Motyw Śmierci w Średniowieczu.

Obraz śmierci Według "Jesieni Średniowiecza" J Huizinga

Nigdy żadna epoka nie wpajała raz po raz z taka siłą mysli o śmierci, jak czynił to wiek XV. W życiu ówczesnym nieustannie rozbrzmiewa wołanie Memento Mori. Dopiero wraz z powstaniem zakonów żebraczych rozwinęło się kaznodziejstwo ludowe, a napominanie urosło w olbrzymi chór gróźb., który przenikał swiat z gwałtownością właściwą tematowi fugi. Pod koniec średniowiecza do słów kaznodziei przyłacza się nowy typ przedstawienia obrazowego- drzeworyt. Drzeworyt otworzył sobie drogę do wszystkich warstw. Te dwa środki wyrazu- kazanie i kartka ulotna- były w stanie narzucic mysl o śmierci jaskrawo i ostro w formie bardzo prostej, bezpośredniej, żywej, i obliczonej na oddziałowywanie masowe. Istniały trzy zasadnicze tematy, które tworzyły melodie tej nigdy do końca nie wyśpiewanej skargi na kres wszelkich wspaniałości ziemskich. Przede wszystkim był to motyw pytania: „Gdzież się podziali ci wszyscy, którzy niegdyś napełniali swiat swoim przepychem?” Nastepnie był to motyw przejmującego groza przedstawienia rozkładu całej piękności ludzkiej. Wreszcie zas motyw Tańca śmierci „Oto śmierc porywa za soba ludzi każdego wieku i stanu”. W stosunku do tych dwóch ostatnich motywów i ich przygniatającego okrucieństwa- motyw „ gdzież podziała się cała dawna świetność” był tylko lekkim elegijnym westchnieniem. Jest on prastary i przenika caly świat Chrześcijaństwa i Islamu. Wywodzi się z Pogańskiej Grecji, znaja go ojcowie koscioła. Na nowo motyw ów pojawia się tym razem potraktowany już mniej po szkolarsku – w XIII wieczej poezji franciszkańskiej w wierszach, które pomimo swej budowy, ciagle jeszcze zachowują uporczywy podwiek rymowanego heksametru. A wiec cóz pozostało w z całego ludzkiego piekna i wspaniałości? Tylko wspomnienie, nazwisko. Ale ta melancholijna mysl nie wystarczała, by zaspokoić potrzebe odczuwania pełnego zgrozy leku przed śmiecią. Dlatego ta epoka chce uczynic swój lęk bardziej zmysłowym i widocznym i jako temat wybiera sobie rozkład zwłok. Duch człowieka średniowiecznego odżegnując się od świata, zawsze z lubością przebywał wśród prochu i robactwa: Już i traktaty kościelne, głoszące pogardę dla swiata, potrafiły przedstawić wszelkie okropności rozkładu. W tym samym czsie motyw ten przenika z literatury kościelnej do ludowej. Jeszcze w połowie XVI wieku znajdujemy na nagrobkach rózne przerażające podobizny nagich zwłok, zgniłych albo skurczonych, z powykręcanymi członkami i rozwartymi ustami, z wnętrznościami w których kiełbi się robactwo. Myśl ludzka nieustannie powraca do tego strasznego obrazu. Jest rzecza charakterystyczną, że nie zdecydowano się na dalszy krok, ze nie dostrzeżono, iż sam rozkład jest jest czyms przemijającym i w koncu ożywia ziemię i kwiaty. Przedwczesnym zwyczajem było, że zwłoki dostojników , zmarłych z daleko od ojczyzny krajano i gotowano tak długo, dopóki mięso nie oddzieliło się od kości, następnie kości czyszczono i przysyłano w kufrze w celu odprawienia uroczystego pogrzebu, podczas gdy wnętrzności i pozostałe resztki grzebano na miejscu. Zwyczaj ten był szeroko rozpowszechniony w XII i XIII stuleciu, postępowano w ten sposób także z ciałami biskupów i królów. Papież Bonifacy VIII najsurowiej zakazał tego zwyczaju w roku 1299 jako „nadużycia godnej potepienia dzikości”. Mimo to jeszcze w wieku XIV uzyskiwano niekiedy dyspensę od papieskiego zakazu, a w XV wieku zwyczaj ten był powszechny pomiedzy Anglikami przebywającymi we Francji.


