Funkcjonowanie motywu maryjnego w Średniowieczu na podstawie "Bogurodzicy" i "Lamentu Świętokrzyskiego"

Bóg, wiara i życie wieczne to najważniejsze wartości w średniowiecznym świecie. Wszystkie sfery życia były podporządkowane dążeniu do zbawienia. Także w malarstwie, literaturze, architekturze i rzeźbie najważniejszy był Bóg, wiara i wszystko, co z nią związane. Wizerunki Jezusa, biblijnych postaci oraz ówczesnych świętych spotykamy w każdej dziedzinie średniowiecznej sztuki. Maryja, czysta, nieskalana niewiasta, to także bardzo ważna postać, której poświęcano wiele miejsca zarówno w literaturze, jaki i dziełach plastycznych. Dwa najstarsze zabytki języka polskiego „Bogurodzica” oraz „Lament świętokrzyski” zostały także poświęcone Matce Jezusa Chrystusa.

"Bogurodzica" pierwszy polski hymn pochodzący z XIII wieku ukazuje nam Matkę Boską jako cudowną, wyrozumiałą, majestatyczną pośredniczkę między Bogiem, a ludźmi. Pełen nadziei, uwielbienia i podziwu wierny lud, wypowiadający słowa hymnu – modlitwy, prosi Najświętszą Maryję Pannę o wstawiennictwo, zesłanie potrzebnych łask i wysłuchanie intencji. Maryja nie jest jednak jedyną pośredniczką występującą w wierszu. W drugiej strofie pojawia się także Jan Chrzciciel, jednak kluczową postacią jest Jezus Chrystus. Występowanie tych trzech postaci to motyw deesis – często spotykany w średniowiecznej sztuce. Rozbudowana w pierwszej strofie apostrofa, oraz bezpośrednie zwroty do Maryi nadają dziełu charakter prośby, modlitwy, błagania. Kunsztowna budowa wiersza, staranny dobór środków stylistycznych oraz zdaniowo-rymowy charakter sprawiają, że utwór posiada wartość nie tylko religijną, ale jest także cenny dziełem literackim. „Bogurodzica” jest utworem, który doskonale odzwierciedla charakter średniowiecza – podniosłość, majestatyczność oraz postać Boga jako najważniejsza wartość.

Całkowicie odmienny obraz Maryi zostaje ukazany w „Lamencie Świętokrzyskim”. Najświętsza Panna jest przedstawiona jako cierpiąca po stracie ukochanego syna matka. Zilustrowana jest żałoba, płacz, ból, gorycz. Stabat Mater Dolorosa, bo tak nazywa się motyw rozpaczającej Matki Boskiej, często pojawia się także w twórczości artystów z późniejszych epok. Nie ma już Niebiańskiej Królowej, ale jest bliska każdemu człowiekowi bolesna, płacząca i lamentująca kobieta. Utwór rozpoczyna się zwrotem do wszystkich ludzi, wypowiadanym w formie rozkaźnikowej: „posłuchajcie, bracia miła”. Nazwanie adresatów „braćmi”, a więc kimś szczególnie bliskim, jest zaakcentowaniem wspólnoty ze zwykłymi śmiertelnikami. Właśnie u nich bezradna Matka szuka pociechy, pomocy opisując dokładnie stan swoich uczuć, prosząc „pożałuj mię, stary, młody”. Osobisty monolog ma kilku adresatów, którzy zmieniają się w kolejnych strofach. Słowami pełnymi rozpaczy i bezradności Maryja zwraca się do Jezusa. Swój niezmierny żal podkreśla poprzez wyraziste związki frazeologiczne i często powtarzane epitety. Matczyną miłość ilustrują zdrobnienia: „Synku”, „twoja główka”. Cierpienie Marii jest dodatkowo spotęgowane uczuciem bezsilności. Z żalem i smutkiem wspomina słowa Archanioła Gabriela, tego, który zwiastował radosną nowinę – narodziny dziecka. Matka Boska został przedstawiona jako zwyczajna ludzka istota, jej cierpienie jest dla czytelnika zrozumiałe i bardzo bliskie.

Mimo, że "Bogurodzica" i "Lament świętokrzyski" powstały w tej samej epoce motyw maryjny jest przedstawiony całkowicie inaczej. Poznajemy Maryję nie tylko jako Królową i Święta, ale także jako kobietę, która tak jak zwyczajni ludzie cierpi. Ścierają się dwa odmienne światy – boski, pełen uwielbienia, chwały i majestatu oraz ziemski – przepełniony żałobą, cierpieniem, rozpaczą. Choć od czasów średniowiecza upłynęło wiele wieków, współcześni twórcy nadal sięgają po wizerunek Maryi, zarówno tej boskiej i wyniosłej, jaką podziwiamy w „Bogurodzicy”, jaki i tej żałobnej, bolesnej, rozpaczającej Matki z którą cierpimy czytając „Lament świętokrzyski”.