Historia Polski w latach 1914-1918 obejmuje krótki, bo zaledwie pięcioletni fragment dziejów, ale wydarzenia tego pięciolecia zaważyły w sposób decydujący na sytuacji Polski na arenie tak międzynarodowej, jak i wewnętrznej.
W 1914 roku wybuchła I wojna światowa z udziałem mocarstw rozbiorowych: Austro-Węgier, Niemiec i Rosji. Doprowadziła ona do rozbudzenia wśród Polaków poczucia tożsamości narodowej, a jej przebieg i rezultaty (przede wszystkim upadek wszystkich trzech mocarstw zaborczych) umożliwiły odtworzenie niepodległego państwa polskiego.
Okres ten charakteryzował się fatalnym stanem zaopatrzenia i wyżywienia społeczeństwa, a także znacznymi stratami, zarówno wśród żołnierzy wcielonych do walczących ze sobą armii, jak i ludności cywilnej, która zmuszona do świadczeń na rzecz armii okupujących kraj, ponosiła ogromne ciężary. Na skutek śmierci i deportacji liczba ludności zamieszkującej późniejszą II Rzeczpospolitą zmalała o około 14,9%. Niebagatelne też były straty materialne, spowodowane działaniami wojennymi. Kolejne armie, przechodzące przez terytoria zaborów stosowały taktykę spalonej ziemi. Rosjanie, wycofując się na wschód podpalili szyby naftowe w Galicji i deportowali setki tysięcy ludzi. Natomiast Niemcy nie omieszkali wywozić do Rzeszy całych fabryk, przede wszystkim z terenu Łodzi[2]. Ocenia się, że w okresie 1914-1920 zniszczeniu uległo około 30 % majątku narodowego na ziemiach polskich, zaś poziom produkcji przemysłowej w roku 1919 wyniósł w Polsce 30% stanu z roku 1913 w tych samych granicach
Okres ten zawiera się pomiędzy dwiema datami - 3 sierpnia 1914 (przemówienie Piłsudskiego do żołnierzy w krakowskiej dzielnicy Oleandry) i 11 listopada 1918 (przekazanie Piłsudskiemu władzy przez Radę Regencyjną). Na przestrzeni tego czasu - wraz z przesuwaniem się frontów i zmiennymi losami poszczególnych mocarstw zaborczych, kształtowały się zarówno koncepcje polskie (dotyczące sposobów i dróg do odzyskania niepodległości), jak i koncepcje zaborców oraz Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, prowadzące do rozwiązania sprawy polskiej. W rezultacie, trudnego wcześniej do przewidzenia, przebiegu wojny wszystkie zainteresowane strony musiały prześcigać się w deklaracjach, a wkrótce także i w czynach, które legły u podstaw tworzenia polskiego wojska (Austro-Węgry, okupacja niemiecka, Rosja, Francja) i zalążków organizmu państwowego (okupacja niemiecka, Francja). Wszystko to razem sprawiło, że gdy 11 listopada 1918 roku I wojna światowa została zakończona, Polska powstała jako państwo uznane na arenie międzynarodowej, dysponujące przygotowana kadrą polityczną i administracyjną oraz zawiązkami wojska, organów władzy wykonawczej i sądowniczej.
Polacy byli poddanymi trzech dworów cesarskich, a ich los w każdym z zaborów był inny. W omawianym okresie największymi swobodami politycznymi i obywatelskimi cieszyli się mieszkańcy zaboru austriackiego (Galicji), podczas gdy w dwóch pozostałych trwała nasilona akcja rusyfikacyjna i germanizacyjna, a w rosyjskim panował ponadto nieprzerwanie stan wojenny. Z kolei - w sensie gospodarczym - najlepiej wypadał zabór pruski, najgorzej zaś Galicja. W zaborze rosyjskim - gdzie postawiono na rozwój przemysłu i handlu z Rosją - przejściowy sukces ekonomiczny osiągnęła Łódź, a polscy przemysłowcy i kupcy działali aktywnie na znacznym obszarze imperium.
Rozwojowi przemysłu towarzyszył rozwój transportu kolejowego (np. Kolej Warszawsko-Wiedeńska) i drogowego, a ten sprzyjał także szybszemu obiegowi informacji. Podzielone kordonami ziemie polskie zaczynały ponownie nawiązywać dawne związki kulturowe i tworzyć nowe - polityczne. Z ziem zaboru pruskiego ciągnęły wycieczki do Krakowa i Lwowa, z wszystkich dzielnic szły pielgrzymki do Częstochowy. Z Kongresówki i Galicji słano do Wielkopolski, na Pomorze i Śląsk dzieła Mickiewicza, Sienkiewicza, Kraszewskiego i Prusa, by służyły \"pokrzepieniu serc\".
Na ziemiach polskich - w przededniu wojny - zamieszkiwało około 20 milionów osób, uważających się za Polaków (dalszych 7 mln przebywało na emigracji). Masy chłopstwa, mieszczaństwa i szlachty były - mimo wysiłków zaborców - głęboko patriotyczne. Drugą, choć odległą, ostoją patriotyzmu była emigracja, szczególnie w wielkich skupiskach Polonii w USA - (Filadelfia, Nowy Jork, Pittsburgh, Cleveland, Chicago), Francji - (Paryż, Lille), Brazylii - (stan Parana).
Zbliżał się konflikt o ogromnym znaczeniu dla Polski. Poprzedzające go wydarzenia (wojna rosyjsko-japońska i rewolucja 1905, kryzysy marokańskie (1906 i 1911, kryzys bośniacki 1908 i wreszcie wojny bałkańskie 1912 i 1913) zapowiadały wielkie starcie dawnych sprzymierzeńców. Polacy rozumieli to doskonale, a w \"wielkiej wojnie\" widzieli szansę dla sprawy narodowej.
Aktywistom zdawało się, że należy poprzeć najmniej niebezpiecznego z zaborców - Austro-Węgry. Takiego wyboru dokonał Piłsudski. Odmiennie pasywiści z Dmowskim na czele, którzy stawiali na Rosję, pokładając nadzieję w tym, że pod wpływem sprzymierzonych z nią państw Ententy, zdecyduje się ona na odbudowę państwa polskiego z ziem odebranym Niemcom i Austrii oraz obszaru Królestwa Kongresowego. Jeszcze inaczej sprawę widzieli działacze emigracyjni i polonijni na Zachodzie, którzy liczyli na poparcie Francji, Anglii, a przede wszystkim Stanów Zjednoczonych. Ich orędownikiem był Paderewski powszechnie znany i poważany na całym świecie.
Początek wojny
28 czerwca 1914 Gawriło Princip z organizacji \"Młoda Bośnia\" zastrzelił w Sarajewie austriackiego następcę tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego żonę. Władze Austro-Węgier podejrzewały, że za zamachem stał wywiad serbski, ale dowodów nie miały. Postanowiły jednak wykorzystać zabójstwo jako pretekst do upokorzenia Serbii i zmuszenia jej do pewnych ustępstw[7], głównie w sferze propagandowej. Dlatego też wystosowały do rządu w Belgradzie - po porozumieniu się z Niemcami - ultimatum domagające się zaprzestania szerzenia nienawiści do Austro-Węgier, rozwiązania organizacji, które tę nienawiść propagowały i ukarania winnych zamachu. W odpowiedzi, udzielonej 23 lipca Serbia zgodziła się na wszystkie punkty (ale \"zgodnie z wymogami prawa międzynarodowego\") poza żądaniem udziału przedstawicieli władz austriackich w śledztwie przeciwko współwinnym zamachu, znajdującym się na terytorium serbskim. Poseł austriacki uznał odpowiedź za niewystarczającą i natychmiast opuścił Belgrad. Stosunki dyplomatyczne zostały zerwane, a 28 lipca Austro-Węgry wypowiedziały Serbii wojnę.
Teraz zaczął działać skomplikowany system sojuszy międzynarodowych. Rosja, protektorka Serbii, a w opinii jej władz także wszystkich Słowian południowych, ogłosiła mobilizację, co spowodowało wypowiedzenie jej wojny przez Niemcy (1 sierpnia 1914). Tego samego dnia mobilizację ogłosiła Francja[8], a 2 sierpnia poseł niemiecki w Brukseli zażądał od rządu belgijskiego zgody na przemarsz wojsk niemieckich; jednocześnie armia Rzeszy wkroczyła do Luksemburga, a w nocy z 3 na 4 sierpnia wtargnęła na terytorium Belgii. 4 sierpnia wypowiedziała wojnę Niemcom Wielka Brytania[9]. Dwa dni później przeciwko Rosji wystąpiły Austro-Węgry, a następnie do wojny przystąpiły inne kraje. W rezultacie w zmaganiach uczestniczyły 33 państwa (z czego 29 stanowiło Ententę, a 3 państwa centralne) i około 70 mln żołnierzy. Straty wyniosły 10 mln zabitych i 20 mln rannych.
Po wkroczeniu do Belgii Niemcy szybkimi marszami przez Liège i Brukselę dotarli do granicy francuskiej. Niemiecki sztab generalny opracował plan działań według zaleceń generała Alfreda von Schlieffena, sporządzony jeszcze w końcu XIX wieku. Był to plan wojny błyskawicznej (niem. Blitzkrieg), zakładający zmasowanie na froncie zachodnim 7/8 całości sił i pokonanie Francji w ciągu kilku tygodni, by następnie przerzucić wojska na wschód.
Dla wsparcia sojusznika sztab rosyjski pchnął dwie armie do Prus - jedną od strony Wilna, drugą znad Narwi, co zmusiło Niemców do pospiesznego wycofania z frontu zachodniego dwóch korpusów. To dało Francuzom możność odparcia niemieckiego natarcia w wielkiej bitwie nad Marną w dniach 6-9 września 1914. Tymczasem wzmocnione siły niemieckie gen. Hindenburga zadały klęskę Rosjanom pod Tannenbergiem i odepchnęły ich wstecz. Powodzenie przyniosła Rosjanom natomiast ofensywa na południu, gdzie szybko pokonali armię austriacką zajmując prawie całą Galicję ze Lwowem, przechodząc San i Wisłokę, oblegając twierdzę Przemyśl i zagrażając Krakowowi. Aby wesprzeć swych sojuszników, Niemcy uderzyli na środkowym odcinku frontu w kierunku na Warszawę i Dęblin; zajęli Łódź i Płock, spychając Rosjan na linię rzek Bzura-Pilica.
W ten sposób, już w pierwszych dniach, wojna wtoczyła się na ziemie polskie. Przez kraj przelewały się wielotysięczne armie, dochodziło do bitew i potyczek, a tym samym do zniszczeń oraz - towarzyszących każdej wojnie - gwałtów na ludności cywilnej. W dniach 4-7 sierpnia Niemcy zbombardowali nie broniony przez Rosjan i nie posiadający żadnego znaczenia militarnego, Kalisz.
