Średniowiecze - opracowanie epoki literackiej

Średniowiecze – „wieki średnie”, nazwa wprowadzona przez twórców renesansu. Okres przejściowy, rozciągający się między epoka starożytną a nowymi czasami odrodzenia. Nazwa – wyraz lekceważenia żywiołowego dla tej pośredniej epoki, okresu bezpłodnego, mrocznego i ciemnego. Średniowieczu zarzucano odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu, uległość wobec barbarzyńców – zdobywców Cesarstwa Rzymskiego. W XVIII i XIX wieku zauważono potęgę tej sztuki, zwłaszcza późnośredniowiecznej.

Średniowiecze można podzielić na dwa okresy:
1. koniec V do końca X wieku, okres pograniczny. Decydująca rola piśmiennictwa łacińskiego, kształtują się podstawy (idee, tematy, motywy) późniejszego średniowiecza w zakresie architektury i innych dziedzin sztuki, to okres niejasny, nie mający określonego kierunku rozwoju (wpływy rzymskie, wzorce bizantyjskie, rodzime tradycje).

2. Koniec X do schyłku XV w, średniowiecze właściwe. Kontynuuje piśmiennictwo łacińskie, które odgrywa doniosłą rolę kulturotwórczą, kształtuje twórczość w językach narodowych. W XI – XII stuleciu rozwija się sztuka romańska – styl romański, która stopniowo zastępuje sztukę gotycką.
Epoka dzieli się na podokresy:
- wczesne średniowiecze: V - X w
- okres rozwoju: XI - XII w
- schyłek epoki: XIV - XV w
XI – XIV w. okres sporów o wyższość władzy między papiestwem a cesarstwem. Okres dwuwładzy, której symbolami są:
- krzyż (tiara) – władza duchowna (papież)
- miecz (korona) – władza świecka (cesarzowie)

Polskie średniowiecze (3 okresy)
1. koniec X – XIII w czas przyswajania i kształtowania się wzorców kulturalnych średniowiecznych, w architekturze i sztuce – styl romański, w piśmiennictwie – rozwój literatury łacińskiej religijnej i świeckiej. Pierwsze utwory w języku narodowym („Bogurodzica”, „Kazania świętokrzyskie”), rozwój szkolnictwa, bibliotek klasztornych i katedralnych.
2. wiek XIV po zjednoczeniu Polski w epoce Kazimierza Wielkiego, rozwój gospodarczy i kulturalny kraju, rozbudowa miast, budownictwa świeckiego i kościelnego. 1364 r. Akademia Krakowska, rozwój oświaty, sztuki gotyckiej, piśmiennictwa łacińskiego, pod koniec wieku powstają pierwsze przekłady Pisma Świętego („Psałterz floriański”).
3. wiek XV pełniejszy rozwój kultury średniowiecznej, powstanie stosunkowo pokaźnej literatury narodowej, religijnej i świeckiej, po reformie Akademii w 1400 r. świetny rozwój tej uczelni, w sztuce – wiek Wita Stwosza, twórcy najwyższej skali europejskiej.

Cechy kultury średniowiecznej.
- uniwersalność – kultura jednocząca chrześcijan wielu krajów: jeden papież, jeden język – łacina, ogólna jednolitość, dawał przez to ludziom poczucie bezpieczeństwa
- teocentryzm – najwyższą wartością jest Bóg, wszystko co dotyczy świata ludzkiego, powinno być tej wartości podporządkowane, centrum wszystkiego jest Bóg, świat – państwo boże, władza świecka powinna być podporządkowana władzy kościelnej, cesarz – papieżowi jako namiestnikowi Boga na ziemi
- anonimowość – twórca tworzy nie dla sławy, nie dla siebie lecz dla Boga, chwała samego dzieła wartościowanego głównie z punktu widzenia jego moralnej, religijnej, wychowawczej użyteczności. Dozwolone było zapożyczanie fragmentów z innego dzieła, plagiat
- dwujęzyczność – łacina – uniwersalny język kościoła, języki narodowe

Społeczeństwo:
władcy, duchowieństwo
⇓
rycerze, ludzie wolni
⇓
szlachta
⇓
mieszczaństwo, chłop
⇓
niewolnicy

Filozofia.

1. Scholastyka – dogmaty, orzeczenia, prawdy wiary uznane przez Kościół za objawione i niepodległe krytyce, wyjaśniono i uzasadniono drogą poszukiwań rozumowych. Św. Anzelm: „chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary” Cel rozumowania – uzasadnienie ideałów i dogmatów wiary objawionej w Piśmie św.

