Pierestrojka

PIERESTROJKA
Potoczna nazwa wymuszonej głębokim kryzysem gospodarczym i społ. nowej polityki wewn. i zagr. wprowadzanej stopniowo w ZSRR po objęciu władzy przez M. Gorbaczowa. Początkowo pierestrojka wraz z hasłami głasnosti (ros. jawności) i uskorienia (ros. przyspieszenia) stanowiły symbol nowego kursu politycznego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR). Został on zapoczątkowany przez Michaiła Gorbaczowa i Aleksandra N. Jakowlewa w 1985 po objęciu przezeń stanowiska sekretarza generalnego Komitetu Centralnego KPZR. Podstawowe zasady pierestrojki określił Gorbaczow w książce pt.: Przebudowa i nowe myślenie dla naszego kraju i dla całego świata, opublikowanej w 1988.

Jej istotą była modernizacja gospodarki, częściowe jej urynkowienie, zwiększanie swobód obywatelskich i ocieplenie stosunków z państwami zachodnimi. Pieriestrojka stała się katalizatorem świadomości narodowej w republikach radzieckich, w pierwszym rzędzie bałtyckich i zakaukaskich, doprowadzając do rozpadu ZSRR i systemu komunistycznego.

GORBACZOW
Po śmierci Czernienki w 1985 roku – sekretarz generalny KC KPZR. Zainicjował politykę pieriestrojki (przebudowy) i głasnosti (jawności), których podstawą były złagodzenie cenzury oraz ograniczona liberalizacja gospodarcza i polityczna.

Gospodarka radziecka była zbyt zniszczona, a reformy w tym zakresie zbyt nieśmiałe i z każdym rokiem sytuacja w tej dziedzinie pogarszała się, co potęgowało niezadowolenie mieszkańców ZSRR.
Zreformować komunizm, aby go ocalić - Taki był cel polityki Gorbaczowa. Lecz komunizmu nie można było zreformować, aby do nie zniszczyć.
Za sprawą sloganu „głasnost” oblicze ZSRR zaczęło się zmieniać. Zaczęto krytykować istniejący system polityczny. Na światło dzienne wypłynął ponownie – pop breżniewowskiej ciszy na ten temat – ogrom zbrodni popełnionych przez Stalina. Rehabilitowano ofiary stalinowskich represji. Lenin początkowo pozostawał wprawdzie święty, lecz jego mit też w końcu zaczął się kruszyć. Powstawały niezależne od władz organizacje, obywatele stracili lęk przed wyrażaniem własnego zdania.

JELCYN
zwolennik "pierestrojki" i reform ekonomicznych, w 1991 na czele obrońców gmachu parlamentu przeciw tzw. puczowi Janajewa, co umocniło jego pozycję, przeprowadził przez parlament unieważnienie istnienia ZSRR i powołanie Wspólnoty Niepodległych Państw;

W 1987 po krytyce połowiczności reform przeprowadzanych przez szefa partii Michaiła Gorbaczowa usunięty z stanowiska sekretarz Komitetu Miejskiego - jednocześnie zdobył popularność w reformatorskim skrzydle w partii, wśród liberalnej inteligencji i rozczarowanych Gorbaczowem robotników.

Wkrótce po objęciu tego urzędu pucz w 1991 obalił Gorbaczowa. W tym czasie Jelcyn był głównym organizatorem i symbolem oporu przeciwko puczystom i po jego upadku władza szybko przechodziła w jego ręce.

LITWA
po II woj. świat. na mocy układów jałtańskich Litwa pozostaje w ZSRR lecz nie na długo bo już w latach stalinowskich jest to rejon wyjątkowo silnego terroru i prześladowań i w 1989–90 na fali radzieckiej pierestrojki litewska partia komunistyczna występuje z KPZR i sprzymierza się z nacjonalistycznym ruchem opozycji demokratycznej.

ŁOTWA
1988 zawiązał się Front Ludowy domagający się niepodległości po fali prześladowań na Łotwie; w przeprowadzonym III 1991 referendum 74% ludności (także pochodzenia niełotewskiego) opowiedziało się za niepodległością, proklamowaną 21 VIII 1991 (w dzień po nieudanym puczu Janajewa w Moskwie). Łotwa wreszcie stała się niepodległym państwem.