Problem polski
Do wybuchu wojny państwa zaborcze nie miały konkretnie sprecyzowanych planów w stosunku do Polski i Polaków. W Austrii pojawiła się koncepcja uczynienie z Galicji trzeciego \"królestwa\", monarchii, a tym samym pogłębienia autonomii. Teraz, wraz z jej wybuchem, ten problem pojawił się i to od razu bardzo wyraziście. Zaczęło się od ogólnikowej odezwy Naczelnej Komendy c.k. austriackich wojsk z dnia 9 sierpnia:
\"Polacy! Zbliża się chwila oswobodzenia spod jarzma moskiewskiego. Sprzymierzone wojska Niemiec i Austro-Węgier przekroczą wkrótce granicę Królestwa Polskiego. Już się cofają Moskale. Upada ich krwawe panowanie, ciążące na was od stu przeszło lat. Połączcie się z wojskami sprzymierzonymi. Z naszymi sztandarami przychodzi do was wolność i niepodległość.\"
W Niemczech koła przemysłowe, militarne i nacjonalistyczne związane z Ligą Pan-Germańską wysuwały plany kolonizacji Wschodniej Europy, która miała być całkowicie podporządkowana ekonomicznie i militarnie interesom Niemiec. Projekt ten miał przyjąc nazwę \"Mitteleuropy\", bloku ekonomicznego pod hegemonią Niemieckiego Cesarstwa, które wykorzystując ekonomiczne zasoby tego rejonu zamierzały uzyskać potęgę zdolną do zwycięskiej rywalizacji z innymi mocarstwami światowymi. Polska w tym projekcie miała grać rolę małego państwa buforowego, poddanego stopniowej germanizacji(także poprzez sztucznie wywoływane klęski głodu zmniejszające populacje Polaków). Od terytorium dawnego Królestwa Kongresowego zamierzano anektować znaczne obszary, zwane \"Polskim Pasem Przygranicznym\", z których Niemcy planowali wypędzić Polaków i Żydów, a na ich miejsce osiedlić kolonistów Niemieckich. Marionetkowe państwo Polskie miało być monarchią na tronie której osadzony zostałby arystokrata z Niemiec lub Austrii. Początkowo miał być to książę austriacki, ale wraz z osłabieniem się pozycji Austro-Węgier w obozie Państw Centralnych, pomysł ten został zarzucony, a swoje pretensje do tronu polskiego wysunęło szereg książąt niemieckich, między innymi z Saksonii. Nawet po ewentualnym powstaniu owego satelickiego państewka, Cesarstwo Niemieckie zamierzało pozostawić kontrolę nad ekonomią, kolejami oraz wojskiem, w rękach niemieckiej armii. Generalnie projekt ten nie spotkał się z entuzjazmem dowództwa niemieckiego. Mimo tak ograniczonej autonomii uważali oni powstanie Państwa Polskiego za błąd. Jednocześnie wojska niemieckie rozdawały w dniach 7-8 sierpnia ulotki o treści: \"Przychodzimy do was jako przyjaciele. Zaufajcie nam! Wolność wam niesiemy i niepodległość! Połączcie się z wojskami sprzymierzonymi...\"
Rosja nie pozostała w tyle. 14 sierpnia 1914 ukazała się odezwa, podpisana przez naczelnego wodza wojsk rosyjskich, Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza, równie ogólnikowa jak te z drugiej strony frontu: \"...Niechaj Naród Polski połączy się w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosji. Pod berłem tym odrodzi się Polska swobodna w swej wierze, języku i samorządzie\"[13]. Z kolei na Zachodzie sprawa polska - przynajmniej w tej początkowej fazie wojny - nie wywoływała żadnych żywszych reakcji. Rządy państw Ententy uważały, że jest to wewnętrzny problem rosyjski, do którego nie powinny się wtrącać. Natomiast, jak zwykle życzliwie odnosiła się do sprawy polskiej opinia publiczna na Zachodzie[14] oraz liczna, a w USA dobrze zorganizowana Polonia, tradycyjnie związana z obozem narodowym.
Wymarsz Pierwszej Kompanii Kadrowej [
Józef Piłsudski początkowo nie wierzył, by konflikt serbsko-austriacki mógł przerodzić się w wojnę między zaborcami, ale 30 lipca 1914 wydał jednak rozkaz mobilizacyjny dla Związku Strzeleckiego. 2 sierpnia podporządkował sobie Drużyny Strzeleckie, a jednocześnie przyszła zgoda sztabu austriackiego na dywersyjne działania \"wojsk polskich\". O świcie 6 sierpnia z krakowskiej dzielnicy Oleandry[15] wyruszył ku granicy pierwszy oddział, poprzedzany przez 7-osobowy patrol konny Beliny. O godzinie 9.45 żołnierze obalili słupy graniczne pod Michałowicami, przekraczając granice zaborów.
Podejmując akcję w Kongresówce Piłsudski głosił oficjalnie, że zmierza do połączenia obu zaborów - Galicji i rosyjskiego - we wspólny organizm w związku z Austrią[16], a wydając rozkaz wymarszu liczył, że na widok wojska polskiego obywatele Królestwa chwycą za broń. W tym celu posłużył się mistyfikacją: w ulotce kolportowanej w Królestwie po 6 sierpnia informował, że 3 sierpnia w Warszawie sformowany został Rząd Narodowy, który jego - Piłsudskiego - mianował \"komendantem polskich sił wojskowych\". Opierając się na doniesieniach wywiadu liczył na szybkie zajęcie Warszawy. Tymczasem Rosjanie nie opuścili Warszawy, umocnili się nawet w Zagłębiu Dąbrowskim, gdzie Piłsudski miał zwolenników i mógł liczyć na poparcie i ochotników. W tej sytuacji słabe siły polskie nie miały szans na przyciągnięcie pod swoje sztandary ludności Kongresówki. Strzelców nie witano z radością, a wręcz wrogo. W rezultacie - po stoczeniu kilku potyczek i przejściowym zajęciu Kielc - Strzelcy wycofali się do Galicji. Reakcja Austriaków była oczywista: zażądali rozwiązania oddziałów strzeleckich lub włączenia ich do formacji Obrony Krajowej (niem. Landsturm).
NKN - Legiony - POW
16 sierpnia 1914 powstał w Krakowie, z inicjatywy polskich stronnictw politycznych, Naczelny Komitet Narodowy (NKN) z Juliuszem Leo (później Władysławem Jaworskim) na czele. NKN miał być - co uznali szybko Austriacy - \"najwyższą instancją w zakresie wojskowej i politycznej organizacji zbrojnych sił polskich\", a kierownictwo Departamentu Wojskowego objęli Władysław Sikorski (Kraków) i Aleksander Skarbek (Lwów). W skład NKN-u weszli przedstawiciele 11 partii politycznych z Galicji i 5 z Królestwa, w tym zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy Piłsudskiego. Odtąd wszystkie polskie formacje zbrojne miały występować jako Legiony Polskie pod austriackim zwierzchnictwem wojskowym. Piłsudski musiał się podporządkować. W odezwie do żołnierzy z 22 sierpnia napisał: \"Naród budzić się zaczyna i nie chce zostawić nas samotnymi, jak byliśmy dotychczas. Zgłosiłem w swoim i waszym imieniu przystąpienie do organizacji szerszej, zapewniającej wojsku polskiemu większe środki i szersze działania\"[17]. Liczył na to, że zachowa odrębność swej formacji, ale Austriacy byli nieugięci - Legiony mogły wystąpić jako formacja Landsturmu z dowódcami Polakami - generałami armii austriackiej. Jedyne, na co udzielono zgody, to polskie odznaki wojskowe, umundurowanie i komenda.
Początkowo powstały tylko Legion Zachodni i Legion Wschodni (ten drugi został rozwiązany nim jeszcze wszedł do akcji, bo jego żołnierze nie chcieli składać przysięgi na wierność cesarzowi; kilkuset z płk. Józefem Hallerem przeszło do Legionu Zachodniego, a około 5 tysięcy zostało wcielonych do c.k. armii). Ten kryzys spowodował wzrost niechęci czynników austriackich do polskich idei, Niemcy zaś[18] w ogóle nie wykazali zainteresowania. Sprawa polska, na tym początkowym etapie, rysowała się mgliście, a rola polityków i wojskowych, chcących stworzyć Wojsko Polskie i uczynić zeń liczący się czynnik na frontach wojny, sprowadzała się do roli \"petentów i niewygodnych suplikatorów\".
Tymczasem w toczącej się wojnie brały udział - słabo wyposażone i źle uzbrojone - Legiony, najpierw w składzie trzech pułków (Piłsudski stał na czele 1. pułku), a wkrótce (pod koniec 1915) trzech brygad[20]. Już we wrześniu 1914 główne siły Legionów (dowódca gen. Karol Durski-Trzaska) rzucone zostały w rejon Marmarosz Sziget na Węgrzech, a następnie walczyły w Karpatach Wschodnich, gdzie, po przejściu Przełęczy Pantyrskiej odnosiły sukcesy w bitwach pod Rafajłową i Nadwórną, a następnie wkraczając na Pokucie. 29 października, w wyczerpującej bitwie pod Mołotkowem poległo około 300 legionistów, a ponad 800 odniosło rany. Bataliony dowodzone przez Piłsudskiego brały udział w krwawych bitwach pod Anielinem i Laskami (22-26 października 1914), gdzie wybitną rolę odegrał Edward Rydz-Śmigły, ale w związku z załamaniem się ofensywy na kierunku warszawskim, musiały wycofać się[21] na Podhale, przy czym dwa tyłowe bataliony stoczyły zacięta bitwę pod Krzywopłotami. W tym właśnie momencie 1. pułk został - staraniem NKN - przekształcony w I Brygadę Legionów Polskich.
Na przełomie listopada i grudnia 1914, I Brygada - w ramach kontrofensywy austriackiej - stoczyła ciężkie boje pod Limanową, Chyżówkami i Marcinkowicami, wszędzie korzystając z pomocy górali. Przed samym Bożym Narodzieniem I Brygada (pod nieobecność Piłsudskiego dowodził szef sztabu Kazimierz Sosnkowski) stoczyła jeszcze zażarty bój pod Łowczówkiem (22-25 grudnia), ale w początku 1915 została zluzowana i odeszła na odpoczynek[22]. II Brygada walczyła jeszcze w górach, przełamując front rosyjski w dniach 18-21 stycznia 1915 pod Kirlibabą i wychodząc na rubież rzek Dniestru i Seretu, by wreszcie też zostać wycofaną z frontu.
Piłsudski rozwijał też utworzoną na jesieni 1914 Polską Organizację Wojskową (POW). Była to organizacja ściśle zakonspirowana, skierowana głównie przeciw Rosji. Jej komendantem był początkowo por. Tadeusz Zuliński, potem kpt. Stefan de Castenedolo Kasprzycki, faktycznie zaś sam Piłsudski. POW była całkowicie niezależna i dzieliła się na dwie formacje - Służbę Czynną i Rezerwę. Szkoliła oficerów i podoficerów dla przyszłego Wojska Polskiego, a nawet wydawała własne pismo \"Rząd i Wojsko\", redagowane przez Adama Skwarczyńskiego i Tadeusza Hołówkę. POW miała być siłą, która podejmie walkę w chwili, gdy decydować się będą losy niepodległości Polski. Obce wywiady nigdy nie przeniknęły w struktury POW i zaledwie podejrzewały istnienie podziemnej organizacji.
