny wybuchu II wojny światowej
1. Upokorzenie Niemiec po I wojnie światowej
2. Faszyzm niemiecki dąży do obalenia systemu wersalskiego
Chodzi tutaj o to, że Niemcy chciały pomścić swoją klęskę w I wojnie światowej. Uważali to za hańbę i chcieli ją zmazać z historii Niemiec. Dążyli do obalenia systemu wersalskiego, który nakazywał im utratę wszystkich koloni, demilitaryzację Nadrenii, oddanie Francji Alzacji, Lotaryngii i Zagłębia Saary, ograniczenie armii, do 100 tys. żołnierzy, zakaz posiadania łodzi, lotnictwa wojskowego i czołgów i odszkodowania powojenne dla Francji. To wszystko przyczyniło się do tego, że Hitler, który założył NSDAP pozyskał wielu zwolenników i stworzył faszyzm.
3. Dążenie Hitlera do podporządkowania sobie Europy.
Hitler powoli organizował państwo i zaczynał podbijać Europę. W roku 1938 przyłączył on Austrię do Rzeszy, później Sudety i zajął Czechy, Morawy i Kłajpedę.
4. Odrzucenie ZSRR na konferencji w Genui
Odrzucenie Niemiec miały duże znaczenie i było przyczyną wojny, ponieważ Związek Radziecki poszukał sobie sojusznika Niemcy i nastawił się przeciwko Europie. Niemcy tak jak ZSRR dąży do panowania w Europie, dlatego w Rapallo został podpisany trakt, na mocy, którego Niemcy mogły na terenie Rosji budować zakłady zbrojeniowe, dzięki którym dobrze przygotowały się do wojny.
5. Niepodporządkowanie się Polski do Hitlera - nie zgodzenie się na zbudowanie eksterytorialnej autostrady łączącej Niemcy z Prusami i przyłączenie Gdańska do rzeszy.
6. Podpisanie 23.VIII.1939 r. radziecko-niemieckiego paktu o nieagresji Ribbentrop-Mołotow.
Działania wojenne trwały sześć lat. Walki toczyły się w Europie, Afryce, Azji, na wyspach Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego. Uczestniczyło w nich 61 państw.
II wojna światowa miała tragiczne skutki. Zginęło ok. 50 mln. ludzi, a około 35 mln. odniosło rany. Straty materialne tylko w Europie wyniosły 260 mld. dolarów. (Polska – 50 mld.). W walkach uczestniczyły wielomilionowe armie złożone z wojsk lądowych, lotnictwa i marynarki wojennej.
Naród niemiecki był okrutny w swych działaniach. Zgodnie z polityką Hitlera, dążono do zdobycia "przestrzeni życiowej", całkowitej zagłady Żydów, Polaków, Cyganów. Aby osiągnąć zamierzony cel nie cofnięto się przed niczym. Zsyłano ludzi do obozów koncentracyjnych, o których szerzej w rozdziale 4., wywożono na przymusowe roboty.
Jednak naród trzymał się dzielnie. Przeciwstawiano się tym wszystkim atakom. Stawiano opór wszelkim przejawom agresji.
Zwycięstwo nad Niemcami, narodowym socjalizmem oraz militaryzmem japońskim zostało osiągnięte wspólnym wysiłkiem narodów sprzymierzonych. Polska wniosła liczący się wkład do walki zbrojnej, zarówno dzięki udziałowi żołnierzy polskich na wszystkich frontach wojny, jak i szerokiemu ruchowi oporu. Naród polski poniósł największe straty osobowe i materialne. Najważniejszym wynikiem II wojny światowej było rozbicie faszyzmu i utworzenie imperium radzieckiego. Nastąpiło też osłabienie systemu kapitalistycznego. Następstwem II w.ś. był całkowity rozpad systemu kolonialnego powstanie państw tzw. Trzeciego Świata.
6 września, rankiem o godzinie 9, do Krakowa wkroczyły pierwsze oddziały niemieckie. Rozpoczynała się OKUPACJA NIEMIECKA, trwająca do dnia 18 stycznia 1945 r.