2. Augustynizm – św. Augustyn (354 – 430) – teza iż chrześcijaństwo daje duchową szczęśliwość na ziemi i zapewnia szczęśliwość wieczną, głosi prymat ducha nad materią – światopogląd idealistyczny. Główne myśli Augustyna:
- Bóg jest najwyższym bytem, przyczyną naszego bytu
- Wszystko pochodzi od Boga, świat jest Jego dziełem, stworzył dobro, zło jest brakiem dobra, nie jest przeciwwagą dobra, jest dziełem człowieka
Bóg
↓
Dobro ← człowiek → brak dobra
- człowiek posiada wolną wolę – wybór między dobrem a złem
- dualizm w widzeniu świata, dobro i zło
- celem życia – szczęście, które daje Bóg, trzeba poznać Boga własna duszą, drogą poznania nie jest rozum i doświadczenie, ale wiara, miłość i łaska - iluminacja – wewnętrzne oświecenie od Boga, łaska boża
„Wejdź w samego siebie. We wnętrzu człowieka mieszka prawda”.
„Pragnę znać Boga i duszę. I nic więcej? I nic więcej.”
„Wyznania” – najważniejsze dzieło św. Augustyna

3. Tomizm – św. Tomasz z Akwinu, stabilizuje ludzkie życie w społeczności ziemskiej, normuje je wskazaniami cnoty – szczególnie roztropności. Główne myśli św. Tomasza:
- przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest właściwy, celowo dla niego przewidziany i naturalny
- człowiek właściwie pojmujący swoje przeznaczenie, musi stanąć wyżej, walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania
- człowiek kierowany cnotą, mógł istnieć społecznie, ponieważ był zdolny do przestrzegania prawa i sprawiedliwości, zapewniające każdemu właściwe przywileje, niedopełnienie obowiązków wynikających z określonej roli uznawano za grzech przeciwko prawom boskim
- najwyższa cnota człowieka – roztropność składająca się z umiejętności rozumowania, przezorności, ostrożności i oględności – miarkujących pragnienie sławy i inne pożądania, zwłaszcza cielesne

4. Franciszkanizm – św. Franciszek z Asyżu (1182 – 1226) program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata, stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym – dosłownie pojmowanym – nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa. Ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa.
Credo człowieka średniowiecznego: „Chcę poznać Boga i duszę”

Pozostałe poglądy filozoficzne:
1. mistyka – św. Bernard z Clairvaux, poznanie prawd wiary dokonuje się nie przez rozumowanie, ale kontemplacje i bogate życie wewnętrzne, wiedza dla wiedzy jest haniebną ciekawością, wysuwał ideały miłości, życia w pokorze, żarliwości uczuć religijnych.
2. dualistyczny pogląd na świat – kręgi przeciwstawień: niebo – ziemia, dusz – ciało, dobro – zło, Bóg – szatan, anioły – demony. Istnienie Boga i nieśmiertelnej duszy – pewnik nie podlegający dyskusji.
Filozofia ma charakter dydaktyczno – umoralniający – stara się interpretować poszczególne wartości w duchu Ewangelii. Powoływanie się na autorytet Pisma św. i tradycji, stanowi jej cechę szczególną.

Style w sztuce średniowiecznej.
1. styl romański – (koniec X – XII w), uwypuklenie monumentalnego i masywnego kształtu budowli wznoszonych z grubo ciosanych kamieni i opartych przeważnie na planie krzyża (symbol chrześcijaństwa), albo na planie trzech równoległych absyd (miękkie, pełne, łuki sklepień). Niewielkie stosunkowo okna przepuszczały mało światła – wnętrza kościołów były mroczne, sprzyjające atmosferze skupienia. Surowość stylu łagodziła bogata dekoracja kapitolów, tympanonów i partoli bram wejściowych, dzieło rzeźbiarzy wprowadzających różne motywy ze świata zwierzęcego (tzw. bestiaria) i roślinnego, a także dziwne postaci. Wiele rzeźb miało charakter alegoryczny i stanowiło przedstawienie motywów biblijnych, wyobrażenia Apokalipsy, piekła, potęga grzechu i zła, monstrualne postaci szatanów.

Zabytki polskie:
- katedra na Wawelu
- kościół św. Andrzeja w Krakowie
- katedra w Płocku i Poznaniu
- kolegiata św. Marcina w Opatowie
- rzeźby portolu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu
- drzwi gnieźnieńskie (rzeźba reliefowa , ilustrujące życie i śmierć św. Wojciecha)

2. styl gotycki – powstał w połowie XII w: lekkość, hieratyczność konstrukcji, ostre łuki, sklepienia krzyżowo – żebrowe, wysokie okna z pięknymi, kolorowymi witrażami, harmonijne połączenie elementów zdobniczych, podniosły nastrój wnętrz, uwypuklony przez strzelistość linii i grę światła (górne, wysokie partie kościoła, symbolizowały niebo, były mocno naświetlone, partie niższe były ciemne i mniej, w porównaniu z kościołami romańskimi, ozdobne. Gotyk stał się architekturą miasta: wspaniałe katedry, budowle świeckie: ratusze, zamki, barbakany, pałace i kamienice.

