Sprawa chłopska na ziemiach polskich w XIX wieku

Moja praca będzie miała charakter chronologiczny-problemowy. Swoim zainteresowaniem obejmę lata 1788- 1895. W 1788 r. obrady rozpoczął Sejm Wielki, który poruszał sprawę ludności wiejskiej, choć tylko w kilku słowach. Zaś w 1895r. została powołana do życia pierwsza partia chłopska – Stronnictwo Ludowe.
W odróżnieniu od zachodniej części kontynentu europejskiego położenie chłopa polskiego do końca XVIII wieku było zdecydowanie gorsze. W sytuacji, gdy na zachód od rzeki Łaby monarchie nowożytne zmierzały w stronę kapitalizmu i likwidacji przeżytków feudalizmu, przesądów stanowych, przywiązania chłopa do ziemi i pańszczyzny, na ziemiach polskich sytuacja zmieniała się niewiele. Dopiero XIX wiek miał przynieść zasadnicze zmiany w poprawie położenia ludności chłopskiej, ale droga do tego była pełna przeszkód.

Sytuacja ludności wiejskiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów była trudna i skomplikowana. Szlachta polska, której głównym źródłem utrzymania był handel zbożem, w ciągu kilku wieków doprowadziła do całkowitego przywiązania chłopów do ziemi. Jednakże w XVIII wieku sytuacja międzynarodowa i wewnętrzna przybrała niekorzystne rozmiary dla naszego kraju. Spadek znaczenia Polski w Europie Środkowo-Wschodniej, kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, brak silnej władzy centralnej oraz rozwój idei oświeceniowych doprowadził do pojawienia się głosów wzywających do przeprowadzenia reform. Jednym z jej aspektów miało być poprawienie położenia ludności wiejskiej. Sejm Czteroletni, który obradował w latach 1788- 1792 w swym głównym dziele "Konstytucja 3 Maja", w sprawie ludności wiejskiej wspomina zaledwie w kilku zdaniach. W artykule IV "Konstytucji" można przeczytać, że państwo bierze chłopów "pod opiekę prawa i rządu krajowego". Wspomniano jeszcze o możliwości zawierania umów pana z chłopem w sprawie świadczeń poddańczych, przy czym preferowano zamianę pańszczyzny na czynsz. Nieco więcej zmian przyniósł uniwersał połaniecki z dnia 7 maja 1794 roku, który został wydany w trakcie powstania kościuszkowskiego w celu przyciągnięcia chłopów do walki o niepodległość oraz poprawy ich położenia. Jednym z postanowień tego dokumentu było obniżenie pańszczyzny, jej zawieszenie dla uczestników powstania oraz zapowiedź nadania chłopom wolności osobistej pod warunkiem spłaty długów wobec dworu i podatków względem państwa. Po raz pierwszy uniwersał połaniecki wypowiedział się także na temat praw do ziemi, co wyraża się we wprowadzeniu nieusuwalności chłopów z gruntu, który wywiąże się ze swoich świadczeń na rzecz dworu pańskiego. Niestety, w chwili klęski insurekcji kościuszkowskiej oraz upadku niepodległości państwa polskiego w 1795 roku postanowień w obu wymienionych dokumentach nie można było wprowadzić w życie. Jednakże wszystkie reformy podjęte w okresie czasów stanisławowskich próbują jedynie ograniczyć feudalizm, a nie go znieść. Do końca istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów chłopi byli poddanymi oraz nie posiadali praw politycznych.