Ziemie wschodnie Polski znalazły się pod okupacja rosyjską, natomiast pozostałą część wcielili Niemcy do Rzeszy. Były to województwa: poznańskie, pomorskie, śląskie, część łódzkiego, warszawskiego oraz kilka powiatów: kielecki i krakowski. Kierowano się tutaj bogactwem naturalnym tych terenów w surowce, przemysł i wydajne rolnictwo, które odtąd stało się własnością wroga.
Z pozostałych ziem podbitych na zachód od Bugu okupanci niemieccy stworzyli "Generalne Gubernatorstwo" dla zajętych obszarów polskich. Śląsk, Pomorze i Poznańskie, potem okręg łódzki, ciechanowski i suwalski oraz Zagłębie krakowskie włączono do Rzeszy. Od początku okupacji niemieckiej, proces germanizacji ziem polskich miał trwać 10 lat. Ludność polska miała być usunięta z GG i Rzeszy, a jej miejsce mieli zająć koloniści niemieccy.
Ziemie polskie niewłączone do GG i Rzeszy miały pozostać kolonią niemiecką, a ludność zamieszkująca te ziemie stała się niewolnikami, których Niemcy utrzymywali na niskim poziomie kulturalnym i materialnym. Musieli być bezwzględnie posłuszni niemieckim "panom".
Proces masowych wysiedleń ludności polskiej przez Niemców został rozpoczęty po klęsce 1939 r. Wielu ludzi musiało pozostawić swoją ziemię, dobytek, który stał się odtąd własnością gospodarzy sprowadzonych z Niemiec, których nazywano bauerami. W ten sposób większa część majątku osób wysiedlonych, dostawała się w ręce niemieckie. Niemcy rabowali pieniądze, kosztowności, wywozili dzieła sztuki, z kościołów kradziono dzwony i przerabiano je na amunicję.
Pewną część Polaków kierowano na roboty do Niemiec. Często ludzie uciekali z takich transportów, za co Niemcy znęcali się nad ich rodzinami stosując wobec nich tortury. Wielu przebywało na robotach u niemieckich gospodarzy gdzie musieli ciężko pracować w polu oraz w kuchni, znosząc prześladowania, bicie i głód.
W Rzeszy Polacy byli zmuszani do pracy przy okopach (rowy obronne).
Niemcy niszczyli życie społeczno - kulturalne Polaków zamykając polskie szkoły. W tych, które pozostawili uczono języka niemieckiego i rachunków. Zlikwidowali prasę polską, księgarnie i biblioteki, muzea spalono, lub ich zbiory zostały wywiezione w głąb Niemiec.
Zmieniono nazwy miast np. Andrychów - Andrichau. Zakazywano modlitwy i kazań w języku polskim, a księży rozstrzeliwano lub wywożono do obozów śmierci. Zlikwidowano najwartościowszych ludzi polskich. Los ten spotkał kilku kierowników szkół andrychowszczyzny. Niektórych wywieziono do obozów koncentracyjnych, skąd tylko nieliczni powrócili. Zdrowie ich było jednak w bardzo słabym stanie. Niektórzy z nich byli okropnie torturowani przez Gestapo i nie przeżyli strasznych śledztw. W ramach germanizacji, Niemcy stosowali wobec Polaków "zapłatę" w postaci wódki, co miało rozpić naród polski.
Niemcy stosowali politykę terroru, zarówno wobec Polaków, jak też przede wszystkim wobec Żydów.
Okupanci odstraszali ludność polską od podejmowania działalności niepodległościowej, kulturalnej, ekonomicznej, sprzecznej z interesem Niemiec. Polacy nie mieli prawa obrony.
Niemcy namawiali Polaków podstępnie lub siłą, do podpisywania się na listę "Vollksdeutschów", której członkowie mieli służyć Niemcom, być donosicielami na swoich rodaków. Opornym grożono obozem, uwięzieniem, pozbawieniem pracy, kartek żywnościowych, biciem i torturami. Dla Polaków nie było opieki lekarskiej, dlatego wielu umierało.
Podczas okupacji obowiązywała tzn. "godzina policyjna", a więc po zapadnięciu zmroku, trzeba było wygaszać światło i szczelnie zatkać okna, aby nie widać było światła w mieszkaniu. Za nieprzestrzeganie przepisu groziła kara. Kiedy zbliżał się nalot, uruchamiany był alarm bojowy, należało wtedy jak najszybciej skryć się w piwnicy.