Zabytki:
- katedra Nottre Dame w Paryżu
- katedry w Chartres, Reims, Kolonii, Strasburgu, Sienie, Mediolanie.

Zabytki w Polsce:
- kościół mariacki w Krakowie
- katedry w Gdańsku i Wrocławiu
- ratusz i barbakan w Krakowie
- ołtarz mariacki Wita Stwosza
Nie znano perspektywy lecz płaski obraz przestrzeni. Na jednej płaszczyźnie przedstawiano równocześnie kilka scen i miejsc z życia postaci. Funkcjonowały znaki umowne: perła – Matka Boska, Chrystus. Rzeźba pełni rolę pisma dla niepiśmiennych.

Powaga i śmiech.
Powadze często towarzyszył śmiech, świętość – ziemskość, grozie rzeczy ostatecznych – żart oswajający lęk i wyrażanie przeciwstawnych stanów uczuciowych względem tych samych spraw, przedmiotów i osób. Człowiek średniowieczny odczuwając potrzeby chwilowego przynajmniej uwolnienia się od nakazów, przymusów, zasad, przekroczył je i jakby profanował uświęcone osoby, obyczaje czy obrzędy. Objawiało się to wyraźnie np. w święcie karnawału, czasowo odwracającego ustalony porządek. Akt takiego przekroczenia był zabiegiem uzdrawiającym psychicznie, który umożliwiał powrót do powagi życia. Widoczne są też elementy komizmu i satyry. Postacie komiczne towarzyszą określonym wydarzeniom np. w scenie wyobrażającej Chrystusa przed Piłatem pojawia się błazen – aluzja do głupoty Piłata. Kpinę, szyderstwo można dostrzec w anonimowej poezji o tematyce świeckiej.

Książka średniowieczna.
Krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego można było dopisać na pozostałych pustych kartkach inne teksty i to w różnym czasie, nie zawsze oznaczonym. Jej społeczny zasięg z uwagi na jednoegzemplarzowość był ograniczony, zarazem koszt związany z nakładem pracy przy jej sporządzaniu był niezmiernie wysoki np. równowartość kilku wsi.

Sztuka pisania.
Łacińskie średniowiecze wypracowało pewne reguły pisarskie, dotyczące zasad budowy wiersza, konstruowania dobrej prozy, wykazywały na istnienie pewnych podziałów w zakresie poezji i prozy, wymieniały i charakteryzowały określone gatunki: carmina – pieśń, tragedię, komedię, historię, satyrę. Klasyfikacje nie zawsze były klarowne i dopuszczały możliwość nachodzenie na siebie różnych gatunków, ich mieszanie. Zacieranie granic między literaturą piękną a szeroko pojętym piśmiennictwem. Do literatury zaliczano kroniki, kazania, rozprawy teologiczne, mowy, traktaty polityczne, utwory ściśle dydaktyczne. Pojawiły się gatunki wyrosłe na gruncie kultury chrześcijańskiej: żywoty świętych, dramaty religijne: dramat liturgiczny i misterium – własny wytwór epicki. Powstawały jakby samorzutnie nabierając stopniowo w twórczej praktyce wyrazistych kształtów.

Sztuki misteryjne.
- Misteria (z łac. „tajemnica”) – sztuki dramatyczne prezentujące najczęściej jakiś fragment historii biblijnej (często poszerzonej o dodatkowe informacje, np. legendarne). Konstruowane były z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek upatrywano w upadku człowieka, punkt kulminacyjny – w odkupieniu, koniec – w mającym nadejść sądzie ostatecznym. Przeświadczenie o dwoistej naturze bosko – ludzkiej Chrystusa pozwalało na zespolenie ziemskości i świętości, kategorii niskości i wzniosłości, co znalazło wyraz w przemieszaniu scen poważnych z komicznymi. Przekonanie o doniosłości każdej sprawy, warunkowało równorzędne traktowanie wszystkich scenicznie wyobrażonych zdarzeń, bez ich hierarchizowania.
- Dramaty liturgiczne – wystawiane w kościołach w święto wielkanocne, były to wplecione w obrzęd nabożeństw sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu, już po zmartwychwstaniu Jezusa (tzw. nawiedziny grobu).
- Moralitet – sztuka służąca skierowaniu człowieka na właściwą drogę. Pierwotnym bohaterem był po prostu człowiek usytuowany między niebem a piekłem, dokonujący wyboru odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzna walkę między siłami dobra i zła. Walka wyobrażona była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót np. męstwo, karność, czystość, i grzechów np. zemsta, łakomstwo, a jej zakończenie, w zależności od dokonanego wyboru, wieńczone było nagrodą lub karą.