Po rozbiorach zaczął się nowy okres w dziejach państwa polskiego. Zaborcy –Austria, Prusy, Rosja w pierwszych latach zbierały informacje na temat zagarniętych ziem, orientowali się o wadach i zaletach. Początkowo kwestie chłopskie były zupełnie pomijane, gdyż oparcie gospodarki na pańszczyźnie było oczywiste i niepodważalne. Pierwsze poważniejsze zmiany przyniósł Tzw. dekret grudniowy z 21 grudnia 1807 r. Został on podpisany 2 miesiące po utworzeniu Księstwa Warszawskiego na mocy pokoju w Tylży z ziem pierwszego i trzeciego zabory pruskiego. Uregulował sytuację prawną chłopów jako użytkowników ziemi. Właścicielom ziemskim przyznano pełną własność ziemi, co zniosło przestarzały system podzielnej własności na wsi (feudał panem zwierzchnim, chłop dziedzicznym użytkownikiem). W wyniku tych zmian zniesiono poddaństwo osobiste włościan, nadano im wolność osobistą, jeszcze bez praw do użytkowanej ziemi. Chłopi pańszczyźniani zostali uznani za dzierżawców, których można było w razie wygaśnięcia umowy - usunąć z uprawianej przez nich ziemi. Wprowadzony jednocześnie Kodeks Cywilny uwalniał chłopów od sądownictwa panów, przez co mówiono, że w Księstwie Warszawskim "zdjęto chłopom kajdany z nóg razem z butami". Jednakże poczynione zmiany powodowały faktyczne utrzymanie pańszczyzny. Poczynione reformy doprowadziły także do ewolucji szlachty posesjonackiej w kierunku nowoczesnego ziemiaństwa, jako grupy wielkich przedsiębiorców rolnych posługujących się pracą najemnej siły roboczej. Jednakże najważniejszy element przemian na wsi polskiej w XIX wieku, czyli uwłaszczenie chłopów przebiegało w różnych etapach i czasie, w zależności od przynależności ziem polskich do Prus, Austrii i Rosji. Sytuacja ludności wiejskiej w trzech zaborach była zróżnicowana, a przekazanie chłopu ziemi na własność najszybciej przebiegało w zaborze pruskim nazywane jest jako tzw. pruska droga do kapitalizmu. Chociaż przebieg reformy trwał stopniowo, prawie 50 lat, to spośród wszystkich ziem polskich odbyło się to najwcześniej. Rząd pruski uwłaszczenie chłopów przeprowadzał odgórnie, ponieważ poprzez reformy odsuwał widmo rewolucji społecznej, a cały ciężar tych przemian przerzucono na barki chłopa, który musiał płacić odszkodowanie właścicielom ziemskim. Pierwszym etapem zmian w zaborze pruskim było zniesienie w 1807 roku poddaństwa osobistego i wprowadzenie swobodnego obrotu ziemią. Kolejnym elementem reformy była tzw. "Regulacja" dla Królestwa Pruskiego, która wprowadziła w 1811 roku możliwość nabycia przez chłopa ziemi na własność za bardzo wysokim odszkodowaniem dla pana w postaci oddania 1/3 (dziedzicznej) lub 1/2 (niedziedzicznej) ziemi dotychczas użytkowanej. Jednakże takie możliwości mieli tylko bogaci gospodarze, mający tzw. gospodarstwa z inwentarzem. Natomiast w 1823 roku rozciągnięto "Regulację" na Wielkie Księstwo Poznańskie, gdzie do uwłaszczenia dopuszczono nawet mniejsze gospodarstwa oprócz większych, posiadających sprzężaj (siłę pociągową). Natomiast w latach 1848-1850 uwłaszczeniem objęto małorolnych i gospodarstwa dotąd nieuwłaszczone. Konsekwencją uwłaszczenia chłopów na ziemiach polskich pod zaborem pruskim było zlikwidowanie resztek feudalizmu (zniesienie przywilejów stanowych, sądownictwa pańskiego). Chłop otrzymał prawa obywatelskie i polityczne. Przez przeprowadzone reformy powstała znaczna liczba dużych obszarowo gospodarstw wiejskich,szybko rozwijało się nowoczesne rolnictwo i gospodarka kapitalistyczna na wsi. Powstała dosyć duża grupa zamożnych chłopów, którzy zatrudniali małorolnych jako najemną siłę roboczą, a natomiast bezrolni byli kierowani przez państwo do rozwijającego się przemysłu. Rolnictwo wielkopolskie weszło na drogę nowoczesnych przemian poprzez nowe techniki upraw, nowe uprawy (rośliny okopowe, i pastewne), innowacje techniczne (maszyny, nawozy) i rozwój hodowli, co spowodowało, że Wielkopolska często określona była spichlerzem Niemiec.