Zakończenie wojny
W roku 1918 sytuacja na frontach wojny światowej zmieniła się radykalnie na niekorzyść państw centralnych. Wprawdzie na wschodzie, po jednostronnym wycofaniu się z wojny bolszewików, armie niemiecka i austriacka zajęły ogromne obszary sięgając po Psków i Odessę, to na zachodzie i południu ponosiły klęskę za klęską. 9 sierpnia nastąpiło przełamujące uderzenie sprzymierzonych na linii Sommy, a jednocześnie, w Niemczech rozpoczęła się fala strajków, które były zapowiedzią rewolucji przygotowywanej przez Różę Luksemburg i Karola Libknechta. 3 listopada wybuchło powstanie marynarzy w Kolonii, a w kilka dni później rozpoczęły się komunistyczne zamieszki w Hamburgu, Rostocku, Bremie i Berlinie. W tym samym czasie zaczął się rozpad monarchii habsburskiej - w ciągu kilku dni niepodległość ogłosiły Czechy, Węgry i Jugosławia, w Wiedniu - obalając monarchię - objął władzę republikański rząd Karla Rennera, zaś w Niemczech abdykował cesarz Wilhelm II.
11 listopada 1918 roku w wagonie kolejowym w lasku w Compiègne podpisany został akt kapitulacji Niemiec i tym samym I wojna światowa została zakończona.
Powrót Piłsudskiego do Warszawy
W październiku 1918 r., kiedy było już oczywiste, że państwa centralne upadną, w Polsce rozpoczęła się walka o władzę. Wydawało się, że największe szanse na jej przejęcie ma - cieszący się poparciem Francji - KNP w Paryżu, który usilnie zabiegał o uznanie za rząd \"de facto\". Działacze KNP we Francji (hr. Zamoyski), USA (Paderewski, Smulski i Dmowski), w Anglii (Sobański) i we Włoszech (Skirmunt) przekonywali sojuszników o konieczności wysłania (przez Morze Czarne i Rumunię) do Polski armii Hallera. Odpowiedni wniosek w tej sprawie trafił do francuskiego premiera i ministra wojny Georges\'a Clemanceau. Ententa była jednak ostrożna. Na Zachodzie wiedziano o istnieniu Rady Regencyjnej i piłsudczyków, a Anglia była pomysłom KNP zdecydowanie przeciwna. W tej sytuacji o wszystkim zadecydować miały wydarzenia w Kraju.
Rada Regencyjna w ostatnich miesiącach swego istnienia pokazała, że jest rzeczywiście polskim rządem tymczasowym. W październiku wprowadziła nową formułę przysięgi wojskowej (Pierwsze jej słowa brzmiały: \"Przysięgam Bogu, Ojczyźnie, Państwu Polskiemu i Radzie Regencyjnej...\", co strona niemiecka przyjęła bez oporu), w połowie miesiąca ogłosiła zaciąg do armii polskiej, a 2 listopada przyjęła pierwsze przysięgi oddziałów Polskich Sił Zbrojnych. To wszystko przygotowywało grunt pod powstanie niepodległego państwa.
Piłsudski, powszechnie uważany za przywódcę obozu niepodległościowego, cieszył się poparciem legionistów i POW. Pobyt w więzieniu magdeburskim tylko umocnił jego pozycję. Rada Regencyjna i liczne organizacje polskie apelowały do władz niemieckich o jak najszybsze uwolnienie go z twierdzy. 31 października przybył do Magdeburga hr. Harry Kessler (wysłannik władz Rzeszy) mający wybadać poglądy Piłsudskiego. Niemcy wahali się jeszcze, ale 7 listopada zaczęły się zamieszki w Berlinie[44] poparte przez zdemoralizowaną armię. Przed rządem Niemiec stanęło widmo puczu, któremu - jak się obawiano - przyjdą z pomocą rosyjscy bolszewicy. Utworzenie na ich drodze państwa polskiego mogło powstrzymać parcie ku zachodowi. W tej sytuacji 8 listopada 1918 r. Piłsudski wraz z Sosnkowskim zostali uwolnieni i 10 listopada, pociągiem specjalnym z Berlina, dotarli do Warszawy. Na dworcu oczekiwał ich regent Lubomirski.
Powstanie rządu polskiego
W nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. powstał historycznie pierwszy Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej w Lublinie z Ignacym Daszyńskim na czele. Był to rząd lewicowy, socjalistyczny, a w jego skład weszli też ludzie związani z Piłsudskim (np. Wacław Sieroszewski, Edward Rydz-Śmigły). Przybyły do Warszawy (gdzie właśnie ujawniła się POW, która wspólnie z dowborczykami i młodzieżą akademicką przystąpiła do rozbrajania Niemców[45]) Piłsudski chciał początkowo jechać do Lublina i włączyć się w prace tamtejszego rządu, ale przekonany przez ks. Lubomirskiego, że rząd należy tworzyć w Warszawie, wysłał telegram do Daszyńskiego i Rydza-Śmigłego z wezwaniem do stawienia się w stolicy.
11 listopada Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad siłami zbrojnymi, a 14 listopada przejął on władzę cywilną. Rada Regencyjna uległa rozwiązaniu. 18 listopada powołany został rząd Jędrzeja Moraczewskiego w składzie: Wasilewski, Prauss, Arciszewski, Ziemięcki, Malinowski (PPS i PPSD), Thugutt, Nocznicki (PSL-Wyzwolenie), Witos, Kędzior (PSL-Piast), Wajda (Zjednoczenie Ludowe), Piłsudski, Downarowicz, Iwanicki i Supiński (jako bezpartyjni).
Dwa dni wcześniej - 16 listopada - Piłsudski wystosował depeszę do państw Ententy, w której informował o powstaniu niepodległego państwa polskiego obejmującego wszystkie wyzwolone ziemie Polski.
Granice i społeczeństwo Polski
Granice niepodległej Polski w roku 1918 zaczynały się dopiero kształtować. Nie był jeszcze znany ani ich przebieg, ani zasięg. W chwili zakończenia I wojny światowej rozpoczynał się dopiero proces scalania ziem mających (od roku 1921) tworzyć II Rzeczpospolitą. Marzeniem większości Polaków był powrót do granic sprzed roku 1772, ale tylko nieliczna mniejszość w to wierzyła. Zaczynały się dopiero walki o Wielkopolskę i Śląsk, 1 listopada wybuchły walki o Lwów, niejasna była kwestia odzyskania dostępu do morza i statusu Gdańska.
Ludność nowego państwa, podzielona przez zaborców przed 123 laty, była niejednolita i podejrzliwie nastawiona do nowych współziomków. Obok podziałów rozbiorowych istniały też poważne podziały etniczne, ze względu na mnogość mniejszości etnicznych i ich różnorodne zapatrywania na istnienie państwa w tym kształcie. Co więcej brakowało sposobów i środków dla rozwiązania najistotniejszych problemów.
Konstytucja marcowa 1921, Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 44, poz. 267), wprowadzała ustrój republiki demokratycznej o parlamentarno-gabinetowym systemie rządów. Władzę zwierzchnią (art. 2) przyznawała Narodowi (bez normatywnej jego definicji, gdyż ustrojodawca oparł się na stanowisku doktryny francuskiej, uznającej naród za zbiorowość polityczną wszystkich obywateli państwa, bez względu na ich przynależność etniczną), który nie sprawował jej sam, lecz za pośrednictwem specjalnych organów, zbudowanych zgodnie z Monteskiuszowską koncepcją trójpodziału władz
Mała Konstytucja z 20 lutego 1919 r. to Uchwała Sejmu Ustawodawczego z dnia 20 lutego 1919 r. w sprawie powierzenia Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa (Dz.Pr.P.P. Nr 19, poz. 226). Obowiązywała do grudnia 1922 roku.
Ustrój państwa wg Małej Konstytucji
Mała Konstytucja wprowadzała w Polsce system rządów komitetowych[1] - najwyższą władzę w państwie stanowił Sejm Ustawodawczy, którego wolę wykonywać miał Naczelnik Państwa oraz Rada Ministrów, jako swoisty komitet pozbawiony własnych, niezależnych od parlamentu uprawnień.