Zadania literatury:
- zbudowanie moralne
- wychowanie i pouczenie
- potępienie zła
- afirmacja dobra
- poszerzenie wiedzy
- przechowanie pamięci o ważnych zdarzeniach oraz ludziach

Tym tłumaczy się silne nasycenie wypowiedzi literackich, przykładami - egzemplami, skłonność do kontemplacji i rozważań.
Średniowiecznej literaturze patronował duch parenezy (zachęta, ostrzeżenie, rada). To ona inspirowała do tworzenia zdecydowanych, do naśladowania ideałów osobowych, kształtowania wzorcowych wizerunków np. świętego, rycerza, władcy.
Alegoria – przedstawienie pojęć oderwanych za pomocą umownych postaci, przedmiotów, obrazów.

Ideał ascety w „Legendzie o świętym Aleksym”.
Bohater wyrzeka się bogactwa, przyjemności dla osiągnięcia zbawienia.
Asceza – wyrzeczenie się, umartwianie.
Aleksy – asceta, wyrzekł się wszystkiego, w chwili śmierci osiąga pojednanie z Bogiem, dzieją się cuda: biją dzwony, kto na niego spojrzy – zdrowieje. Jest on wzorcem osobowym, wzorcem ascety.
Hagiografia – żywoty świętych.
Ukazywano cechy praktykowane przez wyznawców, męczenników w stopniu heroicznym, celowo wyolbrzymiając działania, postępki oraz umartwiania bohaterów, tworząc wzór osobowy.
Dzieła konstruujące i propagujące owe wzory osobowe związane z określonymi rolami społecznymi np. świętego, władcy, rycerza nazywamy parenetycznymi.
Legenda, żywot, historia – w odniesieniu do dziejów świętego wyznawcy – używane były wymiennie, pasja – opowieść o męce i śmierci świętego męczennika.

Wzorzec kompozycyjny legendy hagiograficznej.
1. prolog – autor mówi, dlaczego opracował żywot, prosi siły wyższe o pomoc, czytelników o wyrozumiałość
2. właściwa opowieść – od cudownie zapowiedzianych narodzin, dzieciństwo – pierwsze objawy przyszłej wielkości, młodość – wzrastające cnoty, małżeństwo – motyw ślubu, czystości i ucieczkę z domu, opisy cudownych zdolności świętego i nadprzyrodzonych interwencji boskich, kultu doznawanego za życia, cierpliwie znoszących prześladowań i umartwień, męczeńska lub świętobliwa śmierć, której towarzyszą rozmaite cuda i pogrzeb
3. informacje o przeniesieniu zwłok i cudach wokół relikwii

Nawiązanie:
Kazimiera Iłłakowiczówna „Opowieść małżonki świętego Aleksego” – motyw porzuconej, w imię wyższych celów, żony świętego, jej przeżyć, czysto ludzkiej tęsknoty i buntu wobec utraty ziemskiej miłości. Jest to rodzaj polemiki z modelem prezentowanej w średniowiecznym utworze uległości i samo poświęcenia.

Pochwała radości życia, pracy i ubóstwa w „Kwiatkach św. Franciszka.”
Utwór hagiograficzny, opiewający w 53 kwiatkach życie św. Franciszka z Asyżu.
Św. Franciszek – twórca zgromadzenia zakonnego żebraczego o regułach: prowadzenie misji nawracających zewnętrznych, wewnętrzne doskonalenie przez pracę, opiekę nad chorymi, ubóstwo, pokutę i kontemplację. Sam siebie nazwał „ wesołek boży”, cechowała go radość z faktu istnienia, miłość i podziw natury, traktowanie zwierząt jako braci mniejszych, ziemi jako matki, ognia – brata, radość czerpie z dzielenia się z innymi tym co ma. Radość najwyższa – przezwyciężenie siebie, pokonanie samego siebie, znoszenie krzywdy i cierpienia w pokorze. Wprowadza w życie zasady ewangeliczne, głosi pochwałę pracy i ubóstwa. Wiara św. Franciszka – wiara ujawniona czynami.
Asceza franciszkańska sprzeciwiała się skrajnym praktykom wobec „brata ciała”

„Dzieje Tristana i Izoldy” – przykład romansu rycerskiego.