BIAŁORUŚ
Jak Litwa czy Łotwa, Białoruś przeżyła ciężkie lata powojenne, prześladowań a także skutki katastrofy w Czarnobylu.
VIII 1991 B. ogłasza niepodległość, pierwszym prezydentem St. Szuszkiewicz; 8 XII 1991 (wspólnie z Rosją i Ukrainą) podpisanie w Puszczy Białowieskiej układu o rozwiązaniu ZSRR; 21 XII 1991 w Ałma Acie o przystąpieniu do WNP;

UKRAINA
24 VIII 1991 (już po formalnym upadku ZSRR) proklamowano niepodległość U. (zatwierdzoną w powszechnym referendum - 90% poparcia) i delegalizację partii komunistycznej

PUCZ SIERPNIOWY
W czerwcu 1991 lider obozu demokratycznego Borys Jelcyn zwyciężył w wyborach prezydenckich w Federacji Rosyjskiej. 20 sierpnia 1991 wraz z przywódcami kilku innych republik, Jelcyn miał podpisać nowy traktat związkowy, który oznaczałby zasadnicze przekształcenie stosunków politycznych w ZSRR.

W nocy z 18 na 19 sierpnia doszło do zamachu stanu, aresztowania Michaiła Gorbaczowa i przejęcia władzy przez Komitet Stanu Wyjątkowego.

Komitet ogłosił na niemal całym terytorium ZSRR stan wyjątkowy, wydał Odezwę do narodu radzieckiego, jednocześnie wprowadzając kontrolę prasy oraz zakaz demonstracji i strajków. Do Moskwy wkroczyły oddziały wojskowe uzbrojone w czołgi, okrążając wszystkie ważniejsze gmachy w mieście. Łącznie Komitet skierował do stolicy ZSRR kilka dywizji i około 500 pojazdów pancernych.
Zamach wywołał zdecydowaną reakcję sił demokratycznych. Prezydent Borys Jelcyn uznał działanie Komitetu za nielegalne i wezwał do protestów.

20 sierpnia Komitet był popierany tylko przez niektóre lokalne władze, w wielu regionach ZSRR nasilił zaś opór przeciw puczowi.21 sierpnia pucz moskiewski załamał się.

21 sierpnia aresztowano kilku członków Komitetu, uwolniono prezydenta Gorbaczowa. W instytucjach rozpoczęto wymianę kadr. W następnych dniach proces ten objął także inne urzędy. W rezultacie puczu zawieszono działalność KPZR, a proces demontażu pozostałości systemu komunistycznego przybrał na sile.

Prezydenta Gorbaczowa pozbawiono przyznanych mu specjalnych pełnomocnictw w sprawach gospodarczych, wzrosła zaś rola Jelcyna, który zdobył realną władzę na terenie republiki rosyjskiej. Pucz przyspieszył ostateczną likwidację ZSRR, która nastąpiła w grudniu 1991.

WSPÓLNOTA NIEPODLEGŁYCH PAŃSTW
WNP powstała na mocy tzw. układu białowieskiego z 8 grudnia 1991 roku podpisanej przez prezydentów Borysa Jelcyna, Leonida Krawczuka i Stanisława Szuszkiewicza. Obejmowała wówczas jedynie trzy kraje słowiańskie: Rosję, Ukrainę i Białoruś. Do organizacji przystąpiło kolejnych osiem republik rozwiązanego ZSRR: Kazachstan, Kirgistan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tadżykistan, Mołdawia, Armenia i Azerbejdżan. W organizacji nie znalazły się państwa bałtyckie oraz Gruzja.

Statut WNP podpisany został 22 stycznia 1993 roku, wszedł w życie dwa lata później.

W grudniu 1993 roku akces do WNP zgłosiła Gruzja, po tym, jak obalony został rząd Zwiada Gamsachurdii. Od tego czasu wspólnota liczy 12 członków.
Celem WNP jest prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej państw (ze wspólnej polityki wyłączone są kwestie obronne, uregulowane odrębnym Traktatem Taszkienckim z maja 1992 roku), stworzenie wspólnej przestrzeni gospodarczej, wspólnego systemu komunikacyjnego, jak również ochrona środowiska, prowadzenie wspólnej polityki migracyjnej i zwalczania przestępczości. Kwestie te reguluje deklaracja ałmacka oraz statut z 1993 roku.