Polska była pierwszym krajem europejskim, który zdecydował się stawić opór Niemcom, które we wrześniu 1939 zaatakowały ją wspólnie z Rosją Sowiecką.
Podzieleni między wrogich najeźdźców i okupowani przez cały okres wojny, aż do kapitulacji Niemiec w maju 1945 roku, Polacy nie przestawali walczyć. Polskie wojska walczyły na wszystkich frontach – we Francji, Norwegii, w północnej Afryce, we Włoszech, na Zachodnim Froncie w Europie jak i na Froncie Wschodnim.
Ziemie polskie podczas II wojny światowej
Na wschodzie polityka była skomplikowana przez rosyjskie plany zaborcze. We wrzeniu 1939 roku ZSRR razem z Niemcami zaatakowała Polskę, ale w czerwcu 1941 roku po ataku niemieckim stała się aliantem tak Polski jak i Wielkiej Brytanii dołączając do listy państw zaatakowanych przez Niemcy.
W momencie, kiedy Rosjanie weszli na terytorium Polski w początkach 1944 roku, Rosjanie zakwestionowali autorytet Polskiego Rządu na Uchodźstwie i jego przedstawicieli w Kraju, którzy tworzyli Polskie Państwo Podziemne, tworząc własny – "Związek Polskich Patriotów". W lipcu 1944, przekształcili to ciało w "Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego" (PKWN), który przedstawili jako nowy polski Rząd. Cały czas Rosyjska propaganda głosiła, że "Londyńscy Polacy" współpracowali z Niemcami. Prawdziwa sytuacja podporządkowania Polski pod władzę Rosji w roku 1945 wyłaniała się powoli. Każdy niespodziewany zakręt historii zmuszał Polskę do modyfikowania swoich planów dostosowując je do potencjału jej aliantów do prowadzenia wojny.
Na okupowanych Kresach nazywanych podczas wojny zachodnią Ukrainą i zachodnią Białorusią, władze radzieckie działały pod fałszywymi hasłami dotyczącymi zabierania ziemi obszarnikom, fabryk właścicielom oraz przyłączenia ziem zajętych do odpowiednich republik ZSRR.
Z opowiadań znajomych mojej rodziny, wiem, że ludność zarówno polska jak i innej narodowości, musiała głosować na kandydatów - z góry wyznaczonych - członków partii bolszewickiej, którzy nie mieli nic wspólnego z tymi obszarami. Głosowanie było przeprowadzane w atmosferze terroru i masowych aresztowań. Ludności na tych terenach nadano obywatelstwo rosyjskie. Wielu ludzi z terenów wschodnich Polski, kierowano transportami na wschód do obozów pracy, łagrów, więzień, rozrzuconych po całym ZSRR. Wywożono w głąb Rosji chłopów z Kresów, których mienie przepadło. Wielu ludzi żyło w bardzo trudnych warunkach atmosferycznych (-40oC, -50oC). Wysyłani byli w głąb syberyjskiej tajgi. Pracowano tam w nieludzkich warunkach, o głodzie i chłodzie. W obozach i łagrach panowały bardzo trudne warunki. Ludzie pracowali od 16 - 18 godzin dziennie. Ginęli wyczerpani ciężką pracą i głodem. Wielu łagrowników, ginęło zamarzając.
Wydobywane przez więźniów kopaliny, przeznaczane były na eksport do Niemiec. Setki Polaków trafiły na przymusowe osiedlenie się w okolicach Kazachstanu lub Syberii. Wielu z nich pozostało tam do dnia dzisiejszego i są zapraszani w gościnę lub do stałego osiedlenia się na terenie naszego kraju. Podobnie jak Niemcy, Rosjanie niszczyli ślady polskości.
Zamykali księgarnie, biblioteki polskie, niszczyli książki, zamykali kościoły, wszędzie wprowadzali język rosyjski. Młodzież polską, siłą wcielali do Armii Czerwonej. Ogłupiano i zastraszano społeczeństwo polskie.
Państwo radzieckie wprowadzało niekorzystną dla Polaków, wymianę złotych na ruble, zgarniając oszustwem, sporą ilość pieniędzy.