Tristan – młody, odważny rycerz, waleczny, piękny, szlachetny młodzieniec, wierny swojemu władcy.
Izolda – pochodzi z rodu królewskiego, dumna, piękna, szlachetna, litościwa.
Tristan zabrał Izoldę na statek i wiózł ją do króla Marka. Służąca Izoldy dostała od jej matki napój miłosny, który mieli wypić Izolda i Marek, ale przez pomyłkę wypił Tristan wraz z Izoldą. Skutkiem była ich dozgonna miłość. Służąca powiedziała dziewczynie o tytm, co się stało. Izolda kazała spędzić noc poślubną z królem Markiem i tak się stało. Izolda spotykała się potajemnie z Tristanem. Marek dowiedział się o zdradzie. Chciał ich zabić, ale im wybaczył, oni jednak spotykali się nadal. Król skazał ich na śmierć. Tristan uwolnił siebie i Izoldę. Następnych parę lat spędzili w lasach. Żywiąc się owocami leśnymi i zwierzyną. Pewnego dnia król odkrył ich śpiących obok siebie. Kochanków oddzielał miecz, wówczas król zamienił swój miecz z bronią Tristana. Skutek – przebaczenie dla Izoldy, wygnanie siostrzeńca lecz rozłąka nie rozerwała więzi, która ich łączyła. Na łożu śmierci Tristana utrzymuje nadzieja, że zobaczy Izoldę. Po śmierci obu kochanków z tęsknoty za sobą z grobu Tristana wyrósł głóg i zanurzył się w grobie Izoldy.

Romans rycerski.

Źródło opowieści – legendy celtyckie, arturiańskie.
Bard, Truwer, Rybałt – ludzie śpiewający, mówiący w rytm muzyki o bohaterach wojennych i wielkich miłościach. Narratorem jest bard – bezpośrednie zwroty do czytelnika w całym utworze.
Obyczaje epoki:
a) rycerskie:
- rzemiosło rycerskie dobrze opanowane
- dworność – obyczaje dworskie
- lojalność wobec wyższych
- szlachetność wobec wrogów
- wyrozumiały, szlachetny, opiekuńczy wobec słabszych
- sztuka myśliwska – zwierzę odpowiednio dzielone, orszak zbudowany wedle szlachetności sztuk zwierzyny.

b) inne:
- małżeństwo było często gwarancją pokoju, w nagrodę za walkę rycerz otrzymywał od króla jego siostrę, często dla interesu, korzystne dla rodziny, królestwa lub męża
- król miał zawsze decydujący głos, absolutny autorytet
- pocałunek w usta – znak pokoju, przebaczenia
- sąd przez rozpalone żelazo (próby)
- strój szaleńca i trędowatego
- miecz między kochankami – znak czystości, miłości niewinnej
- giermek – posłaniec rycerza
- przyjaciele króla spali z nim w jednej komnacie (tylko zaufani)
- rycerze dowodzili prawdy w walce
- rycerzy chowano kładąc na łodzi bez żagla
- każda panna młoda musiała być dziewicą
- nie wszyscy byli sądzeni
- zdrajców palono na stosie

Baśniowość i magia:
- karzeł (skrzat)
- smok
- maści i mikstury
- magiczne przedmioty (dzwoneczek)
- mag, czarnoksiężnik, astrolog, jasnowidz (karzeł Frocyn)
- czarodziejskie istoty – pies
- ocalenie Tristana po skoku z kaplicy i Izoldy po sądzie przez rozpalone żelazo
- krzak głogu

Ideały rycerskie w „Pieśni o Rolandzie”.

Epika rycerska – pieśń o czynach
Roland – postać autentyczna, historyczny hrabia kardiński, bratanek Karola Wielkiego.
Treść: ma za tło wojnę Karola Wielkiego z Saracenami ( arabami). Saracen – niewierny. Powstała w XI w. Relikwie – szczątki świętych. Relikwiarz – szkatuła na relikwie.
Zachowanie Rolanda na polu bitwy:
Nie chce zawołać na pomoc króla. Stawia czoła nieprzyjacielowi. Dzielnie walczy – zakrwawiony miecz, ranny. Płacze nad umarłymi towarzyszami, modli się za ich dusze. Chce wezwać pomoc, gdy widzi klęskę.

Cechy rycerza:
- mężny (odważny)
- waleczny (walczy do końca)
- dumny
- wytrwały
- konsekwentny
- lojalny
- współczujący
- wierny królowi i swojemu państwu, dobry lennik
- pobożny
- szlachetny
- wierny w przyjaźni

Roland jako ideał rycerza: (kodeks honorowy)
- szlachetny
- odważny
- gotów umrzeć dla władcy i za wiarę
- wierny w przyjaźni
- pobożny
- dbały o sławę i honor
Roland uosabia ideał rycerza, etos rycerski. Etos – całokształt zachowań, norm regulujących zachowanie grupy.
„Pieśń o Rolandzie” ma charakter parenetyczny – kształtujący i propagujący wzorzec rycerza.

Archetyp śmierci bohatera.

