Kalwaria Zebrzydowska w czasach II wojny światowej

W dniu 4 września 1939 r. broniąca Kalwarii Grupa Operacyjna gen. M. L. Borty-Spiechowicza, działająca w składzie „Armii Kraków”, pod naporem wojsk niemieckich wycofała się z linii Skawy na linię Skawinki. Dla okolic Kalwarii Zebrzydowskiej rozpoczął się okres okupacji niemieckiej. W dniu 8 października część powiatu wadowickiego na zachód od Skawy Niemcy włączyli w skład III Rzeszy, Kalwaria pozostawała natomiast rządzonym przez Niemców Generalnym Gubernatorstwie. Mieszkańcy miasta i okolic rychło rozwinęli działalność konspiracyjną, a wkrótce również i bojową. Już w listopadzie 1939 roku powstała grupa ruchu oporu pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski, po kilku miesiącach przemianowana na Związek Walki Zbrojnej. W 1941 roku powstał podobwód ZWZ Kalwaria, obejmujący mniej więcej obszar między Skawą a Skawinką i Harbutówką oraz między Wisłą a pasmem Koskowej Góry. W 1942 roku ZWZ przekształcił się w Armię Krajową a wiosną 1944 podobwód Kalwaria-na 12 Pułk Piechoty AK Ziemi Wadowickiej, który podzielony został na 4 bataliony, z rejonami działania:
• Kalwaria Zebrzydowska
• Brzeźnica
• Zembrzyce
• Lanckorona
• Pułk ten w lipcu wszedł w skład Grupy Operacyjnej „Śląsk Cieszyński” (wraz z 1 i3 –pułkami strzelców podhalańskich stanowiącej 36 dywizję AK), dowódcą gen. bryg. Brunonem Olbrychtem ps. ”Olza”. Grupa ta utworzona została w celu objęcia wojskową kontrolą terenów, wobec zbliżającego się frontu Sowiecko-Niemieckiego i przewidywanego ich uwolnienia spod Okupacji niemieckiej. Gen. Olbrycht zamieszkiwał konspiracyjnie w celi w pobliżu furty klasztoru Bernardynów, a jego sztab kwaterował w zabudowaniach folwarcznych na terenie dawnych ogrodów pałacu Czartoryskich. Przy 12 PP działały 4 oddziały partyzanckie pod kryptonimami:
• Szczerba
• Setka
• Chełm
• Limba
Które to wykonywały wiele akcji dywersyjno sabotażowych, skierowanych przeciwko okupantowi Znaczenie mniejsze, tak pod względem konspirantów jak i znaczenia, były powstałe później organizacje: w jesieni 1941 r. – grupa terenowa Polskiej Partii Socjalistycznej, w 1942 r. – Komitet Dzielnicowy Polskiej Partii Robotniczej, który wyłonił kalwaryjski podokręg PPR-Gwardia Ludowa; nie było w nim osobnego oddziału partyzanckiego, ale jego działacze zasilali w kwietniu 1943 r. oddział „Podhale”, obejmujący znacznie szerszy teren.
Kalwaria Zebrzydowska i okolica zastały wyzwolone z rąk okupanta niemieckiego dniach 24-26 stycznia 1945 r. przez dowodzoną prze gen. płk. Kiriła Moskalenkę 38 armię, wchodzącą w skład 4 Frontu Ukraińskiego sowieckiej Armii czerwonej. Przełamała ona mocną niemiecką obronę na linii okopów i zasieków – od Wisły przez Nowe Dwory Pasmo Drabom i Chełm. Jednym z pierwszych działań, przeprowadzonych przez nowe, komunistyczne władze Polski, były wywłaszczenie majątków ziemskich, na podstawie dekretu Polskiego Komitetu wyzwolenia Narodowego z 1944 r. Majątki te albo zostały rozparcelowane, albo upaństwione, albo utworzono z nich Państwowe Gospodarstwa Rolne lub włączono w skład rolniczych spłódzieli państwowych.
W północo-wschodniej części Rynku w 1962 r. postawiono dość duży pomnik z napisem: Cześć i chwała Bojownikom poległym w walce o Polskę Ludową. Społeczeństwo Ziemi Wadowickiej dwudziestolecie Polskiej Partii Robotniczej. w 1989 r. napis ten zastąpiono innym: Za udział mieszkańców / w walkach partyzanckich / partyzanckich okupantem niemieckim / Rada Państwowa PRL [Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej]/ z uchwałą z dnia 16.X.1985 r. / nadała miastu Kalwaria / Zebrzydowska / Krzyż Partyzancki.