"Dziady" cz. IV antynomia prawd serca i prawd rozumu w kreacji postaci Księdza i Pustelnika

Wychodząc od analizy podanego fragmentu części IV Dziadów Adama Mickiewicza, rozważ antynomię prawd serca i prawd rozumu w kreacji postaci Księdza i Pustelnika

1. Adam Mickiewicz Dziady cz. IV (fragment)

KSIĄDZ
Skąd przychodzisz tak nierano?
Kto jesteś? Jakie twe miano?
Kiedy się tobie przypatruję z bliska,
Zdaje się, że cię kiedyś widziałem w tej stronie.
Powiedz, mój bracie, jakiego ty rodu?

PUSTELNIK
O, tak, tak, byłem tutaj... o, dawno... za młodu!
Przed śmiercią!... Będzie trzy lata!
Lecz co tobie do mego rodu i nazwiska?
Gdy dzwonią po umarłym, dziad stoi przy dzwonie,
Pytają ludzie, kto zeszedł ze świata:

udając dziada

„A na co ta ciekawość? Zmów tylko pacierze!”
Otóż ja także umarły dla świata:
Na co tobie ciekawość? Zmów tylko pacierze!
Nazwiska (patrzy na zegar) jeszcze rano... powiedzieć nie mogę;
Idę z daleka; nie wiem, z piekła, czyli z raju
I dążę do tegoż kraju.
Mój księże, pokaż, jeśli wiesz, drogę!
KSIĄDZ

łagodnie, z uśmiechem

Dróg śmierci pokazywać nie chciałbym nikomu.

poufale

My, księża, tylko błędne prostujemy ścieżki

PUSTELNIK

z żalem

Inni błądzą; ksiądz w małym, ale własnym domu,
Czy to na wielkim świecie pokój lub zamieszki,
Czy gdzie naród upada, czy kochanek ginie –
O nic nie dbasz, usiadłszy z dziećmi przy kominie.
A ja się męczę w słotnej, w ciemnej porze!
Słyszysz, jaki szturm na dworze?
Czy widzisz łyskanie gromu?

ogląda się

Błogosławione życie w małym, własnym domu!

śpiewa

Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy,
I noc ma spokojną, i dzień nietęskliwy...
W cichym, własnym domu!

śpiewa

Z pałaców sterczących dumnie
Znijdź, piękna, do mojej chatki!
Znajdziesz u mnie świeże kwiatki,
Czułe serce znajdziesz u mnie.

Widzisz ptasząt zalecanki,
Słyszysz srebrny szum strumyka?
Dla kochanka i kochanki
Dosyć domu pustelnika!

KSIĄDZ

Kiedy tak chwalisz mój dom i kominek:
Patrz, oto ogień służąca nakłada –
Siądź i pogrzej się; tobie potrzebny spoczynek.
PUSTELNIK

Pogrzej się!... Dobra, księże, arcyprzednia rada!

śpiewa, pokazując na piersi

Nie wiesz, jaki tu żar płonie;
Mimo deszczu, mimo chłodu,
Zawsze płonie!
Nieraz chwytam śniegu, lodu,
Na gorącem cisnę łonie –
I śnieg tonie, i lód tonie...
Z piersi moich para bucha,
Ogień płonie!
Stopiłby kruszce i głazy,
Gorszy, niż ten, tysiąc razy,

pokazując kominek

Miljon razy!
I śnieg tonie, i lód tonie...
Z piersi moich para bucha,
Ogień płonie!

KSIĄDZ

na stronie

Ja swoje, a on swoje; nie widzi, nie słucha.

do Pustelnika

Jednak, do nitki przemoczony wszystek,
Zbladłeś, przeziąbłeś strasznie, drżysz jak listek;
Ktokolwiek jesteś, długą przejść musiałeś drogę.

PUSTELNIK

Kto jestem?... Jeszcze rano... powiedzieć nie mogę.
Idę z daleka – nie wiem, z piekła, czyli z raju,
A dążę do tegoż kraju.
Tymczasem małą dam tobie przestrogę.

KSIĄDZ

na stronie

Trzeba z nim, widzę, innego sposobu.

PUSTELNIK

Pokaż... wszak dobrze wiesz do śmierci drogę?

KSIĄDZ

Dobrze, gotówem na wszelkie usługi,
Lecz od twojego wieku aż do grobu
Gościniec jest arcy-długi.

PUSTELNIK

z pomieszaniem i smutnie sam do siebie

Ach, tak prędko przebiegłem gościniec tak długi!

KSIĄDZ

Dlatego jesteś znużony i chory.
Posil się! Wraz przyniosę jadło i napoje.

Propozycja modelu odpowiedzi

1. Bohaterowie sceny: Ksiądz i Pustelnik, który przychodzi do jego domu.

2. Sposób wprowadzenia do akcji postaci Pustelnika:
2.1. postać tajemnicza: „Skąd przychodzisz (...)? Kto jesteś? Jakie twe miano?”,
2.2. zagadkowość miejsca, z którego Pustelnik przychodzi: „Idę z daleka; nie wiem, z piekła, czyli z raju”,
2.3. sugestia, iż przychodzi z zaświatów: „byłem tutaj (...) Przed śmiercią!... Będzie trzy lata!”.