Polityką obydwu okupantów tj. Rosji i Niemiec było biologiczne wyniszczenie narodu polskiego. Dla faszystów Słowianie byli niewolnikami, których należy się pozbyć. Do realizacji swojego planu przystąpili tuż po zajęciu Polski. Już w pierwszych miesiącach przeprowadzili szereg egzekucji mordując głównie naukowców, działaczy społeczno-politycznych i księży. Chcieli pozbawić Polaków historii, tradycji i przeszłości. Akcja ta trwała do końca wojny. Na ziemiach polskich utworzyli sieć obozów koncentracyjnych i obozów zagłady.
W czasach wojny, obozy hitlerowskie były miejscem odosobnienia, uwięzienia, pracy niewolniczej i przyśpieszonej eksterminacji, organizowane w 1933-45 przez władze hitlerowskie w Niemczech i krajach okupowanych. W obozach koncentracyjnych 1939-45 przebywali: Żydzi, Polacy, obywatele Związku Radzieckiego, Francuzi, Holendrzy, Belgowie, Czesi, Jugosłowianie, Grecy, Norwegowie, Duńczycy, Niemcy oraz Cyganie. Wszystkie typy obozów hitlerowskich miały za zadanie stosowanie terroru, eksploatacje siły roboczej oraz fizyczne wyniszczenie narodów przede wszystkim Polaków, Żydów i osób uznanych wg ustaw norymberskich za Żydów. W rozbudowanym systemie obozów hitlerowskich podstawową rolę odgrywały obozy koncentracyjne.
Od 1941 spełniały one funkcję ośrodków zagłady, zaczęto tam budować komory gazowe. Pierwszą komorę zbudowano w utworzonym w maju 1940 obozie Auschwitz (Oświęcimiu) w bloku 11 (tzw. bloku śmierci). W 1942 powstał w pobliżu obóz Birkenau (Brzezinka), który stał się głównym ośrodkiem eksterminacji ludności żydowskiej. Auschwitz-Birkenau był największym obozem koncentracyjnym i ośrodkiem zagłady, miejscem najokrutniejszych kaźni. Zwłoki palono w krematoriach także na stosie. Latem 1944 r., kiedy dokonano zagłady 400 tys. Żydów, liczba mordowanych i palonych sięgała 20 tys. na dobę. Szacuje się, iż w Auschwitz-Birkenau i związanych z nim podobozach zginęło ok. 2 mln. więźniów 29 narodowości, głównie Żydów, Polaków, radzieckich jeńców wojennych, członków europejskiego ruchu oporu.
Na ziemiach pol. Powstały też obozy nowego typu, tzw. ośrodki bezpośredniej natychmiastowej zagłady.
Przywożeni do nich więźniowie byli przeznaczeni na natychmiastową śmierć. Funkcję masowej zagłady spełniały ponadto więzienia policyjne przy Gestapo, takie jak:
Fort VII w Toruniu i Poznaniu, Pawiak w Warszawie, Zamek w Lublinie, Rotunda w Zamościu oraz ciężkie więzienia karne w Rawiczu i Wronkach, a także obozy aresztu policyjnego, podległe wyższym oficerom SS i policji.
Rosjanie podobnie jak Niemcy z okupowanych terenów wysiedlali ludność polską.
Wywozili ją w głąb ZSRR gł. na Syberię m.in. do obozów w rejonie Kołymy gdzie pracowali ponad siły nawet do 12 godzin na dobę. Była to praca w kamieniołomach, żwirowniach, przy budowie dróg i mostów bez odpoczynku w niedziele i święta.
Więźniowie pełnili tzw. "darmową siłę roboczą", z której korzystały SS, przedsiębiorstwa państwowe i prywatne koncerny niemieckie. Z pracy więźniów korzystał też Wehrmacht.
Już podczas wywożenia ludzi do obozów konfiskowano ich majątek na rzecz Niemiec. We wszystkich obozach były wyniszczające ludzi warunki. Więźniowie spali na kilkuosobowych pryczach lub na betonie, nie mieli bielizny i odpowiedniej odzieży, byli głodzeni.
Szacuje się, że w obozach hitlerowskich zginęło ostatecznie 4 mln. obywateli polskich, w tym ponad 2 mln. Żydów.
