Postawy bohaterów wobec członków innej narodowości i przyczyny zachowań opisanych przez Marię Konopnicką w "Mendlu Gdańskim".

Charakterystyka postawy bohaterów wobec członków innej narodowości i przyczyny zachowań opisanych przez Marię Konopnicką w „Mendlu Gdańskim”.

Tolerancja i poszanowanie odrębności to cechy, których niestety nie można utożsamiać z każdym człowiekiem. Problem ten nie dotyczy jedynie czasów współczesnych. Jego obecność możemy zauważyć już w średniowieczu i nowożytności. Jednak dopiero na przełomie wieków dziewiętnastego i dwudziestego do sprawy tej zaczęto przywiązywać większą wagę. Znaczącym głosem sprzeciwu wobec braku poszanowania narodu i kultury żydów zamieszkujących ówczesną Polskę jest nowela Marii Konopnickiej „Mendel Gdański”. Autorka przedstawia problem ukazując sytuację, w jakiej znalazł się tytułowy bohater – Mendel i jego wnuk Jakub. Jednym z kluczowych elementów pomagających odczytać przesłanie noweli jest stosunek pozostałych bohaterów wobec Żyda.
Na podstawie podanych fragmentów możemy wskazać kilka różnych postaw przybieranych przez mieszkańców miasta, zarówno bliskich sąsiadów jak i zupełnie obcych introligatorowi współobywateli. W pierwszym fragmencie przedstawiona jest krótka, ale bardzo wymowna scena opisująca chłopców robiących sobie żarty z modlącego się w oknie Mendla. Brak szacunku wobec starszej osoby a tym bardziej odprawianego przez niego obrządku, w tym akurat wypadku może być w pewien sposób usprawiedliwiony. Młodzi mogą jeszcze nie do końca rozumieć, że postępują niewłaściwie. Źle natomiast świadczy ich zachowanie o rodzicach. Oni bowiem jako starsi i sprawujący opiekę nad swoimi wychowankami powinni wpłynąć na podopiecznych i uświadomić im błędność takiej postawy. Brak świadomości wśród młodzieży nie jest jedynym aspektem poruszanym w danym fragmencie. Ważny jest moment, w którym chłopcy widzą przechodzącego obok proboszcza. Gest jaki wykonuje – uchylenie kapelusza – robi bardzo duże wrażenie na chłystkach. Nie tylko „zmykają jakby ich wiatr zdmuchnął”, ale także „nie było odtąd wypadku, aby spokój tej ubogiej izby zmieszany został”. Wyraźnie zauważamy dwa rysujące się dwie zależności. Pierwsza – ukazuje respekt i poważanie, jakie budzi osoba proboszcza. Możemy mówić o wyraźnym kontraście pomiędzy tym jak postrzegany i jakie ma znaczenie dla społeczeństwa kościół katolicki a jak wyznanie mojżeszowe. Następną jest ukazanie przez autorkę różnicy między prymitywną młodzieżą, która nie rozumie oryginalności Mendla a księdzem, który pomimo innego wyznania potrafi zachować się adekwatnie do tej sytuacji.
W kolejnym fragmencie ukazana jest postawa zegarmistrza – znajomego Mendla, który przyszedł do niego w odwiedziny. Wieść o zbliżającym się „żydobiciu” nie wydaje się robić na nim większego wrażenia. Jest ostrożny w doborze słów, prowadzi rozmowę w sposób iście dyplomatyczny – mówi niewiele, pozwala starszemu przedstawić jego spojrzenie na sytuację. Pomimo mądrych i rzeczowych argumentów stawianych przez Mendla, zegarmistrz wydaje się nie rozumieć ich sensu. Twardo obstaje przy swoim zdaniu – twierdzi, że problemem nie jest inne wyznanie czy kultura Żyda, ale to, że jest obcym w kraju Polaków. Po przekazaniu wiadomości i wysłuchaniu Mendla, wychodzi rzucając krótkie „dobranoc”. Mimo jego powściągliwości można krótko scharakteryzować postawę zegarmistrza, głównie dzięki komentarzom wszechwiedzącego narratora. Opis jego zachowania, odruchy i ton z jakim mówił świadczy o tym, że w głębi duszy przynajmniej w części rozumiał słuszność wypowiedzi Mendla. Wstydził się jednak przyznać do tego faktu przed Żydem głównie z obawy utraty psychologicznej przewagi, którą nad nim posiadał. Możliwe, że powodem nie przyznania racji Mendlowi była też konformistyczna postawa jaką prawdopodobnie przyjął. Nie potępia Mendla, ponieważ wie jakim człowiekiem jest on naprawdę.