Żyć jak rycerz – umierać jak święty.
Rycerz i chrześcijanin to jedno.
Śmierć Rolanda poprzedza chrześcijańskie przygotowani do niej: pokuta, żal, hołd wobec Boga. Jego śmierć jest uwznioślona, podlega heroizacji – spotęgowanie, uwznioślenie śmierci. Po duszę Rolanda przybywają aniołowie: Gabriel i Cherubin. Zanoszą ją prosto do raju. Śmierć Rolanda jest symbolizowana na śmierć Chrystusa, triumf dobra nad złem, ofiara z życia.

Gall Anonim „Kronika”.

Dzieło w języku łacińskim powstało prawdopodobnie w latach 1112 – 1116. nieznany autor, cudzoziemiec, duchowny, przypuszczalnie benedyktyn, pochodził z jednego z krajów romańskich. Nazywał siebie „wygnańcem i pielgrzymem”. W Polsce związany był z dworem Bolesława Krzywoustego, którego politykę popierał. „Kronika” jest uważana za pierwsze znaczące dzieło literatury polskiej i historii narodowej. Kronikarz próbował opisać dzieje i chwałę Bolesława Krzywoustego. Jego dzieło złożone z 3 ksiąg zawiera opis dziejów Polski od czasów księcia Popiela do wydarzeń z lat 1109 – 1113, zwycięskich walk Krzywoustego w czasie najazdu niemieckiego. „Kronikę”, choć nie ma w niej ani jednej daty rocznej, cechuje: narracja, staranna kompozycja, stylistyka, urozmaicenie prozy wierszowanymi wstawkami. Księgę rozpoczyna list (autorska przemowa), następnie wierszowany wstęp (epilogus – skrót), każda zawiera 3 mowy działających osób. Kronika jest przykładem prozy rymowanej. Drukiem wydano ją w połowie XVIII w.
Historiografia – dziejopisarstwo, ważny dział piśmiennictwa średniowiecznego.
Kronika – gatunek historiograficzny.

Średniowieczna kronika.
- układ chronologiczny
- narracja
- charakter panegiryczny – wychwalający w sposób przesadny (panegiryzm, panegiryk)
- charakter dydaktyczny, skłaniający kogoś do określonego zachowania
- elementy fikcji (domyślne wypowiedzi bohatera)
Budowa: trzy księgi, proza rytmiczna poprzedzona dedykacjami.

Wizerunek władców doskonałych w „Kronice” Galla Anonima.

1. Wizerunek Bolesława Chrobrego:
- władca sprawiedliwy
- łączy działalność czynów rycerskich i „chwalebne obyczaje” (godne naśladowania)
- w chwili śmierci myśli o swoim kraju, widzi jego klęskę, daje rozporządzenia jak dalej rządzić, dotyczące losów kraju
Topos ojczyzny. Personifikacja – uosobienie.
Wiek panowania Chrobrego – wiek złoty. Polska po jego śmierci ukazana jest jako wdowa, rodzicielka. Zostaje personifikowana.

2. Bolesław Krzywousty – ideał władcy wojownika.
„Bolesław, który nie śpi”
- osobista odwaga
- męstwo
- dobry strateg
- przebiegły i sprytny

3. Idealny władca średniowieczny:
- sprawiedliwy
- waleczny
- oddany krajowi i poddanym
- odważny
- pobożny
- pomysłowy
- łączy dzielność rycerza z chwalebnymi obyczajami
Cechy idealnego władcy, przedstawione w „Kronice”, to cechy uniwersalne. „kronika” ma charakter parenetyczny.

Nawiązania:
„Kronika” Długosza i Kadłubka.

Najstarsze zabytki literatury średniowiecznej.

1. „Psałterz floriański” – psałterz królowej Jadwigi, prawdopodobnie przygotowany na podarek od mieszczan krakowskich dla królowej Jadwigi, obejmuje 150 psalmów w przekładzie łacińskim, polskim i niemieckim.

2. „Biblia królowej Zofii” - nazwa pochodzi od czwartej żony króla Władysława Jagiełły, która spędziła lata swego wdowieństwa w klasztorze na Węgrzech i zachowało się 185 kolejnych oraz kilka luźnych kart tej biblii

3. „Bogurodzica” – najdawniejsza pieśń polska, sięgająca schyłku XIII w. wzorowana jest na hymnach grecko – bizantyjskich. Najstarsza część pieśni składa się z dwóch zwrotek. Pierwsza jest skierowana bezpośrednio do Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Syna, by zechciał wysłuchać ludzkich próśb. Druga zwrotka jest skierowana do Syna Bożego, zawiera błagania „zbożny pobyt” na ziemi i „rajski przebyt” po śmierci. Pieśń jest źródłem wiadomości o słownictwie i formach gramatycznych ówczesnej polszczyzny. Mimo, iż „Bogurodzica” ma charakter pieśni religijnej, szybko stała się jakby hymnem narodowym. Stanowiła nieodłączną część ważniejszych uroczystości kościelnych i jednocześnie śpiewało ją rycerstwo polskie pod Grunwaldem i pod Warną.