Natomiast w zaborze austriackim sprawa uwłaszczenia chłopów potoczyła się odmiennie. Reformy podjęte przez cesarza Józefa II pod koniec XVIII wieku zabraniały właścicielom ziemskim rugowania (usuwania z ziemi) chłopów oraz wprowadzały ograniczone poddaństwo i pańszczyznę do trzech dni w tygodniu z gospodarstwa. Mimo to wieś polska na ziemiach zaboru austriackiego charakteryzowała się tzw. "nędzą galicyjską", czyli przeludnieniem oraz zbytnim rozbiciem gospodarstw chłopskich. Jednakże kwestię reform włościańskich została dopiero w czasie Wiosny Ludów w 1848 roku. Dwa lata prędzej miało miejsce powstanie krakowskie, którego przywódcy w "Manifeście do Narodu Polskiego" po raz pierwszy wysunęli program wyzwolenia narodu z ulżeniem doli warstw najuboższych. Ogłoszono m. in.: zniesienie przywilejów i różnic stanowych, zapowiedziano zniesienie pańszczyzny oraz wysunięto możliwość otrzymania przez chłopów użytkowanej ziemi za udział w powstaniu. Niestety powstanie bardzo szybko upadło, przez co nie można wprowadzić rewolucyjnych zmian w życie. Natomiast w tym samym roku trwał ruch chłopski, wymierzony przeciwko szlachcie, zwany potocznie rabacją chłopską. Gdy ten ruch zaczął wysuwać hasło zniesienia pańszczyzny, do akcji wkroczyły wojska austriackie i stłumiły powstanie chłopskie. Dwa lata później w wyniku wydarzeń Wiosny Ludów w całej monarchii austriackiej i w Galicji zniesiono pańszczyznę i przeprowadzono uwłaszczenie chłopów. Ziemie polskie pod zaborem austriackim ogarnęły nastroje walki o szeroką autonomię, co mogło dojść do skutku tylko w wyniku szerokiego poparcia mas chłopskich. Władze austriackie doskonale to rozumiały i uprzedziły powstańców polskich. Gubernator Galicji., Franciszek von Stadion dnia 22 kwietnia 1848 roku, nie mając zgody władz centralnych, ogłosił, że z rozkazu cesarza z dniem 15 maja znosi się pańszczyznę oraz przewiduje wynagrodzenie byłych właścicieli ziemskich przez rząd. Cesarz austriacki Ferdynand II zaaprobował te decyzje kilka tygodni później i wydał patent o zniesieniu pańszczyzny z fałszywą datą 17 kwietnia 1848 roku. Jednakże nierozstrzygnięta pozostała kwestia serwitutów (prawo chłopskie do zbierania drewna w lasach pańskich i wypas bydła na nieużytkach i łąkach pana), co prowadziło do nieporozumień między wsią a dworem. Konsekwencją uwłaszczenia chłopów na ziemiach polskich pod zaborem austriackim było wielkie rozdrobnienie i niewielkie rozmiary gospodarstw chłopskich oraz ciągła dominacja ziemian. Następował bardzo powolny rozwój kapitalizmu, na wsi, ale ciągle panowało ogromne przeludnienie oraz brakowało nowinek technicznych ("nędza galicyjska").

Sprawa uwłaszczenia chłopów na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim zakończyła się najpóźniej i nastąpiła dopiero w 1864 roku. Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 roku zagwarantowała chłopom wolność osobistą, ale utrzymano faktycznie pańszczyznę. W czasie trwania powstania listopadowego wysuwano projekty likwidacji pańszczyzny w celu przyciągnięcia chłopów do walki o niepodległość, ale nawet ograniczone projekty reform zakończyły się niepowodzeniem ze względu na konserwatywnie nastawionych członków władz powstania. Spowodowało to bierność mas chłopskich wobec walki o niepodległość państwa, ale chłopi służący w wojsku walczyli bardzo ofiarnie i z poświęceniem. Jednakże pierwsze reformy włościańskie rozpoczęły się dopiero w 1841 roku i dotyczą zamiany pańszczyzny na czynsz przede wszystkim w dobrach narodowych. W 1846 roku ukaz carski ograniczył poddaństwo osobiste, zakazał rugowania chłopów z ziemi oraz zapewniono chłopom prawo dziedzicznego użytkowania ziemi. Reformy naczelnika rządu cywilnego Aleksandra Wielkopolskiego w 1861 roku zamieniały pańszczyznę na opłatę zwaną okupem, a w roku następnym wprowadziły przymusowe oczynszowanie wsi, ale chłopi oczekiwali uwłaszczenia. W chwili wybuchu powstania styczniowego ujawnił się Tymczasowy Rząd Narodowy, który w dwóch dekretach uwłaszczeniowych z dnia 22 stycznia 1864 roku zniósł różnice stanowe i pańszczyznę, nadał chłopom pełną własność ziemi wraz z serwitutami, przewidziano odszkodowanie dla właścicieli z funduszy państwa, a bezrolni mieli otrzymać ziemię po zwycięstwie powstania z dóbr narodowych. Jednakże zapowiedziane reformy miały wejść w życie dopiero po zwycięstwie powstania, a nie natychmiast, co spowodowało, że chłopi pozostali na ogół bierni. Realizacja dekretów Tymczasowego Rządu Narodowego zależała w głównej mierze od szlachty, a ta z niechęcią patrzała na jakiekolwiek zmiany. Ostatecznie od powstania styczniowego odsunęły ludność wiejską ukazy carskie z dnia 2 marca 1864 roku, na mocy, których chłopi otrzymali pełną własność użytkowanej ziemi, przy zachowaniu serwituty. Uwłaszczenie odbyło się bez odszkodowania dla szlachty, której roszczenia miało uwzględnić państwo z funduszy uzyskiwanych z wysokiego podatku gruntowego. Kolejną zmianą było nadanie chłopom bezrolnym ziemi z dóbr narodowych, kościelnych i skonfiskowanych uczestnikom powstania oraz utworzenie samorządu wiejskiego. W wyniku reform chłopi otrzymali wolność osobistą i równość wobec prawa. Konsekwencją uwłaszczenia chłopów na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim było zmniejszenie liczby gospodarzy bez ziemi oraz utrwalenie i pogłębienie rozdrobnienia gospodarstw wiejskich,co spowodowało, że tylko wielcy właściciele ziemscy szlachcice mogli wprowadzać nowoczesne formy produkcji rolnej.