Ruch oporu
Formy biernego oporu to: potępianie wszelkich przejawów kolaboracji, bojkotowanie zarządzeń władz okupacyjnych itp.
Formy czynnego oporu to: gromadzenie i ukrywanie broni pozostałej z kampanii wrześniowej, udzielanie pomocy żołnierzom z rozbitych oddziałów wojskowych, a później partyzanckich, zaopatrywanie w fałszywe dokumenty, dostarczanie żywności, broni itp.
Polacy przeciwstawili się działaniom okupanta zmierzającym do zniszczenia sił duchowych narodu polskiego i jego kultury.
Powstawały tajne drukarnie, rozwijała się działalność informacyjna i wydawnicza, wychodziły biuletyny radiowe i tajna prasa wszystkich organizacji konspiracyjnych. W 1939 r. najpoczytniejszym pismem było "Polska żyje", w następnych latach "Biuletyn informacyjny". Wydawano też prasę społeczno-kulturalną i literacką oraz książki naukowe i beletrystykę.
Drukowano też książki w tajnych drukarniach, m.in. "Kamienie na szaniec" Aleksandra Kamińskiego. Zjawiskiem niespotykanym w innych okupowanych krajach było tajne nauczanie, o którym szerzej w trzecim podrozdziale rozdziału 5.
Aby zapobiec zniszczeniu kultury polskiej, grabieży dóbr kulturalnych, zabytków, ukrywano dzieła sztuki, książki, archiwalia i zbiory muzealne; organizowano tajne życie kulturalne (szkolnictwo artystyczne, wystawy, koncerty, teatry, obchody rocznic historycznych).
Charakterystyczną cechą polskiej konspiracji była jej masowość. Uczestniczyła w niej pokaźna część społeczeństwa nie wyłączając dzieci. Szczególny wkład do walki z okupantem wniosła młodzież.
Organizacje konspiracyjne
Po zajęciu Rzeczypospolitej przez okupantów Polacy zaczęli tworzyć tajne organizacje. Wiele z nich było powoływanych przez przedwojenne organizacje, partie polityczne, instytucje. Niektóre z nich działały krótko z powodu aresztowań przez gestapo czy NKWD.
NKWD czasem podziemne struktury organizacyjne okrzepły, przekształcając się w instytucje polskiego państwa podziemnego, podległe rządowi RP na emigracji.
Związek Harcerstwa Polskiego 27 IX 1939 przeszedł do konspiracji i działał do stycznia 1945 pod kryptonimem Szare Szeregi. Członkowie tej organizacji brali udział we wszelkich formach walki cywilnej i zbrojnej. Od małego sabotażu i propagandy antyhitlerowskiej poprzez akcje uwalniania więźniów i wielką dywersję, o których więcej w czwartym podrozdziale rozdziału 5.
W oblężonej Warszawie tuż przed kapitulacjom grupa wyższych oficerów Wojska Polskiego z gen. M. Karaszewiczem-Tokarzewskim na czele powołała 26-27 IX 1939 Służbę Zwycięstwu Polski (SZP); w 1939/40 SZP została przekształcona w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), który podlegał gen. W. Sikorskiemu oraz Rządowi RP. Działające w tym okresie partie polityczne powołały własne organizacje wojskowe, do największych należały Bataliony Chłopskie, Narodowa Organizacja Wojskowa i Gwardia Ludowa Wolność, Równość, Niepodległość.
ZWZ wchłonął większość organizacji wojskowych działających na terenie Polski. Dzięki temu stał się jedną, ogromną organizacjom przemianowaną na Armię Krajową (AK). Głównie siły AK nie brały początkowo udziału w walce zbrojnej. Armię przygotowywano do decydującego uderzenia w chwili, gdy Niemcy ulegną osłabieniu. Dowódca AK, gen. S. Rowiecki "Grot", uważał, że przedwczesna akcja zbrojna pociągnie za sobą niepotrzebne straty i represją okupanta. Do końca 1942 AK nie prowadziła żadnej akcji partyzanckiej. Rozwój działalności AK datuje się 1942/43. Ostatnią próbą przejęcia władzy w Polsce przez działającą Delegaturę Rządu RP na Kraj i AK było powstanie warszawskie (1 VIII-2X 1944), największa zbrojna akcja Polski Podziemnej, w której obok żołnierzy AK walczyła ludność cywilna.