4. „Kazania świętokrzyskie” - początek XIV w, najdawniejszy znany zabytek literatury polskiej. Kazania umożliwiają nam poznanie języka ojczystego naszych przodków oraz ówczesnej kultury literackiej epoki. Kazania były przystosowane do poziomu słuchaczy. Sztuka tworzenia i wygłaszania kazań doprowadziła do wykształcenia rozmaitych form wypowiedzi i środków artystycznych, co rzutowało na dalszy rozwój języka i literatury.

5. „Kazania gnieźnieńskie” – koniec XIV w. jest ich 10, przy czym 4 wiążą się ze świętem Bożego narodzenia, reszta z innymi świętami.
Inne zabytki:
XI w – „Roczniki”, „Żywoty św. Wojciecha”, „Pieśń o Rolandzie”
XIII w – „Kronika” Wincentego Kadłubka, „Żywoty św. Stanisława”, „Księga henrykowska”
XIV w – Kronika Janka z Czarnkowa
XV w – Historia Polski J. Długosza

Kazanie – gatunek wypowiedzi pouczającej i perswazyjnej (przekonującej) regulowany określonymi normami. Wyraźnie występują one w odmianie kazania tzw.:
- uczonego
- akademickiego
- przeznaczonego dla ludzi wykształconych, wyższego duchowieństwa
- mniej skomplikowane, przystosowane do poziomu słuchaczy i odwołujące się do przystępnych, znanych ogólnie prawd religijnych i doświadczeń życiowych
psałterz – zbiór psalmów
modlitewnik – książka zawierająca zbiór modlitw lub tekstów nabożnych
dialog – forma wypowiedzi literackiej (zastosowana do całego utworu lub jego fragmentu) w postaci rozmowy dwu lub więcej osób, utwór napisany w formie rozmowy
pareneza – pouczenie
literatura parenetyczna – propagująca wzory postępowania, ideały modne, uznawane w danej epoce
gesta – „czyny” utwory, w których opisywano dokonania wybitnych postaci

„Bogurodzica” – najstarsza polska pieśń.

Powstała ok. XIII w, zapisana od razu z mitami w XV w
Funkcje „Bogurodzicy”:
- hymn dynastyczny – rodu, dynastii Jagiellonów
- pieśń religijna
- carmen patrium – pieśń patriotyczna

Treść:
- prośba jest skierowana do Chrystusa za pośrednictwem Matki Bożej i Jana Chrzciciela
- prośba o pobożne życie na ziemi i o zbawienie po śmierci. Nadawcą prośby są ludzie

Budowa:
I zwrotka – rozbudowana apostrofa do Matki Bożej
II zwrotka – treść prośby wyraża pragnienia ówczesnego człowieka
Utwór ma budowę stroficzną i refren. Układ rymowo – zdaniowy – wiersz średniowieczny. Precyzyjne rozłożenie tekstu w wersach ma równoległe odcinki o jednakowej liczbie sylab (wezwanie do Marii w 1 wersie 5+3, wezwania – prośby w 3 wersie 3+3). Stosowane są rymy wewnętrzne i końcowe.

„Bogurodzica” jako zabytek językowy.

1. archaizmy – wyrazy, które dziś nie występują, a kiedyś funkcjonowały np. Bogurodzica, Gospodzin, zwolena, bożycze.
2. wołacz ma formę mianownika np. Bogurodzica, dziewica.
3. w 2 os.l.poj. trybu rozkazującego były końcówki –y, -e,
racz → raczy
zyskaj → zyszczy
spuść → spuści

4. formy skrócone
napełnij → napełń
usłysz → słysz

5. samogłoska e po spółgłosce miękkiej, a przed spółgłoskami n, d, s, z, ł, t przechodziła w o (następował przegłos)
sławiena → słowiona

6. składnia bez przyimkowa
Bogiem sławiena → sławiona przez Boga

W każdym wersie zamyka się zdanie (lub jednorodny człon zdaniowy), rymy są uzyskane przez powtarzalność na końcu wersów formy gramatycznej np. czasownika w 1os.l.mn.
... nosimy
... prosimy
lub na przykład wołacza:
... bożycze
... człowiecze

„Bogurodzica”

Kompozycja utworu (porządek wezwań, próśb modlitewnych) i jego intelektualny charakter przypomina porządek naukowego traktatu, godzącego zgodnie z wymogami z Scholastyki, prawo wiary i rozumu. Matka Boga, Dziewica, Pośredniczka – adresatka wyposażona w godności przypisane jej dogmatycznie. Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel współtworzą razem z Maryją święty zespół czterech osób – liczba symboliczna, odnosząca się do kwartału.
Chart (męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie, roztropność).