Przykładem osób życzliwych Żydowi i gotowych do stanięcia w jego obronie są sąsiadki i student mieszkający obok. Sceną najwyraźniej przedstawiającą ich stosunek jest ta, w której przychodzą z pomocą w chwili, gdy przez miasto przechodzi wrzawa ludzi przeciwnych semitom. Łatwo się domyślić, że powodem przyjęcia takiej postawy jest ich osobista znajomość Mendla. Na szczególną uwagę zasługuje student. On jako jedyny wyraźnie i dobitnie zaoponował przeciwko atakowi na dom żydowski. Staną w obronie Mendla i Jakuba zasłaniając ich własnym ciałem, przez co ryzykował życie. Ten akt oddania i poświęcenia jest wyrazem przekonań i uczuć w nim żyjących. Nie chodzi o miłość czy inne bliskie uczucie łączące ludzi. Student jako osoba wykształcona i rozumiejąca otaczający go świat widział niesprawiedliwość i bezpodstawne, niczym nieuzasadnione okrucieństwo płynące z rozkrzyczanego motłochu. Co więcej, jego niemalże heroiczny czyn jest odzwierciedleniem przekonań Mendla. Żyd bowiem, do samego końca wierzył w prawość ludzkich uczuć, sprawiedliwość. Nie wierzył, że ludzie – co więcej chrześcijanie – będą gotowi podnieść rękę na starca z dzieckiem. O tym, w jak dużym był błędzie przekonał się dopiero kiedy pogrom stał się faktem.
Bohaterami noweli kierowały różne czynniki. Jeżeli chodzi o rozjuszony tłum występujący przeciwko „obcym” może to być zwyczajna niechęć spowodowana czasem zaborów prusko – rosyjskich. Po ponad już stu latach niewoli, ludność była zmęczona i wyczerpana. Człowiek w sytuacji kiedy jest mu źle, stara się szukać winy w otaczającym go świecie, innych ludziach, wydarzeniach. Duża liczebność Żydów zamieszkujących Polskę na przełomie wieków dziewiętnastego i dwudziestego stała się łatwym łupem dla zdeterminowanych, prostych ludzi. Także brak edukacji i podstawowej wiedzy o świecie tak bardzo wyraźny dla Polski w czasach zaborów sprzyjał nastrojom antysemickim. Szacunek, tolerancja i zrozumienie drugiego człowieka spadają razem ze zniżającym się ilorazem inteligencji i wiedzy. Innym motywem popychającym ludność warszawską do rewolty była zazdrość. Żydzi, naród słynący z dobrej głowy do interesów i poszanowania do pieniędzy, dzięki wrodzonym zdolnościom potrafili nieco lepiej niż Polacy odnaleźć się w zastanej rzeczywistości. Dorobek i sprytne dążenie do zysku budziły niechęć wśród mniej zdolnych Polaków.
Bohaterowie „Mendla Gdańskiego” zostali wykreowani tak, aby swoją postawą i charakterystyką głosić i ukazywać pozytywistyczne postulaty. Cała nowela jest krótkim, bardzo treściwym hasłem nawołującym do prac: organicznej i - u podstaw. Ukazanie różnych postaw bohaterów pozwala na wypunktowanie społeczeństwu tego, co jest niewłaściwe i co powinno zostać zrobione aby tą zepsutą rzeczywistość zmienić