W powstaniu uczestniczyły również odziały Narodowych Sił Zbrojnych, AL i innych organizacji nie podporządkowanych AK.
Mimo upadku powstania warszawskiego nasilał się zbrojny opór przeciw Niemcom na terenach okupowanych i trwał aż do wyzwolenia.
Tajne nauczanie
Była to konspiracyjna oświata w okupowanej Polsce 1939-45, forma ruchu oporu w czasie okupacji niemieckiej. Objęło oświatę na szczeblu podstawowym i średnim oraz szkolnictwo wyższe. 15 XI 1939 Niemcy zamknęli w Polsce wszystkie szkoły. Z programu nauczania zostały wykreślone takie przedmioty jak historia, geografia i literatura. Niezależnie od kontrolowanych przez okupanta oficjalnych władz szkolnych powstawały na początku grudnia tajne władze oświatowe np. Tajna Komisja Oświatowa (TKO). W jej skład weszli przedstawiciele zarządów głównych: Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), który przyjął nazwę Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON).
Tajną oświatą szczebla podstawowego zarządzali kierownicy szkół. Naukę dla uczniów organizowali sami nauczyciele. Nauczało w tych szkołach ponad 8,5 tys. nauczycieli w całym kraju. W szkolnictwie zawodowym i artystycznym, łącznie z zakładami kształcenia nauczycieli, tajne nauczanie objęło ok. 5 tys. młodzieży.
W szkołach wyższych, z których każda działała samodzielnie, tajne nauczanie prowadziły: Uniwersytet Warszawski, Politechnika Warszawska, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Szkoła Główna Handlowa, Wolna Wszechnica Polska, Akademia Polityczna,
Wyższa Szkoła Dziennikarska i inne. Ponadto Ponad to Warszawie i Kielcach działały Uniwersytet Poznański jako tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich i Katolicki Uniwersytet Lubelski, w Krakowie – Uniwersytet Jagielloński. Działały też Uniwersytety we Lwowie i Wilnie.
Szkoły wyższe kształciły ok. 6,3 tys. studentów. studentów tajne nauczanie zaangażowanych było ok. 260 profesorów, 140 docentów i około 400 pomocniczych pracowników naukowych. Tajne nauczanie największy zasięg zdobyło w 1943/44. Było kontynuowane aż do momentu zakończenia wojny.
- Mały sabotaż i działania dywersyjne
- Służba wawerska
Mały sabotaż był prowadzony w Warszawie przez współpracującą z AK samodzielną organizację "Wawer", utworzoną i kierowaną przez harcmistrza Aleksandra Kamińskiego.
"Wawer" powstał w grudniu 1940, w lecie połączył się z organizacjom "Palmiry". W "Wawrze" pracowało 200 harcerzy. Akcje przeprowadzano raz na tydzień. Malowano na murze znaki kotwic ("Polska Walcząca"), żółwia, napisy "Polska żyje", "V" jako "Victoria" – znak zwycięstwa.
Oprócz tego rozlepiano nalepki, zdzierano flagi niemieckie, a zawieszano polskie.
Zrywanie flagi niemieckiej
Z gmachu urzędu władz niemieckich
W 1941 w Warszawie
Do największych wyczynów zalicza się zdjęcie przez Aleksa Dawidowskiego zw. "Alek", niemieckiej tablicy z pomnika Kopernika. Oprócz niego w akcjach małego sabotażu wzięli też m.in. Tadeusz Zawadzki zw. "Zośka" oraz Jan Bytnar zw. "Rudy".
Rudy Alek Zośka
Jeszcze jedną, ciekawą akcją małego sabotażu była walka o mur podczas okupacji niemieckiej.
Na rysunku widać jak polski konspirator maluje na murze Oktober, przypominając o klęsce Niemiec w I wojnie światowej w październiku 1918.
Niemiec tworzy z tego napis 26 Oktober 43 – vier Jahre G.G (cztery lata Generalnego Gubernatorstwa). Polak dopisuje nur (tylko). Wychodzi 26 października 43 – tylko 4 lata Generalnego Gubernatorstwa. Polacy wyszli z tego pojedynku zwycięsko.