GENEZA I WOJNY ŚWIATOWEJ
1. Konflikty o kolonie
- Niemcy : Francja ( Alzacja, Lotaryngia, Maroko )
- Francja : Włochy ( Korsyka, Tunis )
- Francja : Anglia ( Kanał Sueski, Afryka Środkowowschodnia )
- Rosja : Anglia ( Afganistan, Persja )
- Anglia : Niemcy ( Bliski Wschód, panowanie na morzu )
- Niemcy : Rosja ( Bałkany, Cieśniny Czarnomorskie )
- Japonia : Rosja ( Mandżuria, Korea, Chiny )
- Turcja : Włochy ( Trypolitania )
- Niemcy : Japonia ( Chiny, wyspy na Pacyfiku )
- AustroWęgry : Rosja ( Bałkany )
2. Powstanie dwóch przeciwstawnych bloków politycznych i militarnych
Trójprzymierze ( państwa centralne )
- Niemcy
- Włochy
- AustroWęgry
Trójporozumienie ( entente cordiale )
- Anglia
- Rosja
- Francja
- Serbia
- Japonia
- Włochy
- Rumunia
- USA
3. Konflikty lokalne
- pierwszy kryzys marokański 1905 – 1911 między Francją a Niemcami o panowanie w Maroku, które ostatecznie dostało się Francji
- drugi kryzys marokański 1911 – 1912 między Włochami a Turcją o Trypolis, trafia on do Włoch
- „kocioł bałkański” – Bałkany to mozaika narodowościowa i religijna
- Turcja walczy o utrzymanie wpływów na Bałkanach
- AustroWęgry dążą do ekspansji na Bałkany; 1908 aneksja Bośni i Hercegowiny
- Rosja utrzymuje wpływy w Serbii
- I wojna bałkańska 1912 r. : Bułgaria, Serbia, Czarnogóra, Grecja przeciw Turcji
- II wojna bałkańska 1913 r. : Serbia, Grecja, Rumunia, Turcja przeciw Bułgarii
Przyczyną bezpośrednią I wojny światowej był zamach 28 czerwca 1914 w Sarajewie ( stolicy Bośni ). Przedstawicie organizacji „mlada bosna” Gawriłow Princip dokonał zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego żonę Zofię
Wybuch wojny : 28 VII 1914 AustroWęgry wypowiedział wojnę Serbii
- 1 VIII – Niemcy : Rosja
- 3 VIII – Niemcy : Francja, Belgia
- 4 VIII – Anglia : Niemcy
- 6 VIII – AustroWęgry : Rosja
- 6 VIII – Anglia : AustroWęgry
PRZEBIEG WOJNY
1. Główne fronty
- front zachodni : Niemcy z Francją, Anglią i Belgią
- front wschodni : Niemcy, AustroWęgry przeciw Rosji ( bitwa pod Gorlicami, oblężenie Przemyśla )
- front bałkański : AustroWęgry, Bułgaria, Turcja przeciw Serbii i Rosji
- front włoski : Włochy przeciw AustroWęgrom
- front kaukaski : Turcja przeciw Rosji
- wojna na morzu
Nowe bronie użyte podczas wojny : bunkry, okopy, zasieki z drutu kolczastego, moździerze, broń automatyczna, granaty ręczne, miotacze ognia, gazy trujące ( tlenek węgla, gaz musztardowy : pierwszy raz użyto pod Ipp, Belgia ), maski gazowe, czołgi ( Soma 1916 ), samoloty myśliwskie i bombowce, sterowce, okręty podwodne ( U-Boty ), bomby głębinowe, miny przeciwpiechotne
Charakter wojny :
- charakter światowy, objęła większość krajów
- wojna totalna, całkowita
- stosowano wszystkie metody i środki walki przeciw wrogu
- błyskawiczna, a później pozycyjna
SKUTKI I WOJNY ŚWIATOWEJ
Straty :
- ludnościowe ( 78 % straty na frontach, 22 % starty ludności cywilnej )
- po stronie Entanty – 3,5 mln + 750 tyś zmarło z ran
- po stronie państw centralnych – 2,5 mln, 751 tyś z ran zmarło, co 8 zmobilizowany zginął, 400 tyś Polaków zginęło
- materialne
320 mld $ kosztowała wojna = ruina gospodarcza państw walczących
- terytorialne
- Niemcy straciły : wszystkie kolonie na rzecz Anglii i Francji, Alzację i Lotaryngię, Wielkopolskę, Śląsk, Pomorze gdańskie, Niemcy zostały całkowicie rozbrojone
- Austria straciła : południowy Tyrol, Triest, część krainy Kartyni ( Bośnia i Hercegowina ), Węgry, Czechy, Słowacja, Galicja
- Bułgaria utraciła 1/3 powierzchni
- Węgry straciły 2/3 przedwojennego terytorium
- Turcja zmalała do 1/5
- powstanie nowych państw
Finlandia, Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Czechosłowacja, Austria, Węgry, Królestwo SHS ( Jugosławia ), Irlandia, Islandia
- rewolucja w Rosji, powstanie pierwszego państwa socjalistycznego
- upadek cesarstwa niemieckiego, powstanie Republiki Wajmarskiej
- upadek monarchii AustroWęgierskiej
- USA- wzrost roli, urosło do mocarstwa
- Narodziny faszyzmu
- Powstanie Ligi Narodów
Postanowienia traktatu wersalskiego wobec Niemiec
- demilitaryzacja ( zniszczenie przemysłu zbrojeniowego, zniesienie powszechnej służby wojskowej, ograniczenie armii do 100 tyś, kasacja ciężkiej floty wojennej, okrętów podwodnych i lotnictwa
- zwrot Francji terenów Alzacji i Lotaryngii
- protektorat zwycięskich mocarstw z Zagłębiu sary
- oddanie Belgii okrętów Eupen i Malmedy
- znaczne straty terytorialne
- przepadek wszystkich kolonii niemieckich na rzecz zwycięskich mocarstw
- odszkodowania wojenne w wysokości 140 mln marek w złocie
Utworzenie Ligi Narodów
- organizacja założona z inicjatywy prezydenta USA Wilsona, miała zapobiegać konfliktom zbrojnym na świecie
- nie weszły do niej Niemcy, Rosja, USA
- najwyższym organem Ligi była Rada ( czterech stałych członków : W. Brytania, Francja, Włochy, Japonia oraz czterech wybieranych okresowo )
- siedziba Ligi była w Genewie
REWOLUCJA W ROSJI
Przyczyny wybuchu
- kryzys gospodarczy
- kryzys żywnościowy
- olbrzymi nacisk podatkowy i pańszczyźniany
- absolutne rządy cara
- dążenie burżuazji do przejęcia władzy
- bardzo szybki wzrost liczebny klasy robotniczej
- powstawanie partii robotniczych
- chęć przejęcia przez te partie władzy
- niepowodzenie na frontach
- protest przeciwko wojnie
Wybuch rewolucji lutowej
- 21 luty ( 6 III u nas ) 1917 strajki w zakładach w Petersburgu
- demonstracja uliczna 21-26 luty
- bunt oddziałów wojskowych i przejście na ich stronę robotników
- rząd carski zostaje aresztowany – car Mikołaj II abdykuje
System dwuwładzy w Rosji
- Tymczasowy Komitet Dumy utworzony przez przedstawicieli Dumy. Tworzą Rząd Tymczasowy na czele z Jerzym Lwowem. Jest to rząd burżuazyjny, chce nadal prowadzić wojnę u boku Entanty
- Powstaje Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Jest to rodzaj rządu utworzony przez robotników, chcą zawrzeć pokój z Niemcami, zaprzestać wojnę
Rola Włodzimierza Lenina
- przyjazd ze Szwajcarii do Petersburga i jego tezy kwietniowe – 3 IV ( 16 u nas )
- przejąć władzę
- zakończyć wojnę
- przeprowadzić reformy w duchu socjalistycznym „ cała władza w rękach rad”
- przeprowadzić II rewolucję robotniczą
SPRAWA POLSKA W I WOJNIE ŚWIATOWEJ
1. Orientacje polityczne społeczeństwa polskiego w czasie I wś
- prorosyjska – Roman Dmowski
- na państwa centralne – PPS Galicja
- niepodległościowa – liczyć na własne siły – Józef Piłsudski
- rewolucyjna – „niech się imperialiści wykrwawią, a na ich gruzach powstanie duże państwo” – PPS lewica, SDKPiL
- germanofilska – liczyć na najsilniejsze państwo – Niemcy - Władysław Studnicki
- trialistyczna – oparcie się o AustroWęgry i stworzenie wspólnej monarchii
2. Polski czyn zbrojny
Polskie oddziały paramilitarne przed wybuchem wojny
- 1908 – Związek Walki Czynnej w Lwowie – Kazimierz Sosnkowski
- 1910 – Związek Strzelecki – Władysław Sikorski
- 1910 – Strzelec – Józef Piłsudski
- Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”
Organizacje te utworzyły w 1912 r Komisję Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych od 1913 r Normalna Komisja cel koordynacja działań w Galicji
16 sierpień 1914 – Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych i posłowie Koła Polskiego w Galicji utworzyli naczelny Komitet Narodowy
Polski oddziały zbrojne
- po stronie Rosji walczy legion Puławski ( liczy od 800 do 1000 osób )
- po stronie AustroWęgier – Legiony polskie 1914 – 1917 podporządkowane Naczelnemu Komitetowi Narodowemu, w 1915 liczyły 15 tyś osób
- I brygada kadrowa – Piłsudski
- II brygada kadrowa – płk. Józef Haller
- III brygada kadrowa – płk. Stanisław Szczeptycki
- Po stronie Francji – Legion Bajoński 1914 r. 1917 – armia polska we Francji pod dowództwem J. Hallera ( była to słynna błękitna armia, w kwietniu 1919 wracają do Polski )
3. Kryzys przysięgowy – 2 VIII 1917 – Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na wierność cesarzowi niemieckiemu i braterstwa broni z Niemcami. I i III Brygada zostaje internowana, Piłsudski i Sosnkowski zostali osadzeni w twierdzy w Magdeburgu. II Brygada złożyła przysięgę, została przekazana AustroWęgrom jako korpus posiłkowy
4. Powstanie polskiej organizacji wojskowej i jej losy
Polska Organizacja Wojskowa – tajna organizacja utworzona na rozkaz J. Piłsudkiego w Królestwie Polskim w 1914 r.
- niezależna od jakichkolwiek orientacji ( do 1915 prowadziła działania przeciw Rosji, po kryzysie przysięgowym w 1917 wystąpiła przeciw państwom centralnym )
- w listopadzie 1918 POW uczestniczyła aktywnie w rozbrajaniu okupantów
- pierwszym komendantem POW był Tadeusz Żuliński, pod koniec wojny funkcję tę pełnił płk. Edward Rydz Śmiały
I wojna światow - sprawa polska
Analizując materiały źródłowe do zagadnienia sprawy polskiej w okresie wielkiej wojny, jak książkę Witolda Pronobisa „Polska i świat w XX wieku”, przedruki fragmentów ówczesnej prasy, np.: „Czas” lub dekret podpisany przez Józefa Piłsudskiego z 14 listopada 1918 roku, można odnieść wrażenie, ba jest się przekonanym, że Polska i jej sprawa stanowiły zagadnienie niewygodne, kontrowersyjne i zarazem natrętnie wwiercające się w rozmowy wielkich mocarstw o kształcie powojennego świata. Ze wzmiankowanych źródeł wynika, że ogromną rolę w sprawie polskiej odegrał przede wszystkim sam Piłsudski, którego walka była przemyślana i metodyczna. Przyjrzenie się bliżej tamtym wydarzeniom potwierdza słowa Michała Sokolnickiego: „Nikt na całym świecie Polski nie chce”.
Ówczesna Polska, podzielona między trzech zaborców, z nadzieją oczekiwała w latach 1912-1914 na konflikt zbrojny, wynikający z faktu krzyżowania się sprzecznych interesów okupantów, tj. Rosji i Austrii. Konflikt taki dawał Polsce szansę na ponowne zaistnienie na mapie świata. Wśród ugrupowań politycznych zaczęto rozważać korzyści jakie wyniknęłyby z przyłączenia się Polaków do któregoś z państw zaborczych. Narodowa Demokracja, z Romanem Dmowskim na czele, podtrzymywała swe koncepcje współpracy z Rosją, licząc, że po wygranej wojnie Polska otrzyma za lojalność znaczne przywileje i autonomię. W zaborze austriackim natomiast, dało się zauważyć większe ożywienie nadziei niepodległościowych, lecz związanych z poparciem dla monarchii austro-węgierskiej. Wynikało to ze sporej autonomii Polaków w Galicji i niechęci Austriaków do Rosji. Byli też przeciwnicy takiej idei, jak Józef Piłsudski, który uważał, że Austria jest bliska sojuszu z Niemcami, którzy swoją antypolską polityką nie mogli wzbudzać ufności. Piłsudski był zdania, iż należy podzielić walkę o niepodległość na dwa etapy. Pierwszy z nich miałby obejmować wspólną walkę Polaków, Austriaków i Niemców z Rosją, gdyż ta, w opinii Piłsudskiego, niechybnie przegra. Drugi etap miał wiązać się z odstąpieniem Polski od państw centralnych i przyłączenie się do Anglii i Francji w konflikcie z Niemcami. Zupełnie inne był stanowisko polskich komunistów, którzy sprzeciwiali się idei niepodległości, a postulowali za wspieraniem ruchów rewolucyjnych w Rosji i Niemczech.
