Środowisko

W języku potocznym mianem środowiska określamy krąg osób i stosunków otaczających osobnika. Określenie to może stanowić punkt wyjścia analizy składników środowiska, nie wyjaśnia jednak mechanizmów współzależności między psychofizyczną naturą człowieka i składnikami środowiska zewnętrznego, które mają przecież podstawowe znaczenie dla utrzymania się przy życiu jednostki ludzkiej i dla jej rozwoju. Dla wyjaśnienia złożonych relacji między naturą człowieka a zewnętrznymi warunkami jego rozwoju niezbędne jest rozgraniczenie dwu pojęć: środowisko i otoczenie. Według H.Radlińskiej, środowisko jest zespołem warunków względnie stałych, podczas gdy otoczenie jest zmienne, podlegające fluktuacji.

Przy definiowaniu pojęć "środowisko" i otoczenie dla potrzeb teorii pedagogicznej należy wziąć pod uwagę dwa fakty:

1) Nie wszystkie składniki środowiska oddziałują na nas w sposób jednakowy. Wpływ ich jest zależny od wielu czynników: charakteru i rodzaju tych składników, stopnia ich znaczenia dla życia jednostek, zawodu czy struktury psychofizycznej osobnika.

2) Siła oddziaływania poszczególnych stałych składników środowiska nie zależy również od tego, czy kontakty z nim są trwałe, czy tez przelotne. Przelotna, czasem jednorazowa styczność z jakimiś osobami lub stosunkami może mieć wpływ znacznie większy, niekiedy nawet decydujący, na życie jednostki, niż trwałe kontakty społeczne.

Nie wszystkie składniki środowiska wywierają jednakowy wpływ na osobnika i wpływ ten nie jest zależny tylko od tego, czy są one stałe czy przelotne. Z wychowawczego punktu widzenia istotne jest nie to, jak długo działają bodźce środowiskowe, lecz ich rzeczywisty wpływ. Stwierdzenie to ma zasadnicze znaczenie dla definicji środowiska jako współczynnika procesów wychowawczych. Za punkt wyjścia przy definiowaniu pojęć "środowisko" i "otoczenie" należy przyjąć nie trwałość składników (elementów), ale ich realne oddziaływanie.

Otoczenie jest pojęciem szerszym, oznacza całą zewnętrzną strukturę, niezależnie od tego, czy jest ona trwała czy zmienna i czy stanowi źródło bodźców rozwojowych.

Należy zaznaczyć, iż pojęciu środowisko nadajemy różne znaczenia . Mówimy np. o środowisku zawodowym, wsi i miasta, młodzieżowym, emerytów, wstecznym i postępowym, wychowawczo wartościowym i zdemoralizowanym. W takim ujęciu środowiskiem oznaczamy określone grupy społeczne i stosunki i dokonujemy wartościowania z punktu widzenia przyjętych kryteriów. Przyjmując jednak pojęcie środowiska jako "zespołu warunków" czy "składników struktury" otaczających osobnika, możemy dokonać ogólnej typologii środowisk. Za podstawę typologii można przyjąć albo rodzaj bodźców środowiskowych oddziałujących na osobnika, albo cechy terytorialne środowiska. W literaturze naukowej spotykamy typologie środowisk oparte na obydwu wymienionych podstawach.

1) typologia oparta na rodzaju bodźców środowiskowych. Bodźce te mogą być trojakiego rodzaju:
a) naturalne,
b) społeczne,
c) kulturowe.

Odpowiednio do rodzajów bodźców wyróżniamy środowisko naturalne, społeczne i kulturowe.

Przez środowisko naturalne rozumiemy układ geofizyczny. Obejmuje ono te elementy naszego otoczenia, które są dziełem samej natury, których istnienie nie wymagało interwencji człowieka.

Mianem środowiska społecznego określamy ludzi i stosunki społeczne otaczające osobnika. Środowisko społeczne człowieka jest strukturą historycznie ukształtowaną.

Środowisko kulturowe- to oddziałujące na osobnika elementy dorobku historycznej działalności człowieka.

Trzy wyróżnione wyżej kategorie środowisk nie istnieją w izolacji. Są one ze sobą ściśle sprzężone. Środowisko naturalne stanowi niezbędny warunek życia społecznego, a więc i tworzenia dóbr kultury. Wyznacza ono kierunek aktywności człowieka nie tylko ekonomicznej. Naturalne wyposażenie terenu, zasoby i możliwości ich wykorzystania, warunkują rodzaj aktywności gospodarczej, specjalizację zawodową. Jednocześnie w sposób niewątpliwy oddziałują na formy i kierunki ogólnej aktywności społecznej i znajdują odbicie w wytworach kultury.

Działalność wychowawcza najsilniej jest sprzężona ze środowiskiem społecznym i kulturalnym.

Dobra kultury, z którymi osobnik styka się w środowisku swego życia, stosunki społeczne, w których uczestniczy, kształtują podstawowe dyspozycje psychiczne. Stanowią one wyjściowe warunki dla procesów celowego działania wychowawczego.

Procesy wychowawcze podlegają jednocześnie wpływom środowiska społecznego i kulturowego, dlatego pedagodzy ujmują w swych pracach łącznie składniki środowiska społecznego i kulturowego. Mówią wówczas o środowisku społeczno- kulturowym.

W studiach pedagogicznych spotykamy pojęcie środowiska wychowawczego. Takie pojęcie środowiska wprowadzają między innymi Józef Pieter i Kazimierz Sośnicki. Według Pietera, środowisko wychowawcze to "złożony układ powtarzających się lub względnie stałych sytuacji, do których człowiek rozwijający się przystosowuje się czynnie w wychowawczym okresie swego życia".
Na podobnych założeniach formułuje definicję środowiska wychowawczego K.Sośnicki. Definicja ta jest następująca: "Ogół sytuacji wychowawczych nazywamy środowiskiem wychowawczym". Przez "sytuacje wychowawcze" rozumie Sośnicki ogół warunków "które działając na jednostkę powodują u niej określone przeżycia psychiczne".

Mianem środowiska wychowawczego określa więc Sośnicki całokształt wpływów i bodźców środowiskowych, zarówno celowo organizowanych, jak i samorzutnych. W takim jednak ujęciu zatraca się sens pojęcia środowiska wychowawczego. Nie ma bowiem różnicy między pojęciem środowisko a pojęciem środowisko wychowawcze.