Wizerunek Śmierci

Wizerunek śmierci znany był w ujęciu plastycznym i literackim pod trzema postaciami: Jako apokaliptyczny jeździec, który galopuje po stosach lezących na ziemi ciał, jako magiera zlatujaca w dół na skrzydłach nietoperza i wreszcie jako szkielet z kosa lub łukiem i strzałą, czasem jadacy na wozie ciagniętym przez woły. W epoce średniowiecza ślady makabrycznego pojmowania śmierci można jeszcze odnaleźć przede wszytskim na cmentarzach wiejskich, gdzie jego echo odzywa się w wierszach nagrobnych i w figurach. Pod koniec średniowiecza ujecie to było wielką koncepcją kulturową, bo do wyobrażenia śmierci wkracza nowy, fantastyczny element zgrozy, który wyrasta z warstw swiadomości przenikniętych straszliwa trwogą przed zjawami i która wywołuje zimny pot strachu. Taniec śmierci z cmentarza niewiniątek, zaginiony w XVII wieku przy zawaleniu się krużganka, był najbardziej popularnym wyobrażeniem śmierci, jakie znało całe średniowiecze. W tym osobliwym i makabrycznym punkcie spotkań, jakim był cmentarz niewiniątek, tysiące ludzi oglądało dzień w dzień owe nacechowane prostota figury i czytały łatwo wpadające w ucho wiersze, których kazda zwortka kończyła się znanym przysłowiem. Efekt był podwójny: pocieszano się równością wszystkich wobec śmierci, i jednocześnie wzdragano się przed nieuchronnym końcem. Taniec Śmierci był nie tylko pobożnym napominaniem, był także satyra społeczną a w towarzyszących mu wierszach inskrypcyjnych ukazywała się cicha ironia. W tekscie do kobiecego tanca śmierci, pojawia się znowu ten sam pierwiastek zmysłowy, który przenikał także temat skargi na piękność ulegająca rozkładowi. Kobiete ukazywano w w nastepujacyh po sobie stadiach: jako dziewczyne, kochankę, narzeczoną, młodą mężatke i kobiete ciezarną. I tutaj znowu pojawia się żal, za minionymi, czy nigdy nie zananymi rozkoszami i pieknem. Brak było jeszcze jednego wzbudzającego groze obrazu umierania: samej chwili agonii. Wyobrażenie ostatniej walki ze śmiercią było pierwsze z czterech rzeczy ostatecznych, po niej był :śmieć, sad boży, piekło i niebo. Z tematyka czterech rzeczy ostatecznych ściśle spokrewniona była Ars moriendi, wytwór XV stulecia, który podobnie jak taniec śmierci dzięki drukowi i drzeworytowi zyskał szerszy zakres oddziaływania niż dane to było przedtem jakiejkolwiek idei. Ars moriendi omawia piec pokus, na które naraża umierającego znajdujący się obok diabeł. Pokusy te to: zwątpienie w wierze, rozpacz z powodu grzechów, przywiązanie do dóbr ziemskich, rozpacz z powodu osobistych cierpien, oraz z powodu własnej cnoty. Za każdym razem przybywa z pocieszeniem anioł, aby wybronic ofiarę od sideł szatańskich. Makabryczna wizja śmierci nie zna nastroju elegijnego ani subtelności. W istocie oznacza ona bardzo ziemskie i egoistyczne podejście do tego faktu. Nie jest to smutek z powodu utraty ukochanych ludzi lecz ból wywołany zblizaniem się śmierci własnej i tylko ona stanowi źródło nieszczęścia i grozy. Nie ma tu ani cienie myśli o tym że śmierć może być także pocieszeniem, ze może oznaczac kres cierpień, upragniony spokój spełnione lub niespełnione dzieło zycia. Myśl koscielna późnego średniowiecza zna tylko dwie krańcowości; z jednej strony skarge na przemijanie, na nieuchronny kres wszelkiej potęgi, sławy i użycia na rozkład piekna, a z drugiej radość, jaka budzi uratowanie duszy dla stanu wiecznego błogosławieństwa. Wsztsko co znajdowało się pomiedzy tymi dwoma biegunami pozostawało nie wypowiedziane.