Piłsudski zdawał sobie sprawę, iż Rosjanie nie mają dużych szans na obronę ziem Królestwa Polskiego z uwagi na specyficzne warunki geograficzne tego terenu. Uznał, że będzie to okazja do wkroczenia oddziałów kadrowych wojska polskiego z Galicji, co z czasem zaowocuje ogólnonarodowym powstaniem i stworzeniem ochotniczej armii. Dedukcje Piłsudskiego znalazły aprobatę Austrii i w momencie wybuchu wojny pozwolono mu na przeprowadzenie mobilizacji oddziałów strzeleckich. Niestety, z obawy przed odwetem zaborcy, ludność Królestwa Polskiego nie zareagowała entuzjastycznie, gdy w sierpniu 1914 wojska Piłsudskiego wkroczyły na teren zaboru rosyjskiego. Ochotników było niewielu, co rozczarowało Austriaków. Aż do września 1916, Piłsudski dowodził wojskami polskimi, lecz pod ogólnym kierownictwem Austrii. Postanowił odejść i poprosił o dymisję, której mu udzielono. Wcześniej podjął decyzję o stworzeniu na terenach zaboru rosyjskiego Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Sprawdzały się jego wcześniejsze przewidywania związane z klęską Rosjan. Mógł przejść do drugiego etapu walki o niepodległość, walki z obecnymi sojusznikami – Austrią i Niemcami. Wyrzekając się współpracy z dotychczasowymi towarzyszami broni mógł uzyskać poparcie ludności polskiej w Królestwie. Odtąd zaczął wyczekiwać dogodnego momentu na realizację swojego zamierzenia.
Tymczasem sytuacja militarna państw centralnych stawała się coraz trudniejsza. Skłoniło to Austrie i Niemcy do kroków mających na celu pozyskanie ludności byłego zaboru rosyjskiego. 5 listopada 1916 roku ogłoszono manifest dwóch cesarzy Franciszka Józefa i Wilhelma II, który zapowiadał utworzenie samodzielnego Królestwa Polskiego z dziedziczną monarchią, konstytucyjnym ustrojem i własnym wojskiem. Ten konieczny dla zaborców krok miał tę zaletę, że sprawa Polski zyskała rangę międzynarodową. W zamian oczekiwano naboru ochotników do służby wojskowej dla zaborców. Józef Piłsudski widział w tej sytuacji możliwość realizowania swoich planów. Zażądał utworzenia czysto polskiego rządu i zwierzchnictwa nad wojskiem. Nie powołano rządu polskiego, lecz utworzono Tymczasową Radę Stanu złożoną z Polaków, ale z nominacji niemieckiej. Niestety twór ten szybko upadł.
W początkach lipca 1917 roku Piłsudski spotkał się ze starszymi oficerami legionowymi i skłonił do otwartego konfliktu z władzami Austrii i Niemiec poprzez bojkot przysięgi legionistów związanej z otrzymaniem obywatelstwa austro-węgierskiego. Przekonywał, że skoro upadł carat w Rosji, to teraz, w interesie Polaków jest, by wojnę przegrały państwa centralne a wygrali alianci. Bunt powiódł się. Mnóstwo żołnierzy internowano, zaś sam Piłsudski był więziony aż do listopada 1918 roku. Nieco wcześniej, bo 22 stycznia 1917 roku, prezydent Stanów Zjednoczonych, Woodrow, stwierdził, że warunkiem przyszłego pokoju jest niepodległa i rządząca się sama Polska. Również w Rosji, w związku z rewolucją lutową, powołany Rząd Tymczasowy akcentował potrzebę niepodległości państwa polskiego. Taki stan rzeczy skłonił prezydenta Francji do wydania dekretu o tworzeniu armii polskiej. Wkrótce do sprawy włączyły się Anglia i Włochy. Sprawa Polski stawała się coraz głośniejsza, a wydarzenia na terenach okupowanych i poza ich granicami rozgłos ten potęgowały. Państwa centralne coraz wyraźniej dostrzegały niechęć Polaków, toteż przystały na częściową realizację obietnic. W początkach września 1917 roku w polskie ręce przeszło szkolnictwo i sądownictwo, zaś w połowie tego miesiąca powołano Radę Regencyjną, która stanowiła najwyższą władzę w Polsce. W praktyce jednak owa Rada była uzależniona od okupantów. Dopiero pod koniec wojny, gdy stało się jasne, że Niemcy przegrali wojnę, Rada Regencyjna zerwała formalne stosunki z mocodawcami i zapowiedziała powołanie nowego rządu.
W styczniu 1919 roku rozpoczęły się w Paryżu obrady konferencji pokojowej, gdzie interesów Polski bronił Ignacy Paderewski i Roman Dmowski. Ostateczny tekst traktatu pokojowego podpisano 28 czerwca 1919 roku. Ustalał on jedyni granicę zachodnią Polski, natomiast ostateczny kształt uzależniał od plebiscytu na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach. Gdańsk uznano za wolne miasto pod zarządem Komisarza Ligi Narodów. Sprawa granic wschodnich została na barkach Polski, co wiązało się z przyszłą walką.
W wyniku zaborów państwo polskie zostało wymazane z mapy Europy. Pomimo licznych powstań, nie udało się doprowadzić do odzyskania niepodległości. Dopiero światowy konflikt, w którym wzięły udział wszystkie mocarstwa zaborcze, stał się szansą na niepodległość. W I wojnie światowej Rosja stanęła naprzeciw sojuszu Niemiec i Austro-Węgier. W rezultacie również na ziemiach Polski wytworzyły się stronnictwa prorosyjskie i proaustriackie.
Stronnictwa polityczne
Orientację prorosyjską reprezentowali ludzie związani z Ligą Narodów i endecją (Narodowa Demokracja) z Romanem Dmowskim na czele. Za głównego przeciwnika uznawali oni Prusy. Koncepcja proaustriacka narodziła się w oparciu o Polską Partię Socjalistyczną z Józefem Piłsudskim na czele. Z powodu szerszej autonomii w Galicji, planowali oni wprowadzenie własnych sił zbrojnych do Królestwa Polskiego, a następnie wybuch powstania przeciwko Rosji. Na wyzwolonych terenach miał powstać zalążek państwa polskiego, które stopniowo miało odzyskać dawne terytorium.
Działalność podczas wojny
Po wybuchu wojny Piłsudski zaproponował Austrii pomoc wojskową poprzez wywołanie powstania w Królestwie Polskim. Już w 1914 granicę z Rosją przekroczył pierwszy polski oddział - Pierwsza Kadrowa Kompania Strzelców. Wysiłki Piłsudskiego były jednak nadaremne - ludność miała dość zrywów i nie udało się wywołać powstania. Postanowiono zatem stworzyć Legiony Polskie. Brały one czynny udział w walce na frontach I wojny światowej. W przypadku endecji działalność polityczna nie przyniosła rezultatów, utworzono co prawda komitety obywatelskie i Komitet Narodowy Polski, ale Rosjanie zignorowali je.
Pierwszym widocznym efektem działalności politycznej był Akt 5 listopada. Proklamował on \"samodzielne Królestwo Polskie\", utworzone z ziem zaboru rosyjskiego. Oczywiście chodziło jedynie o zachęcenie Polaków do walki przeciwko Rosji, a deklaracja była tylko wabikiem na rekrutów. Powstały jednak początki organizacji państwa w postaci Tymczasowej Rady Stanu pełniącej funkcję rządu.
Kolejnym przełomem była rewolucja w Rosji. Władze rewolucyjne postanowiły możliwie dużo obiecać, a potem po ustabilizowaniu się sytuacji \"renegocjować\". Powstały nowe polskie jednostki: Dywizja Strzelców Polskich (IV 1917), I Korpus Polski (VII 1917) oraz armia polska we Francji (VI 1917).
Kiedy Polacy mieli już własne siły, zbrojne państwa centralne zauważyły zagrożenie. Polskie jednostki miały złożyć przysięgę wierności. W wyniku odmowy rozwiązano I i III brygadę legionów, a żołnierzy internowano. Piłsudski znalazł się w Magdeburgu. Ponieważ państwa centralne pokonały Rosję, Polacy przestali być potrzebni jako samodzielny naród. Spowodowało to spadek zainteresowania sprawą polską. Jednakże Rosja, podpisując traktat brzeski, spowodowała zerwanie wszelkich zobowiązań zachodnich aliantów. Teraz to państwom Ententy zaczęło zależeć na silnej Polsce. Ponadto polskie oddziały w armii austriackiej zbuntowały się, a przez Królestwo Polskie przetoczyła się fala strajków.
Umacnianie niepodległości
Koniec I wojny spowodował chaos w całej Europie. Na terenach zaborczych rozpoczęło się spontaniczne rozbrajanie wycofujących się oddziałów niemieckich. Polacy oczywiście od razu rozpoczęli od walki politycznej między sobą. Powstawały liczne ośrodki polskie w miastach. Powołanie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej w nocy 6-7 listopada 1918 spowodowało ustabilizowanie się sytuacji. Przełomowym momentem było przybycie do Warszawy Piłsudskiego 10 listopada 1918r. Został on mianowany naczelnym dowódcą wojska polskiego. Politycy w kraju porozumieli się wreszcie z przebywającym na emigracji rządem Dmowskiego i utworzono rząd z Jędrzejem Moraczewskim na czele. Wydał on dekret 22 listopada mianujący Piłsudskiego Tymczasowym Naczelnikiem Państwa. Skupiając pełnię władzy w jednym rękum udało się ustabilizować sytuację w kraju. Było to praktyczne uzyskanie niepodległości, potwierdzone następnie w licznych walkach zarówno na Ukrainie, jak i w wojnie z bolszewikami. Wywalczone ziemie zostały później przyznane
Kształtowanie się granic Polski
Po oficjalnym uzyskaniu niepodległości przez Polskę, trzeba ją było jeszcze zachować. Oprócz postanowień traktatu wersalskiego, w kształtowaniu się powojennej Polski dużą rolę odegrały walki toczone z państwami sąsiadującymi. Postaram się zatem przybliżyć przebieg procesu kształtowania się granic II Rzeczypospolitej.
Granica zachodnia
Na zachodzie w Wielkopolsce 27 grudnia 1918 roku wybuchło powstanie. Powstańcom udało się zaskoczyć władze niemieckie zajęte tłumieniem powstania robotników w Berlinie. Dzięki akcjom powstańców dowodzonych przez gen. Józefa Dowbora- Muśnickiego udało się wyzwolić województwo poznańskie. Powodzenie powstania miało duże znaczenie dla przebiegu konferencji w Paryżu. Mocarstwa zachodnie zostały bowiem postawione przed faktem dokonanym. Niestety, w pozostałych kwestiach postanowienia nie były korzystne dla Polski.
Bitwa Warszawska
Podjęte zostały decyzje o plebiscytach na następujących terenach: Powiślu, Warmii i Mazurach, Górnym Śląsku. Polska otrzymała w zasadzie tereny już zajęte czyli obszary Pomorza Gdańskiego (bez Wolnego Miasta Gdańsk pozostającego pod opieką Ligi Narodów) Wielkopolskę i okolice Działowa. W wyniku przeprowadzonych plebiscytów Polacy utracili Warmię, Mazury i Powiśle. 11 lipca 1920r. zyskano jedynie kilka wsi z prawego brzegu Wisły. W wyniku totalnie niecelnej polityki polskiej, utracony został Górny Śląsk, mimo silnych tendencji narodowościowych przejawiających się w powstaniach śląskich, krwawo stłumionych przez Niemców. O ile można jeszcze zrozumieć politykę Polski z okresu 2 pierwszych zrywów czyli sierpnia 1919 i sierpnia 1920r. Polska toczyła wtedy wojnę z ZSRR i walczyła o wschodnią granicę, to opuszczenie powstańców podczas trzeciego powstania z maja 1921r uważam za błąd. Powstańcy opanowali przecież część terytorium plebiscytowego i dzięki pomocy Polski mogli osiągnąć sukces. Tak się jednak nie stało i powstanie zostało stłumione.