3. Przedstawienie postaci Księdza:
3.1. życzliwe zainteresowanie przybyszem: „Powiedz, mój bracie, jakiego ty rodu?”, „Siądź i pogrzej się; tobie potrzebny spoczynek”,
3.2. chęć służenia pomocą Pustelnikowi: „gotówem na wszelkie usługi”.

4. Obraz świata, w którym żyje Pustelnik, wynikający z jego wypowiedzi:
4.1. niewyjaśniony status: człowiek czy upiór („Otóż ja także umarły dla świata”),
4.2. przeżywanie nieustannych cierpień („męczę się w słotnej, w ciemnej porze”),
4.3. żar, który pali jego serce, płomienie, które są udręką dla duszy, bo nigdy nie gasną („jaki tu żar płonie”, „zawsze płonie!”, „Z piersi moich para bucha, ogień płonie!”),
4.4. sugestia, iż przyczyną cierpień jest miłość: „Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy/I noc ma spokojną, i dzień nietęskliwy...”,
4.5. tęsknota za ukochaną, pragnienie, aby pojawiła się w skromnej chatce Pustelnika: „Z pałaców sterczących dumnie/Znijdź, piękna do mojej chatki! (...) Czułe serce znajdziesz u mnie”,
4.6. pragnienie pozostania osobą tajemniczą: „Kto jestem?... Jeszcze rano... powiedzieć nie mogę”.

5. Świat postrzegany oczami Księdza:
5.1. poważne traktowanie swojego powołania, świadomość istnienia nieprzekraczalnych granic: „Dróg śmierci pokazywać nie chciałbym nikomu. My, księża, tylko błędne prostujemy ścieżki”,
5.2. próba racjonalnego wytłumaczenia niezwykłego zachowania Pustelnika: „Siądź i pogrzej się; tobie potrzebny spoczynek”, „Zbladłeś, przeziąbłeś (...) długą przejść musiałeś drogę”, „jesteś znużony i chory./Posil się!”.

6. Przeciwstawienie spokojnego, domowego obrazu świata Księdza z przeżyciami Pustelnika:
6.1. gorzka ironia wypowiedzi Pustelnika, porównującego spokojne życie Księdza z dramatami toczącymi się w świecie: „ksiądz w małym, ale własnym domu, (...) Czy gdzie naród upada, czy kochanek ginie –/O nic nie dbasz, usiadłszy z dziećmi przy kominie”.

7. Niemożność porozumienia się obu bohaterów ze względu na różny sposób postrzegania świata:
7.1. Ksiądz odbiera poważnie to, z czego ironizuje Pustelnik: „Kiedy tak chwalisz mój dom i kominek (...) siądź i pogrzej się”,
7.2. wypowiedzi Pustelnika Ksiądz przyjmuje jako słowa człowieka chorego, zmęczonego: „Ja swoje, a on swoje; nie widzi, nie słucha”, „Trzeba z nim, widzę, innego sposobu”,
7.3. metaforyczny sens słów swojego gościa Ksiądz interpretuje dosłownie: droga do śmierci Pustelnika (ze względu na jego młody wiek) jest długa, bohater stwierdza, że „prędko przebiegł ten gościniec”, Ksiądz racjonalnie komentuje: „Dlatego jesteś znużony i chory. Posil się! Wraz przyniosę jadło i napoje”,
7.4. zaproszenie Księdza, by zziębnięty gość ogrzał się, Pustelnik wprowadza w metaforyczny kontekst, niejasny dla zapraszającego: w Pustelniku płonie nieugaszony żar miłosnego cierpienia,
7.5. Ksiądz pragnie udzielić pociechy, Pustelnik szuka zrozumienia.

8. Odwołanie do kontekstu całego utworu:
8.1. Pustelnik jako postać należąca do dwóch światów: żywych i umarłych,
8.2. zgodne z wyznacznikami romantyzmu organizowanie świata przedstawionego: przenikanie dwóch światów: realnego i mistycznego,
8.3. przynależność bohaterów do różnych światów jedną z przyczyn wzajemnego niezrozumienia,
8.4. życie Pustelnika rozpięte pomiędzy piekłem a rajem miłości, szarpane wielkimi namiętnościami – typowa dla epoki kreacja romantycznego kochanka.

9. Wnioski
Pełny:
Ksiądz i Pustelnik to postaci wykreowane na zasadzie antynomii – racje rozumu zderzają się z racjami serca; rzeczowość i spokój wypowiedzi Księdza przeciwstawiony jest cierpieniom i wielkim emocjom przeżywanym przez Pustelnika. Świat Pustelnika można odkryć i zrozumieć tylko sercem, dlatego obie postaci nie znajdą wspólnej płaszczyzny porozumienia.

Częściowy:
Ksiądz i Pustelnik to postaci kontrastujące ze sobą, ze względu na różne postrzeganie świata, co sprawia, że się nie rozumieją.

Próba podsumowania:
Prawd serca nie można pogodzić z prawdami rozumu, o czym świadczą kreacje przedstawionych postaci.

Opracowała: Jadwiga Wiendlocha
Wydawnictwo Park