Bizancjum

1. Próby odbudowy cesarstwa.
Po katastrofie cesarstwa zachodniego, wschodnie było jeszcze zdolne w jakimś stopniu odbudować swoje siły militarne. W wieku VI cesarz Justynian podjął nawet próbę odzyskania władzy na terenie całego cesarstwa. Powiodła się ona częściowo; odebrał barbarzyńcom Italię, część północną Afryki z Kartaginą, południowy skrawek Hiszpanii. W związku z tym zwiększyły się podatki, a wysiłek w to włożony osłabił cesarstwo na przyszłość. Justynian dokonał też kodyfikacji przepisów prawnych. Powstał „Zbiór prawa” (Corpus iuris), dla odróżnienia „Zbioru prawa kanonicznego” (Corpus iuris canonici) obowiązującego w kościele i „Zboru praw cywilnych” (Corpus iuris civilis). Przepisy te miały moc prawa obowiązującego, ale ich realizowanie było niemożliwe, gdyż owe normy prawne powstały w innych warunkach i w innym społeczeństwie. Posłużyły one prawnikom średniowiecznym. Zwłaszcza ważne było dla nich prawo prywatne, w ten sposób prawo rzymskie znalazło się u podstaw rozwoju systemów prawnych Europy. Wizję powrotu imperium w VI wieku zakłóciły następne najazdy barbarzyńców głównie Słowian, Awarów i Bułgarów. Arabowie odebrali cesarstwu obszary bogate i ludne: Syrię, Palestynę, Egipt, Północną Afrykę. W Italii najazd Longobardów pozbawił cesarstwo znacznej części niedawno odzyskanych ziem. Zostały im tylko wyspy Sycylia, Korsyka, Sardynia oraz część Italii południowej.
2. Zmiany wewnętrzne. Powstanie Bizancjum.
Cesarstwo przetrwało tak długi czas dzięki wewnętrznym przemianom, które wzmocniły jego siły i dopasowały jego struktury do nowej sytuacji. Państwo które powstało w VII-VIII w nazywamy Bizancjum. Zwiększył się zakres władzy cesarza, który poddał ścisłej kontroli potężnych właścicieli ziemskich. Na ziemi osadzono chłopów z obowiązkiem pełnienia służby wojskowej. Flota wyposażona była w „grecki ogień” (substancja łatwopalna którą syfonami wyrzucano na znaczną odległość). Stała się ona na tyle liczna że była w stanie zneutralizować flotę arabską. Po kryzysie cesarstwo było znacznie mniejsze, ale bardziej jednolite. Tracąc swoje wschodnie prowincje stało się bardziej greckie, ale jego mieszkańcy mówili o sobie że są Rzymianami i czuli się dziedzicami starego imperium.
3. Stosunki gospodarcze.
Miasta Bizancjum lepiej przeżyły kryzys schyłku starożytności niż miasta zachodniej Europy, w ekonomice też odgrywały większą rolę. Cesarz musiał brać pod uwagę głos ich najzamożniejszych mieszkańców na równi z głosami wielkich właścicieli ziemskich. Rzemiosło było tak słabo rozwinięte, że zachód właśnie z Bizancjum sprowadzał produkty wymagające opanowania skomplikowanej technologii, lub surowców sprowadzanych spoza śródziemnomorskiego świata. Handel zachował w gospodarce cesarstwa taką pozycję jaką miał u schyłku starożytności.
4. Konstantynopol.
Konstantynopol usytuowany był na trójkątnym cyplu, chroniony z dwóch stron morzem, osłonięty potężnym murem był bardzo trudny do zdobycia. Bazą jego zaopatrzenia była bogata Azja Mniejsza. Miasto to leżało na szlaku łączącym Morze Czarne z Egejskim. Cesarze ozdabiali miasto budując pałace i kościoły, inni zamożni mieszkańcy także przyczyniali się do upiększenia miasta. Pracowało tu wiele zakładów rzemieślniczych. O bogactwie Konstantynopola krążyły nawet legendy, które przysporzyły wiele strat temu miastu.
5. Kościół i jego problemy.
Kościół na terenach opanowanych przez Arabów zaczął tracić na znaczeniu. Działalność misyjna inicjowana przez władze kościoła bizantyjskiego przesunęła wydatnie na północ granice chrześcijańskiego świata. Nowe społeczności chrześcijańskie naśladowały formy organizacyjne kościoła bizantyjskiego, liturgię, na jego sztuce i literaturze wzorowały własną twórczość. W kulcie posługiwali się własnymi językami. Rolę przewodnią we wschodniej części cesarstwa zyskał sobie biskup stołecznego Konstantynopola, noszący tytuł patriarchy. Istotne miejsce w sprawach kościoła przypadało także cesarzom którzy wedle powszechnego przekonania odpowiadali przed Bogiem nie tylko za prowadzenie wojen i doczesne życie poddanych, ale także za ich wiarę. Dlatego też nie wahali się interweniować w sferę życia religijnego, mianując i odwołując patriarchów, zwołując synody biskupów, ustalając treść dogmatów.
6. Spór ikonoklastyczny.
W VIII wieku nastąpił kryzys dotyczący sporu o stosunek do świętych obrazów, czyli według greckiej terminologii ikon. Z jednej strony stali ikonodulowie, których cechowała głęboka część, do ikon, przekonanie o ich cudownej mocy, z drugiej ikonoklaści- burzyciele ikon. Pierwsi byli liczni przede wszystkim w Grecji, drudzy w Azji Mniejszej. Ikonoklaści widzieli w kulcie ikon odstępstwo od monoteizmu biblijnego, naleciałość o pogańskim charakterze którą należało usunąć. Zwracali się oni przeciwko mnichom jako temu środowisku, które kult obrazów aktywnie wspierało. Walka między tymi tendencjami zakończyła się ostatecznie klęską ikonoklastów.
7. Kultura bizantyjska.
Korzenie kultury bizantyjskiej tkwiły w kulturze starożytności, w większym stopniu niż to można powiedzieć o kulturze średniowiecza zachodniego. Szkoła bizantyjska pozostała szkołą typu antycznego, czytano tych samych autorów tyle tylko że w mniejszych dawkach silne były też wpływy ze wschodu.