Granica wschodnia
Walki na wschodzie zaczęły się, gdy tylko Niemcy zaczęli się wycofywać. Już 1 Listopada 1918r doszło do starć z Ukraińcami. Walki te oprócz Lwowa objęły całą Galicję. Podobnie rzecz się miała na terenach Litwy. Walki między wojskami polskimi a radzieckimi trwały od grudnia 1918r. Spowodowane to było polityką Piłsudskiego, który pragnął utworzyć jak najszerszą strefę oddzielającą Polskę od ZSRR.
Mimo potępienia działań polskich przez mocarstwa zachodnie, w kwietniu 1920r. Polacy decydują się na ofensywę na Ukrainie. Jednak Rosjanie, którzy uporali się już z kontrrewolucjonistami, odpowiadają miażdżącym kontruderzeniem. Armia Czerwona dowodzona przez marszałka Tuchaczewskiego staje na przedpolach Warszawy. W sierpniu dochodzi do osławionego \"Cudu nad Wisłą\". W rzeczywistości Tuchaczewski miał niewielkie szanse na zdobycie Warszawy. Polskie wojska były znacznie lepiej wyszkolone, walczyły na własnym terenie i wiedziały, że bronią stolicy, zaopatrzenie Armii Czerwonej było rozciągnięte na długim odcinku. Poza tym, wbrew pozorom, Tuchaczewski borykał się z brakiem odpowiedniej liczby żołnierzy, co uniemożliwiło mu zabezpieczenie skrzydeł. Dzięki bohaterskiej obronie polskich oddziałów gen. Franciszka Latinika, które odpierały kolejne fale szturmujących Czerwonoarmistów, udało się wyprowadzić kontruderzenie na skrzydło wojsk bolszewickich.
Kształtowanie się granic Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918-1922.
Armia gen. Władysława Sikorskiego, trzykrotnie słabsza niż siły bolszewickie, natarła na wschodni brzeg Wkry, a potem na Nasielsk. Ciężkie boje toczyły się przez następny dzień, kiedy to sowieckie armie podjęły atak na całym odcinku. Rosjanom nie udało się jednak odzyskać inicjatywy. 16 sierpnia rozpoczęło się uderzenie znad Wieprza, dzięki przełamaniu sowieckiego frontu Polakom udało się wyjść na tyły armii Tuchaczewskiego i zmusić go do odwrotu. Już 18 sierpnia Polacy otrzymali rozkaż pościgu za wycofującym się nieprzyjacielem.
Zawieszenie broni kończące walki na froncie wschodnim zostało podpisane 8 Października 1920r. W wyniku rozmów pokojowych w marcu 1921r podpisano pokój w Rydze kształtujący granicę wschodnią Polski.
W ten oto burzliwy sposób ukształtowały się krótko po odzyskaniu niepodległości granice państwa polskiego. Jednak nie były one trwałe. Nadciągała bowiem druga wojna, mająca zmienić oblicze Europy.
Wyprawa Kijowska
Wobec rozgromienia kontrrewolucji na Syberii, pokonania Denikina oraz zawarcia pokoju z Łotwą i Estonią, front polski stawał się najważniejszym frontem bolszewików. Jego siły szybko wzrastały. Starając się uprzedzić ich uderzenie Piłsudski zdecydował się podjąć ofensywę na Kijów. Obok zamysły rozbicia głównych sił przeciwnika i zyskania buforowego terytorium była ona próbą realizacji planów federacyjnych marszałka. Sojusz z Ukraińcami atamana Petlury miał doprowadzić do powstania zaprzyjaźnionego państwa, osłaniającego Polskę przed potęgą Rosji.
Pomimo doniesień wywiadu o koncentracji głównych sił bolszewickich na Białorusi i groźby braku rozstrzygającego efektu planowanej ofensywy, nie było możliwości jej odwołania. Znaczna przewaga nad osłabionymi buntem brygad galicyjskich bolszewikami, przyniosła szybkie sukcesy terytorialne. Po początkowych porażkach ich wojska wycofały się za Dniepr, unikając całkowitego zniszczenia. Kijów został zajęty bez walki 7 maja. Jego zdobycie uciszyło antywojenną opozycję w Polsce i wywołało niechęć Entanty. Przyniosło też przypływ rosyjskiego patriotyzmu, skrzętnie, acz z niejakim zażenowaniem, wykorzystany przez bolszewików. Na apel generała Brusiłowa do Armii Czerwonej zaczęli się zgłaszać niechętni dotąd nowej władzy carscy oficerowie.
Wojska polskie po zdobyciu Kijowa zatrzymały się. Dalej nie było po co iść. Część wojsk przygotowano do przerzutu na północ, gdzie szykowano na 17 maja ofensywę w celu zdobycia Żłobina, dającego najkrótsze połączenie kolejowe Mińska z Kijowem.
Ofensywa majowa
Nowy dowódca Frontu Zachodniego Michaił Tuchaczewski - \"demon wojny domowej\" - był jednak szybszy. 15 maja jego XV Armia uderzyła na polskie pozycje na Ułłą, a XVI Armia przekroczyła niestrzeżony odcinek Berezyny pomiędzy Borysowem a Bobrujskiem. Wojska polskie, przygotowane do ataku na Żłobin, odrzuciły XVI Armię za rzekę. Z własnej ofensywy trzeba było jednak zrezygnować. Bardziej na północ poszło gorzej. Pobita polska 1 Armia rozpoczęła odwrót na Mołodeczno. XV Armia ruszyła w pościg wyginając się w coraz to szerszy łuk pomiędzy Dźwiną a Berezyną. Podjęta przez wojska polskie kontrakcja starała się wykorzystać ryzykowność tego położenia. Nacierająca od strony Święcian Armia Rezerwowa i skoncentrowana w rejonie Borysowa Grupa Skierskiego stworzyć miały ramiona kleszczy, w których zgnieceni zostaliby bolszewicy, przytrzymywani od frontu przez zregenerowane jednostki 1 Armii. Kontrofensywa odniosła sukces, chociaż plan okrążenia się nie powiódł. Centrum posuwało się szybciej niż skrzydła, wypychając pobite oddziały wroga z przygotowywanego worka. Pod koniec miesiąca front ustabilizował się na linii małej rzeczki Auty, zostawiając korzystny rejon koncentracji na zachód od Połocka w rękach bolszewików. Na decyzję Piłsudskiego o wstrzymaniu ofensywy wpłynęły sukcesy Konnej Armii na południowym froncie.
Powstania śląskie – trzy konflikty zbrojne na Górnym Śląsku, jakie miały miejsce w latach 1919-1921 między ludnością polską i Niemcami. Odbyły się one w okresie formowania się porozbiorowego państwa polskiego.
I powstanie pod wodzą Alfonsa Zgrzebnioka wybuchło samorzutnie 16/17 VIII 1919 w związku z aresztowaniem śląskich przywódców POW i niezadowoleniem ludności polskiej z terroru i represji niemieckich, których przejawem była m.in. masakra w Mysłowicach. Powstanie objęło głównie powiaty pszczyńskie i rybnicki oraz część okręgu przemysłowego.
Powstanie stłumione zostało przez Niemców do 26 VIII 1919 roku. Rząd polski, który był zaangażowany w politykę wschodnią, powstania nie poparł. Jedynym celem, jaki osiągnięto, było zmuszenie władz niemieckich do ogłoszenia amnestii, zaś na obszarze plebiscytowym wciąż panowały siejące terror liczne bojówki.
Konferencja wersalska - sprawa polska.
Z chwilą rozpoczęcia obrad konferencji pokojowej 18 stycznia 1919 roku istniały dwa polskie, odrębne ośrodki polityczne gotowe reprezentować swoją ojczyznę i bronić jej praw oraz roszczeń terytorialnych. Jeden z nich to Komitet Narodowy Polski, działający w Paryżu i uznany przez państwa Ententy za oficjalną organizację polską. Z kolei w Warszawie działało Ministerstwo Spraw Zagranicznych jako formalna gałąź nowo utworzonego rządu. W końcu, w wyniku porozumienia w styczniu 1919 roku została wyłoniona jednolita Delegacja Polska na Konferencję Pokojową, jako jedna z 27 delegacji państw sprzymierzonych i stowarzyszonych. Polskę mogło reprezentować dwóch delegatów. Jednym z nich został ówczesny premier i minister spraw zagranicznych Ignacy Paderewski, a jego zastępcą dr Kazimierz Dłuski. KNP mianowało drugiego delegata został nim Roman Dmowski. Starano się aby w skład delegacji weszli ludzie kompetentni, najlepsi, wszak chodziło o sprawy niezmiernie ważne dla istnienia niepodległej Polski. 1 kwietnia 1919 roku rząd polski mianował delegatem również Władysława Grabskiego, późniejszego premiera i ministra skarbu. Bezpośrednio na konferencji mogły występować tylko dwaj delegaci ale nie musiały to być koniecznie te same osoby. Nie były to jedyne postaci, które pojechały na konferencję, zorganizowano wiele organów pomocniczych, które miały wspierać merytorycznie naszych delegatów. Były to: Delegacja Ekonomiczna z Andrzejem Wierzbickim, Oddział Biura Prac Kongresowych pod przewodnictwem Franciszka Jana Pułaskiego, Wydział Polityczny, Wydział Ekonomiczno-Finansowy, Wydział Prasowy, Wydział Propagandy. Dla sprawniejszej koordynacji działań delegatów powołano tzw. Naradę przy Delegacji oraz Małą Naradę przy Delegacji.
Istniały również dwa stowarzyszenia mające na celu upowszechnienie sprawy polskiej i pozyskanie przychylności opinii europejskiej. Jan Rozwadowski kierujący Wydziałem Propagandy współtworzył organizację „France-Pologne”, drugim stowarzyszeniem było „Les Amis de la Pologne”, którego kierowniczką była Rosa Bartly. „France-Pologne” wydawało dwutygodnik „La Pologne” na łamach, którego drukowane były artykuły polityczne dotyczące spraw aktualnych, informacje o życiu wewnętrznym Polski i jej sytuacji ekonomicznej oraz sprawozdania z życia kulturalnego.