Cele małego sabotażu
Propagandowo-psychologiczne oddziaływanie małego sabotażu adresowane było zarówno do własnego społeczeństwa, jak i do nieprzyjaciela. W przypadku społeczeństwa polskiego chodziło przede wszystkim o podtrzymanie morale – danie świadectwa temu, że istnieje ruch oporu, utwierdzaniu wiary w ostateczne zwycięstwo.
Część działań miała zdecydowanie cel "wychowawczy" – służyła zapobieżeniu postawom i zachowaniom uznawanym za niewłaściwe w okupacyjnej rzeczywistości – począwszy od zwalczania zwyczaju chodzenia do kin, poprzez akcje przeciw kobietom spotykającym się z Niemcami, fotografom eksponującym zdjęcia niemieckich żołnierzy aż do tępienia zachowań jawnie kolaboranckich.
Wrogowi mały sabotaż uzmysłowić miał istnienie nieustającego społecznego oporu, osłabić wiarę w zwycięstwo. Przeciwko osiedlającym się w Polsce cywilnym Niemcom skierowana była posługująca się technikami małego sabotażu Akcja Gdańsk. Częściowo techniki te wykorzystywała również Akcja N, której adresatami byli żołnierze Wehrmachtu.
Akcje dywersyjne
Głównym celem ataków dywersyjnych na terenie okręgu były szlaki komunikacyjne, przede wszystkim silnie bronione, prowadzące ze wschodu na zachód linie kolejowe: Wołkowysk – Lida – Mołodeczno i Brześć – Baranowicze – Mińsk. One też miały być głównym obiektem ataku w ramach realizacji planu "Burza". Akcje na linię Wołkowysk – Lida – Mołodeczno podejmowały działające w tym rejonie oddziały partyzanckie, zwłaszcza na terenie zgrupowań Zachód (atak na stację Różanka 15 maja 1943 r.) i Wschód, czyli ośrodków Iwje i Sczuczyn.Ważna linia Brześć – Baranowicze – Mińsk przebiegała w południowej części okręgu, gdzie nie było polskich oddziałów partyzanckich. Istniała jednak silna siatka konspiracyjna przeprowadzająca regularne ataki dywersyjne, głównie na terenie Ośrodka Baranowicze. Raz w miesiącu odcinany był cały węzeł Baranowicki. Rzadziej przeprowadzane były akcje na terenie powiatu (i ośrodka) nieświeskiego. Nie udało się natomiast utworzyć, mimo nacisków Komendy Głównej AK, ośrodka w Byteniu, którego zadaniem byłoby w trakcie realizacji planu "Burza" zniszczenie mostu na tej linii (jednego z dwóch znajdujących się na terenie Okręgu Nowogródek).
Ważniejsze akcje Szarych Szeregów
- Wieniec I i II – wysadzanie pociągów.
- Meksyk II – 26 marca 1943 – Akcja pod Arsenałem – odbicie 25 więźniów z niemieckiego konwoju policyjnego, w tym Jana Bytnara "Rudego", który zmarł po trzech dniach od ran, jakie hitlerowcy zadali mu podczas przesłuchań. Po akcji zmarli również: "Alek" – Aleksy Dawidowski i "Buzdygan" – Tadeusz Krzyżewicz. Dowódcą akcji był Stanisław Broniewski "Orsza", a jego zastępcą Tadeusz Zawadzki "Zośka".
- Meksyk III – odbicie Floriana Marciniaka (akcja odwołana).
- Celestynów – 20 maja 1943 odbicie transportu więźniów do Oświęcimia.
- Akcja Kutschera – 1 lutego 1944 – zamach (udany) na komendanta warszawskiej policji i SS Franza Kutscherę. Niemcy przestali rozstrzeliwać na ulicach miasta polskich patriotów.
- Akcja Koppe – nieudany zamach na szefa policji niemieckiej w Generalnym Gubernatorstwie.
- "Taśma" – Sieczychy – 20 sierpnia 1943 – likwidacja strażnic granicznych. Podczas tej akcji zginął Tadeusz Zawadzki "Zośka".
- "N" – akcja propagandowa wśród Niemców osłabiająca ich ducha walki.
- "M" – akcja Młodzież.
Encyklopedia Szkolna ‘Historia’ – Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Podręcznik do gimnazjum: Historia klasa III