Przedstawiony wyżej proces uwłaszczenia chłopów na ziemiach polskich doprowadził do likwidacji przeżytków feudalnych na wsi, uwłaszczeniem objęto nawet ubogie grupy ludności wiejskiej. Zachodzące w tym czasie zmiany w świadomości narodowej Polaków spowodowane klęskami powstań i nieudanymi walkami o niepodległość doprowadziły do powstania na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim i pruskim idei tzw. pracy organicznej i pracy u podstaw, w której traktowano chłopstwo jako pełnoprawną grupę społeczną. Głównym celem polskiego pozytywizmu była legalna walka, z wykorzystaniem wszystkich legalnych, prawnych metod działania na polu gospodarki, oświaty i kultury o świadomość narodową. Po upadku powstania styczniowego polscy działacze pozytywistyczni skupili się na pracy w sferze gospodarczej (zakładanie kas zapomogowych, towarzystw rolniczych) oraz szerzeniu wśród chłopów wiedzy o historii, tradycji i kulturze, co dopiero w przyszłości miało przynieść efekty. Czołowym przedstawicielem tzw. pozytywizmu warszawskiego został Aleksander Świętochowski, który w 1871 roku skrytykował romantyczne zrywy o niepodległość i przedstawił idee pracy organicznej oraz wybitni prozaicy szerzący na łamach swoich pism ideę oświecenia mas chłopskich (Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus). Także na ziemiach polskich pod zaborem pruskim w wyniku nasilonej germanizacji i tzw. Kulturkampfu, Polacy rozpoczęli walkę o zachowanie swej tożsamości narodowej w ramach idei pracy organicznej. Niezwykle ważną rolę odegrały działania podejmowane na polu gospodarczym, głównie poprzez zakładanie towarzystw rolniczych, kas pożyczkowych oraz wydawanie gazet w języku polskim.Walka Michała Drzymały z państwem pruskim ukazała chłopom polskim, którzy uwierzyli, że mogą skutecznie przeciwstawić się antypolskiemu ustawodawstwu. Ale głównym miejscem szerszenia tradycji i kultury polskiej oraz rozbudzenia świadomości narodowej wśród ludności wiejskiej stała się Galicja w II poł. XIX wieku. Możliwe to było dzięki nadaniu szerokiej autonomii temu terenowi w ramach monarchii austriackiej w 1867 roku, co ożywiło działalność polityczną wśród chłopów. Prekursorem ruchu ludowego stał się ksiądz Stanisław Stojałowski, który na łamach pism "Wieniec" i "Pszczółka" propagował oświatę, czytelnictwo oraz zakładanie kółek rolniczych. Kolejnymi osobami zaangażowanymi w organizowanie ruchu ludowego byli Maria i Bolesław Wysłouchowie, którzy w pismach "Przyjaciel Ludu" i "Przegląd Społeczny" domagali się faktycznego równouprawnienia chłopów i ziemiaństwa oraz usunięcia resztek pozostałości feudalnych na wsi (głównie serwitutów). Natomiast w 1895 roku powołano do życia pierwszą masową partię chłopską działającą legalnie o nazwie Stronnictwo Ludowe. Jej założycielami byli Karol Lewakowski, Jan Stapiński i Jakub Bojko. Program tej partii zakładał: walkę o powszechne prawo wyborcze oraz powszechną opiekę społeczną i oświatę. W roku następnym ksiądz Stanisław Stojałowski założył Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe, którego program zakładał: solidaryzm społeczny, bezpłatne szkolnictwo i parcelację majątków ziemskich.

Podsumowując, należy zauważyć, że zmiany zachodzące w XIX wieku na wsi polskiej, miały bardzo znaczenie dla poprawy położenia społecznego ludności chłopskiej. Spowodowały one likwidację przeżytków feudalizmu, gospodarz stał się wreszcie właścicielem ziemi, która uprawiana była przez jego rodzinę od pokoleń oraz wprowadzono do gospodarki rolnej elementy kapitalizmu. Zmiany zachodzące na wsi polskiej w XIX wieku oraz powstanie zorganizowanego ruchu ludowego i pierwszych partii chłopskim w Galicji doprowadziły do przyspieszenia powstania nowoczesnego społeczeństwa polskiego oraz pozwoliły na upodobnienie naszej gospodarki do wzorów zachodnich. Ale ciągle zbliżamy się do Europy, ponieważ uwarunkowania były zawsze odmienne, jednak nieustannie zmierzamy w tym kierunku i trzeba mieć nadzieję, że kiedyś tak się stanie.