29 stycznia 1919 roku polska delegacja po raz pierwszy przedstawiła swoje propozycje dotyczące granic i program terytorialny. Na posiedzeniu Rady Najwyższej Roman Dmowski w pięciogodzinnym wystąpieniu przedstawił najważniejsze problemy wewnętrzne i międzynarodowe Polski, zaprezentował również zakres polskich roszczeń terytorialnych. W konsekwencji 12 lutego 1919 roku Rada Najwyższa powołała działającą w Paryżu międzynarodową Komisję do Spraw Polskich z Julias Martin Cambon na czele. Miała ona opracować propozycję w sprawie granic Polski, wyznaczyła więc 1 marca podkomisję dla przygotowania odpowiedniego projektu z francuskim generałem Henri Le Rond. Według polskich przedstawicieli nowo powstała Polska powinna mieć odpowiednio duże terytorium, dużą ilość mieszkańców i potencjał ekonomiczny, gdyż w przeciwnym razie, wciśnięta między dwie potęgi Niemcy i Rosję może nie poradzić sobie z ewentualnym zagrożeniem.
Granica zachodnia. Odpowiednią notę wystosowano 28 lutego. Polacy proponowali terytorium sprzed I rozbioru plus ziemie poza tymi granicami na których ludność czuje przynależność do Polski ale bez ziem na których siły narodowe uległy osłabieniu po rozbiorach.
Granica wschodnia. Nota z 3 marca. Istniała rozbieżność między polskimi delegatami dotycząca granicy wschodniej i całej przyszłej polityki wschodniej. Część delegatów była zwolennikami rozwiązania federacyjnego. Dmowski uważał, że federacja może jedynie osłabić państwo, chciał przyłączyć do Polski te tereny, które będzie ona w stanie wchłonąć. Nie był również zwolennikiem utworzenia na wschodzie łańcuchu państw dzielących Polskę i Rosję gdyż, według niego, konflikt i tak jest nieunikniony.
Postulaty te stanowiły podstawę do opracowania wniosków przez Komisję Cambona, przekazanych 12 marca Radzie Najwyższej Konferencji Pokojowej. Przyznawały one Polsce cały Górny Śląsk, Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie wraz z Gdańskiem oraz szeroki pas terytorium na prawym brzegu Wisły. Był to projekt najbardziej korzystny dla Polski ukształtowania granicy z Niemcami.19 marca doszło w Radzie Najwyższej do dyskusji dotyczącej granicy polsko-niemieckiej, wówczas premier brytyjski Lloyd George wystąpił przeciwko owej propozycji. Zakwestionował słuszność projektu Komisji, mający na celu podporządkowanie ponad 2 mln Niemców państwu polskiemu. Przeciwstawiał się zwłaszcza postulatowi włączenia do polski Gdańska oraz 4 powiatów na prawym brzegu Wisły (tzw. okręg kwidzyński).
Projekt został na nowo rozpatrzony przez Komisję Cambona, Rada Najwyższa jednogłośnie opowiedziała się za przyznaniem Polsce Gdańska i okręgu kwidzyńskiego bez plebiscytu. Nie była to jednak ostateczna decyzja. W dniu 22 marca Rada Najwyższa wróciła do sprawy granicy polsko-niemieckiej. Zapowiedziała ona modyfikację propozycji Komisji Cambona, wszyscy polscy delegaci zdawali sobie sprawę z tego, że przyniesie to same niekorzystne dla Polski postanowienia. Wkrótce Anglicy z premierem Lloyd Georgem stali się zagorzałymi przeciwnikami polskich roszczeń terytorialnych. Premier uważał, że przekazanie 2100 tyś Niemców Polakom, jak sam powiedział „narodowi, który przez cały ciąg swej historii ani razu nie zdołał wykazać uzdolnienia do utrzymania stałej samodzielności wcześniej czy później doprowadzi do nowej wojny w Europie Wschodniej”. Z taką argumentacją zgodził się również prezydent Wilson. W końcu w pierwszych dniach kwietnia zdecydowano, że należy z Gdańska i przyległego doń terytorium utworzyć wolne miasto pod protektorem Ligi Narodów, włączonego w obręb polskiego obszaru celnego. Zdecydowano również o przeprowadzeniu plebiscytu na terenie Warmii, południowych Mazur i Powiśla. Nie tylko w tej kwestii dały o sobie znać sprzeczne interesy mocarstw. Francja, dla której Polska stanowić miała główne oparcie w tej części Europy, dążyła do przyznania jej najbardziej uprzemysłowionej części Śląska. Z kolei Wielka Brytania, w obawie przed naruszeniem tradycyjnej zasady utrzymania równowagi sił na kontynencie europejskim oraz nadmiernym wzrostem roli Francji, była za pozostawieniem Górnego Śląska w granicach Niemiec. Również prezydent Wilson sprzeciwił się odebraniu Niemcom tego obszaru. 7 maja 1919 roku wręczono Niemcom projekt traktatu pokojowego. Przyznawał on Polsce Górny Śląsk, poznańskie oraz pomorze Nadwiślańskie, zapewniając dostęp do Bałtyku. Strona niemiecka sprzeciwiła się oderwaniu od Niemiec Gdańska i Górnego Śląska, uznała, że jedynie część Prus Zachodnich i część poznańskiego należy się Polsce. W odpowiedzi na to sformułowano kolejną notę polską którą przesłano do sekretariatu generalnego konferencji. Zarówno komisja Cambona jak i Lloyd George nie ustępowali w swoich decyzjach dotyczących granicy polsko-niemieckiej. Na początku czerwca odebrano Komisji Cambona mandat dalszego opracowania sprawy polskiej, a zadanie to powierzono nowo utworzonej Komisji do Spraw Wschodniej Granicy Niemiec. Komisja ta zaproponowała przeprowadzenie plebiscytu na Górnym Śląsku oraz dokonanie dalszych modyfikacji przedłożonego Niemcom projektu traktatu na niekorzyść Polski.
16 czerwca tak zmieniony tekst traktatu wręczono Niemcom. Uroczystość podpisania traktatu z Niemcami odbyła się 28 czerwca 1919 roku w sali lustrzanej pałacu wersalskiego. Tego samego dnia Ignacy Paderewski i Roman Dmowski złożyli w imieniu Polski pod traktatem wersalskim swoje podpisy, akceptując tym samym zarówno traktat główny jak i dodatkowy traktat o ochronie mniejszości tzw. mały traktat wersalski. Na mocy ustawy sejmowej z 31 lipca 1919 roku Polska ratyfikowała traktaty 1 września 1919 roku.
Stanowiska niektórych państw wobec nowego ładu w Europie:
- USA- wyrażały najmniejsze zainteresowanie Europą; dążyły do utworzenia nowego ładu w Europie, do powstania nowych państw na gruzach Niemiec, Austro-Węgier i Turcji i przywrócenia niepodległości narodom, które je utraciły w wyniku obcej przemocy.
-Wielka Brytania- obawiała się powstania nowego imperium, dążyła do równowagi sił. Takim nowym mocarstwem mogłaby być Francja. Przychylność Lloyd Georga wobec Niemiec wynikała wg Kozickiego z więzi historycznych jakie łączyły te dwa państwa. Premier nie znał historii Polski i przejawiał wyraźną niechęć do Polaków. Kozicki uważał również, że niechęć ta mogła wynikać m.in. z religii obowiązujących w Polsce i Anglii. Jak wiadomo w Anglii był to protestantyzm podczas gdy w Polsce katolicyzm.
- Francja- zarówno premier jak i prezydent Francji byli przychylni sprawie Polskiej z wyjątkiem kwestii cieszyńskiej gdzie wyraźnie stali po stronie Czechów.
Przewrót majowy (zamach majowy) - zamach stanu dokonany w Polsce przez marszałka Józefa Piłsudskiego w dniach 12 maja - 15 maja 1926 r.
Przyczyny wewnętrzne
W listopadzie 1925 upadł drugi rząd Władysława Grabskiego, który został zastąpiony gabinetem Aleksandra Skrzyńskiego. Powstał on po utworzeniu dość zaskakującej koalicji z udziałem: Narodowej Demokracji (endecji)-Chrześcijańskiej Demokracji (chadecji)-Narodowej Partii Robotniczej (NPR)-Polskiego Stronnictwa Ludowego \"Piast\"-Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) była także propozycja dołączenia do koalicji PSL \"Wyzwolenie\", jednak nie doszła ona do skutku. Owa koalicja od początku jednak uważana była za rozwiązanie tymczasowe mające na celu zażegnanie chaosowi w czasie przesilenia gabinetowego i miała trwać do czasu wyłonienia nowej większości w sejmie i powołaniu nowego rządu. Największym problemem rządu była polityka gospodarcza, która nie mogła być zgodna jednocześnie z programem prawicy (endecja) i lewicy(PPS) i to stało się powodem rozłamu. Jako pierwsza z koalicji odeszła Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Po dość burzliwych negocjacjach utworzona została koalicja endecji-chadecji-PSL \"Piast\"-NPR z Wincentym Witosem na czele. Witos (podobnie jak koalicja Chjeno-Piasta) nie cieszył się poparciem społeczeństwa - czego przyczyną był kryzys gospodarczy z 1923 roku (i związana z nim hiperinflacja), jak również kwestia kompromisowej reformy rolnej, która dla ziemiaństwa (popierającego endecję) w ogóle nie powinna istnieć, zaś dla chłopów (popierających PSL) była bardzo niekorzystna.
Dawniej sympatyzujący z lewicą i wciąż uważany za jej członka - Józef Piłsudski, myślący o zdobyciu władzy w Polsce, skorzystał z poparcia lewicowych partii i związków zawodowych (w tym kolejarzy) oraz społeczeństwa ziem dawnej Kongresówki i kresów wschodnich. Natomiast znikome poparcie dla akcji Piłsudskiego było na ziemiach byłego zaboru niemieckiego co wiązało się z dużymi wpływami prawicy na tych ziemiach i niechęcią wobec niedemokratycznych metod Piłsudskiego, szacunkiem dla legalnych władz i obawą, że Piłsudski po zdobyciu władzy zwalczać będzie prawicę społeczną.
Przyczyny zewnętrzne
Do tych przyczyn można zaliczyć dwa główne wydarzenia - rozpoczęcie w czerwcu 1925 wojny handlowej z II Rzeczpospolitą przez Republikę Weimarską oraz podpisanie przez mocarstwa zachodnie układu w Locarno 16 października 1925, w którym Niemcy gwarantowały jedynie nienaruszalność swojej zachodniej granicy, pozostawiając sprawą otwartą uznanie granic na wschodzie.
Przebieg
10 maja 1926, przy poparciu Chjeno-Piasta utworzono trzeci rząd Wincentego Witosa, jednocześnie Józef Piłsudski udzielił wywiadu Kurierowi Porannemu, w którym powiedział m. in. że staje do walki, jak i poprzednio z głównym złem państwa: panowaniem rozwydrzonych stronnictw i partii nad Polską, zapominaniem imponderabiliach, a pamiętaniu tylko o groszu i korzyści., zapowiedział również sanację życia politycznego. Gazeta została skonfiskowana. W nocy z 11 na 12 maja w warszawskim garnizonie ogłoszono alarm, część oddziałów wymaszerowała do Rembertowa i oddała się pod dowództwo Piłsudskiego. 12 maja wyruszyły one na stolicę i zajęły mosty na Wiśle, a w mieście legalny rząd ogłosił stan wyjątkowy.