„Lament świętokrzyski” – arcydzieło liryki średniowiecznej.

„Posłuchajcie, bracia miła ...”
Anonimowa opowieść z drugiej połowy XVw.
Podmiot liryczny – bolejąca nad ukrzyżowaniem Syna Matka Boża.
Forma monologu. Mówi o męce Syna i cierpieniu matczynym. Monolog nasycony tkliwością i miłością, zdrobnienia : synku, główka lub z gniewem, wrogością : żydowina, zgodne naciary. Pojawiają się epitety : spróchniałe kości, krwawe gody. Apostrofa – bezpośredni zwrot do odbiorców : „Posłuchajcie, bracia miła ...”. Przykład czystej pięknej poezji. Monolog jest wyznaniem, żalem lub lamentem.
Lament – wyznanie bólu. Należy przez to do liryki lamentacyjnej (pasyjnej).
Pieta – (w malarstwie) wyobrażenie Matki Boskiej z Chrystusem na kolanach (umierającym lub umarłym).
Utwór jest połączeniem liryzmu z naturalizmem (pokazanie szczegółów). Opis męczarni Chrystusa jest naturalistyczny.
„... główka krzywo wisa...
... krew po tobie płynie...”

Matka Boża
Bogurodzica – matka triumfująca, Maria z „Lamentu...” –
Pośredniczka między Synem a ludźmi, „Mater Doloroso” – matka zbolała
Jest potężna , boleściwa, zrozpaczona, uosabia
Matkę kochającą, cierpiącą

Toposy

„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią” – wizerunek śmierci i obraz ułomności człowieczych.
Przyczyny popularności motywu śmierci w epoce średniowiecznej :
- wojny
- epidemie
- chrześcijańskie koncepcje egzystencji ludzkiej
morowe powietrze – plaga, fala jakiejś zaraźliwej choroby
dance macabre – tańcząca ze śmiercią
kosa – atrybut śmierci

Wizerunek śmierci (topos śmierci)
- chuda (sterczące kości)
- oczodoły
- żołądek jej zwisa
- kobieta z kosą
- żółte lica
- brak warg i zębów
- śmierć ma przestraszyć

Prawdy:
1. Śmierć jest sprawiedliwa, zabiera każdego (władców, Kmiciców)
2. Śmierć wytyka ludziom obżarstwo (księżą i niewiastom), grzeszy nieskromnością obyczajów, sędziowie ferują niesprawiedliwe wyroki.
3. Śmierć spotyka każdego lecz żyjący zgodnie z wiarą pójdą do nieba, grzesznych czeka wieczna męka.
„Rozmowa...” ma charakter groteskowy – humorystyczny, satyryczny. Zachowanie Polikarpa jest groteskowe. Utwór ma charakter dydaktyczny. Należy do literatury świeckiej.

Dialog z tradycją – motywy średniowieczne we współczesnej tradycji.
1. Tadeusz Różewicz „Drewno”- refleksja poetycka, pobudzona rzeźbą lub obrazem Chrystusa.
2. Stanisław Grochowiak „Święty Szymon Słupnik” – źródło refleksji : asceta Szymon (ofiara). Nawiązuje do motywu ascety, przywołuje inne ofiary (współczesne ofiary np. powieszony chłopiec). Poeta jest wiecznym buntownikiem.
3. Wisława Szymborska „Miniatura średniowieczna”
4. Teodor Pornicki „Srebrne orły”
5. Umberto Eco „Imię róży”
6. Jarosław Iwaszkiewicz „Czerwone tarcze”

Paweł Jasienica „Polska Piastów”, „Polska Jagiellonów”.
Esej – forma wypowiedzi pisemnej, zasadniczą cechą jest próba nowego rozumowania, nowego ujęcia starego, znanego utworu, nowej interpretacji (kojarzenie faktów), odkrywczość intelektualna, w eseju łączy się z kunsztem pisarza.
Paweł Jasienica – pisarz, historyk, eseista, widzi historię personalistycznie (osobiście) jako dramat i splot ludzkich postaw i emocji.
„Polska Jagiellonów” – rozdział „Bez drogowskazów”. Rozdział ten opowiada o trudnościach elekcyjnych szlachty, dynastii Jagiellonów oraz wspomnienie dynastii Piastów. Autor zajmuje własne stanowisko wydając sądy lecz równocześnie nie opowiada się po żadnej ze stron : „Nasza pierwsza dynastia przewodniczyła narodowi. Druga przeważnie za nim nie nadążała”. Jasienica starał się przybliżyć nam dobre i złe strony historii naszych władców. Ukazał ich zalety i wady, rozsądne i nierozważne decyzje oraz próby zmiany polskiego ustroju przez szlachtę lub ich bezradność.