Wojny z kozakami

U schyłku XV i na początku XVI w. na terenach Ukrainy zadnieprzańskiej zaczęły się organizować mieszane etnicznie zbrojne grupy zbiegłych chłopów, drobnej szlachty i mieszczan oraz różnych awanturników i poszukiwaczy przygód. Osiedlali się oni na pustych terytoriach nad Dnieprem. Od progów skalnych na rzece (porohów) nazywano te ziemie Zaporożem. Używano także innej nazwy – Dzikie Pola, gdyż były to ziemie przynależne co prawda do Wielkiego Księstwa Litewskiego (od 1569 r. do Korony), ale władza państwowa była tam tylko teorią. Rządy należały do tych, którzy potrafili wymusić je siłą. Ludzi żyjących na tych ziemiach nazywano Kozakami zaporoskimi lub Zaporożcami. Niebezpieczne warunki życia, w tym konieczność walk z najeżdżającymi te ziemie Tatarami, zmusiły ich do organizowania się w zbrojne oddziały. Dowodzili nimi wybierani przez ogół atamani, których wspierała rada kozacka. Główną siedzibą Kozaków była Sicz – ufortyfikowany obóz na jednej z wysp dnieprzańskich. Kozacy trudnili się myślistwem, rybołówstwem, nawet uprawą ziemi, ale głównym źródłem utrzymania była dla nich wojna. Najeżdżali terytoria tureckie, co prowadziło do ciągłych konfliktów z tym państwem. Władze polskie, chcąc powstrzymać wyprawy kozackie karały ich uczestników, a jednocześnie organizowały wśród nich oddziały wojskowe na służbie państwowej (tzw. kozacy rejestrowi). W XVI w. – szczególnie po unii lubelskiej – szlachta i magnaci podjęli ekspansję na niezwykle urodzajne ziemie ukraińskie. Zamieszkujący je Kozacy i chłopi ruscy byli zmuszani do odrabiania pańszczyzny. Powodowało to liczne konflikty, w których opór miejscowej ludności łamano siłą. Drugą przyczyną sporu była kwestia religijna. W Rzeczypospolitej po unii brzeskiej (1596 r.) oficjalnie zwalczano dyzunitów. Tymczasem na Ukrainie unia nie została zaakceptowana i Kozacy byli główną ostoją tradycyjnego prawosławia w Polsce. W XVII w. wybuchło kilka powstań kozackich. Największym z nich było powstanie z 1648 r. kierowane przez Bohdana Chmielnickiego. Jego przyczyną były zawiedzione nadzieje kozackie na wojnę z Turcją oraz nasilające się konflikty społeczne na Ukrainie. Chmielnicki wspierany przez Tatarów kilkakrotnie pobił wojska polskie (Żółte Wody, Korsuń, Piławce) i choć później zaczął ponosić klęski, to przez wiele lat wojska polskie nie mogły poradzić sobie z powstańcami. Długa, ciężka i krwawa wojna domowa toczyła się ze zmiennym szczęściem. Zawierane kilkakrotnie ugody nie były respektowane przez obie strony. W 1654 r. Kozacy zawarli w Perejasławiu ugodę z Rosją. Uznali władzę rosyjską w zamian za pomoc w wojnie przeciwko Rzeczpospolitej. Krok ten okazał się bardzo brzemienny w konsekwencje. Do wojny przystąpiły w 1654 r. wojska rosyjskie i odniosły poważne sukcesy. Podczas “Potopu” działania wojenne zostały zawieszone, ale w 1660 r. je wznowiono. Mimo kilku zwycięstw polskich (Cudnów, Połonka) nie udało się utrzymać całej Ukrainy pod polskim panowaniem. Wojnę zakończył rozejm zawarty w 1667 r. w Andruszowie, na mocy którego Ukraina została podzielona wzdłuż Dniepru. Jej lewobrzeżna część wraz z Kijowem, została przyłączona do Rosji. Kozacy znaleźli się pod panowaniem rosyjskim. Warunki rozejmu zostały ostatecznie potwierdzone pokojem Grzymułtowskiego podpisanym w 1686 r. Dla samych Kozaków takie rozwiązanie okazało się fatalne w skutkach. Próbowali oni odgrywać rolę samodzielnego czynnika politycznego, manewrując między Rzeczpospolitą, Rosją i Turcją. Kozaczyzna ostatecznie została zlikwidowana w początkach XVIII wieku. Ostatnim wystąpieniem na Ukrainie było powstanie hajdamaków (tzw. koliszczyzna) w 1768 roku. Jego bezpośrednią przyczyną był wzrost pańszczyzny i prześladowania dyzunitów. Powstańcy pod dowództwem I. Gonty i M. Żeleźniaka dokonali rzezi szlachty i Żydów chroniących się w miasteczku Humań. Powstanie zostało stłumione przez wojska polskie i rosyjskie.