Analiza i interpretacja "Trenu XI" Jana Kochanowskiego jako odzwierciedlenia buntu bohatera lirycznego wobec ideałów filozoficznych i religijnych Renesansu.

1. Jan Kochanowski Tren XI
„Fraszka cnota!” – powiedział Brutus porażony.
Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony!
Kogo kiedy pobożność jego ratowała?
Kogo dobroć przypadku złego uchowała?
Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy,
Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy.
Kędy jego duch wienie, żaden nie ulęże;
Praw li, krzyw li, bez braku każdego dosięże.
A my rozumy swoje przedsię udać chcemy,
Hardzi między prostaki, że nic nie umiemy,
Wspinamy się do nieba, boże tajemnice
Upatrując; ale wzrok śmiertelnej źrzenice
Tępy na to! Sny lekkie, sny płoche nas bawią,
Które się nam podobno nigdy nie wyjawią...
Żałości! Co mi czynisz? Owa już oboje
Mam stracić: i pociechę, i baczenie swoje?

Propozycja modelu odpowiedzi

1. Charakterystyka osoby mówiącej w wierszu:
1.1. nieszczęśliwy ojciec, przeżywający stratę córeczki Urszulki.

2. Określenie sytuacji lirycznej w utworze:
2.1. kryzys światopoglądowy powstały pod wpływem osobistej tragedii,
2.2. zwątpienie (podkreślone przez pytania retoryczne):
2.2.1. w wartości moralne („Kogo dobroć przypadku złego uchowała?”),
2.2.2. w opiekę boską nad światem i człowiekiem („Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy”),
2.2.3. w możliwość poznania praw rządzących ludzkim losem, odkrycia tajemnicy życia i śmierci
(„Wspinamy się do nieba, boże tajemnice/Upatrując; ale wzrok śmiertelnej źrzenice/Tępy na to!”),
2.3. zanegowanie boskiej sprawiedliwości („Kogo kiedy pobożność jego ratowała?”).

3. Koncepcja świata i człowieka przedstawiona w utworze:
3.1. człowiek poddany losowi, ślepej Fortunie
(„Nieznajomy wróg jakiś (...) Kędy jego duch wienie, żaden nie ulęże”),
3.2. zachowanie wartości etycznych i religijnych nie jest gwarancją powodzenia w życiu, nie chroni przed nieszczęściem, ([Fortuna:] „Praw li, krzyw li, bez braku każdego dosięże”),
3.3. zanegowanie najważniejszej dla człowieka renesansu cnoty – virtus:
3.3.1. „Fraszka cnota!” – przytoczenie słów Brutusa,
3.4. brak oparcia w Bogu, człowiek pozostawiony samemu sobie, bezradny,
3.5. kierowanie się złudzeniami na temat rzeczywistości („Sny lekkie, sny płoche nas bawią,/Które się nam podobno nigdy nie wyjawią”),
3.6. człowiek udaje mędrca, choć niczego nie rozumie:
3.6.1. zanegowanie możliwości poznania, zdobycia mądrości
(„A my rozumy swoje przedsię udać chcemy,/Hardzi między prostaki, że nic nie umiemy”),
3.7. wszystko jest błahostką, pozbawioną wartości („Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony!”):
3.7.1. dostrzeżenie, że słowa te są przytoczeniem fragmentu fraszki O żywocie ludzkim,
3.8. śmierć dziecka wywołuje bunt, który prowadzi do zanegowania wszystkich wartości,
3.9. tego typu doświadczenie odbiera rozsądek, prowadzi do rozpaczy
(„ Żałości! Co mi czynisz? Owa już oboje/Mam stracić i pociechę, i baczenie swoje?”).

4. Porównanie koncepcji świata, Boga i człowieka z wizją renesansową: koncepcja Boga:
4.1. renesansowa wizja – dobry, twórca pięknego i logicznego świata,
4.2. Tren XI – Bóg nieprzewidywalny, niesprawiedliwy, koncepcja świata:
4.3. renesansowa wizja – harmonijny i pełen ładu,
4.4. Tren XI – niemożliwy do poznania, jest fraszką, błahostką, koncepcja człowieka:
4.5. renesansowa wizja – akceptuje prawa świata, m.in. prawo przemijania, kieruje się cnotą jako najwyższą wartością, zachowuje równowagę duchową w każdej sytuacji,
4.6. Tren XI – nie ma oparcia w żadnych wartościach, neguje sens zachowania cnoty, przeżywa rozpacz w obliczu cierpienia,
4.7. dostrzeżenie, że koncepcja świata i człowieka przedstawiona w Trenie XI jest opozycyjna wobec renesansowego przekonania o harmonijności i porządku świata.

5. Wnioski
Pełny:
Tren XI jest rozrachunkiem z dotychczasowymi przekonaniami, wiarą w sens i ład życia, który dokonuje się pod wpływem osobistego nieszczęścia. Pod wpływem cierpienia zanegowaniu ulega dotychczasowy system wartości, charakterystyczny dla epoki renesansu (zanegowanie cnoty, stoickiego spokoju, rozumu, wiary w Bożą opatrzność nad światem). Rodzą się liczne pytania egzystencjalne, człowiek uświadamia sobie kruchość życia, brak wpływu na koleje losu, nieprzewidywalność zdarzeń. Śmierć dziecka jest najcięższym doświadczeniem życiowym, które powoduje kryzys ideałów, wyznawanej dotąd wiary i filozofii.

Częściowy:
dostrzeżenie, że cierpienie prowadzi do zanegowania dotychczasowego systemu filozoficznego oraz wyznawanej wiary. Wskazanie najbardziej typowych różnic między renesansową a zawartą w Trenie XI wizją świata i człowieka.

Próba podsumowania:
wskazanie, że osobiste nieszczęście, jakim jest śmierć dziecka, burzy dotychczasowy system wartości.

Opracowała: Aleksandra Juranek
Wydawnictwo Park