Około godziny 17 na Moście Poniatowskiego doszło do spotkania Piłsudskiego z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim (ich rozmowy niestety nikt nie słyszał). Marszałek chciał ustąpienia gabinetu Witosa, prezydent żądał natomiast kapitulacji przeciwnika. Po załamaniu się pertraktacji około godziny 19 rozpoczęły się pierwsze walki. Dzień później próbę mediacji podjęli prymas Aleksander Kakowski oraz marszałek Sejmu Maciej Rataj rozmowy te również nie przyniosły efektu. 14 maja PPS udzielił poparcia buntownikom i ogłosił strajk generalny poparty przez Związek Zawodowy Kolejarzy. Strajk ten odciął stolicę od reszty kraju i znacznie utrudnił sprowadzenie z Wielkopolski wiernych rządowi oddziałów. Nie chcąc kontynuować walki, która mogła się przerodzić w wojnę domową (partie prawicowe myślały o przeniesieniu władz do Poznania), Wojciechowski i Witos podali się do dymisji.
W czasie walk zginęło 215 żołnierzy i 164 cywilów, a łączna liczba rannych wyniosła 900 osób.
W wyniku zamachu powstał pierwszy rząd Kazimierza Bartla, w którym Piłsudski został ministrem spraw wojskowych. 31 maja Zgromadzenie Narodowe wybrało Piłsudskiego prezydentem, ten jednak nie przyjął funkcji, ostatecznie głową państwa został popierany przez Piłsudskiego Ignacy Mościcki.
Polska odrodziła się jako kraj średniej wielkości. Liczyła 388 600 km2, co stawiało ją na szóstym miejscu w Europie. W jej granicach znalazło się 52 % obszaru przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, a sąsiadowała z Niemcami, Czechosłowacją, Rumunią, Związkiem Radzieckim, Litwą i Łotwą (od marca 1939 r. także z Węgrami).
Wedle spisu powszechnego z 1921 r. Polskę zamieszkiwało 32 mln obywateli, z tego aż 60 % utrzymywało się z rolnictwa. Polska była państwem wielonarodowym. Wedle obliczeń dokonanych na podstawie spisu z 1931 r. Rzeczpospolitą zamieszkiwało ok. 65 % Polaków, 16 % Ukraińców, 9,8 % Żydów, 6,1 %Białorusinów oraz 2,4 % Niemców. Polacy byli przeważnie rzymskimi katolikami, Ukraińcy greko-katolikami lub prawosławnymi, Białorusini prawosławnymi, Żydzi wyznawali judaizm, a Niemcy protestantyzm.
Od stycznia 1919 r. Polska była republiką parlamentarną. Zasady ustrojowe regulowała najpierw tzw. Mała Konstytucja (uchwalona 20 II 1919 r.), następnie zaś tzw. konstytucja marcowa (uchwalona w marcu 1921 r., weszła w życie w listopadzie 1922 r.). Polski parlamentaryzm w latach 1921-1926 borykał się z wieloma problemami, wynikającymi głównie z niemożności wyłonienia stabilnej większości rządowej. Istniejący w latach 1923-1925 gabinet Władysława Grabskiego, który przeprowadził wiele istotnych reform w kraju, m.in. reformę walutową, mógł skutecznie pracować jedynie dzięki temu, ze był rządem pozaparlamentarnym. Wady ustrojowe skłoniły większość ugrupowań politycznych do stopniowego pogodzenia się z myślą o konieczności modyfikacji konstytucji marcowej. Zmiany tę wprowadził Józef Piłsudski, który dokonał w maju 1926 r. zbrojnego zamachu stanu. Po przewrocie majowym ustrój polityczny zmienił się jedynie nieznacznie: w sierpniu 1926 r. sejm uchwalił tzw. nowelę sierpniowa (prezydent otrzymał prawo rozwiązywania parlamentu oraz wydawania dekretów z mocy ustawy). Piłsudski wyłączył też armię spod kontroli parlamentarnej i objął nad nią dowództwo jako tzw. Generalny Inspektor Sił Zbrojnych. Piłsudski nie ogłosił się dyktatorem, odmówił przyjęcia prezydentury, nie zniósł konstytucji, parlamentu i partii politycznych, rządził wykorzystując swój ogromny autorytet. W końcowej fazie życia Piłsudskiego jego współpracownicy rozpoczęli prace nad nowa konstytucją, która weszła w życie w kwietniu 1935 r. Ustanowione przez konstytucję kwietniową rządy prezydenckie teoretycznie nie wykluczał demokracji. Ogromne kompetencje otrzymał w 1935 r. dotychczasowy prezydent, Ignacy Mościcki. Po śmierci Marszałka Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych został Edward Rydz-Śmigły, który musiał podzielić władze z Ignacym Mościckim.
Życie polityczne cechowało rozdrobnieniem stanowiące zarówno rezultat różnic ideologiczno-politycznych, jak i pozostałościami po okresie zaborów, ambicji osobistych przywódców. Duża liczba partii politycznych utrudniała wyłonienie trwałej większości rządowej. Wybory parlamentarne w 1919 i 1922 r. nie dały zdecydowanej przewagi żadnemu z ugrupowań, toteż w latach 1919-1926 istniało 14 gabinetów.
Główne nurty życia politycznego II Rzeczypospolitej to:
• Obóz nacjonalistyczny (Narodowa Demokracja) – stworzenie państwa narodowego
• Chadecja (Chrześcijańska Demokracja) – poszukiwanie tzw. trzeciej drogi (między socjalizmem a liberalnym kapitalizmem)
• Sanacja – eklektyzm światopoglądowy i polityczny, spoiwem ruchu było uznanie autorytetu Piłsudskiego
• Ruch ludowy – wskazanie na chłopów jako główne siły narodu, w latach 30. agraryzm (rolnictwo jest produktywną gałęzią gospodarki)
• Ruch socjalistyczny (Polska Partia Socjalistyczna) – dochodzenie do ustroju socjalistycznego metodą walki parlamentarnej, uznanie pluralizmu politycznego
• Komuniści (Komunistyczna Partia Robotnicza Polski) – rewolucja proletariacka i budowa państwa socjalistycznego na wzór radziecki, od 1923 r. Hasło wywłaszczenia ziemi obszarniczej bez odszkodowania, hasło samookreślania narodów.
Sytuacja gospodarcza była problemem młodego państwa polskiego. Chodzi tu o zjednoczenie różniących się pod każdym względem ziem dawnych zaborów. Miały one odmienne systemy prawne, podział administracji, przepisy podatkowe i handlowe. Inna była również waluta. Koszty związane z integracją, budową aparatu administracyjnego i oświatowego stanowiły ogromne obciążenie dla budżetu państwa. Udana reforma walutowa Władysława Grabskiego (1924 r.) uratowała sytuację. Generalnie Polska pozostała krajem słabym gospodarczo. Ewolucja sytuacji ekonomicznej Polski przeszła kilka faz. Lata 1918-1923 upłynęły pod znakiem inflacji, po której przyszedł czas reformy i stabilizacji waluty oraz ożywienia gospodarczego. Trwał on do 1929 r., kiedy to Polskę objął ogólnoświatowy kryzys gospodarczy. W latach 1935-1939 następowała stopniowa poprawa sytuacji.
Położenie międzynarodowe wiązało się z licznymi konfliktami terytorialnymi w latach 1918-1921. W rezultacie spośród sześciu sąsiadów jedynie z Łotwą i Rumunią łączyły Polskę przyjazne stosunki. Najważniejsze znaczenie miały dla Polski stosunki z Niemcami oraz ZSRR. Oba mocarstwa wrogo odnosiły się do porządku wersalskiego i pragnęły odzyskania ziem utraconych na rzecz Polski. Największym zagrożeniem dla młodego państwa była ewentualna współpraca obu sąsiadów. Stało się tak najpierw w 1922 r. (układ w Rapallo), następnie w 1939 r. (układ Ribbentrop-Mołotow). W latach 20. Polska starała się zapewnić sobie bezpieczeństwo poprzez współpracę z państwami, które wykreowały system wersalski (z Francją). Gdy jednak mocarstwa zachodnie zaczęły skłaniać się do polityki ustępowania przed niemieckim rewizjonizmem (układ w Locarno), zaś w latach 30. prowadziły politykę zaspokajania żądań Hitlera (w imię zachowania pokoju), Polska próbowała rozwiązać swe problemy poprzez bezpośrednie porozumienia z Niemcami i ZSRR (tzw. polityka równowagi, prowadzona przez Piłsudskiego, a po jego śmierci przez Józefa Becka, ministra spraw zagranicznych w latach 1932-1939). W Warszawie zakładano, iż widoczny po dojściu Hitlera do władzy konflikt ideologiczny między Berlinem a Moskwą nie pozwolił obu państwom na nawiązanie antypolskiej współpracy, co jednak w 1939r. okazało się kalkulacją błędną. Niepodległość Rzeczpospolitej była owocem systemu wersalskiego, toteż największe problemy polskie wynikały z nietrwałości tego systemu. Wykonanie postawień konferencji pokojowych zależało od postępowania wielkich mocarstw, na które Warszawa – niezależnie od popełnianych błędów w polityce zagranicznej – nie miała większego wpływu.
Konstytucja kwietniowa - ustawa zasadnicza Rzeczypospolitej Polskiej z okresu międzywojennego, podpisana przez prezydenta Ignacego Mościckiego 23 kwietnia 1935 roku (stąd nazwa). Zmianę konstytucji zwolennicy marszałka Piłsudskiego planowali już od zamachu majowego (12 maja 1926).
Na mocy Konstytucji kwietniowej w Polsce wprowadzono ustrój prezydencki-autorytarny. Ustawa konstytucyjna została uchwalona z naruszeniem przepisów konstytucji marcowej dotyczących zmiany konstytucji i zwierzchnictwa narodu, co było wyrazem autorytarnych tendencji obozu rządzącego. W swoim manifeście PKWN uznał Konstytucję kwietniową za bezprawną.
Geneza
Nowela sierpniowa i wynikająca z niej ustawa o pełnomocnictwach dla rządu ograniczały uprawnienia parlamentu. Dodatkowo dochodziła praktyka tzw. precedensów konstytucyjnych, czyli naruszanie konstytucji poprzez wykrętne i niezgodne z jej duchem interpretowanie.
Przed wyborami 1928 roku powstało ugrupowanie skupiające zwolenników sanacji - Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, z pułkownikiem Walerym Sławkiem na czele. W wyniku wyborów w marcu 1928 roku żadne z ugrupowań nie uzyskało wystarczającej liczby głosów dla przegłosowania własnej wiersji rewizji konstytucji. Pomimo tego przyjęto wniosek sanacji w sprawie przystąpienia do prac nad zmianą konstytucji, wniesiony 31 października 1928 r.
Projekt BBWR
Projekt konstyucji BBWR liczył sobie 70 artykułów. Zrywał on z trójpodziałem władzy, stawiając na zdecydowane wzmocnienie roli prezydenta. Miał on być wybierany na 7 lat, spośród dwóch kandydatów: jednego zgłoszonego przez poprzedniego prezydenta, a drugiego zgłoszonego przez Zgromadzenie Narodowe. W wypadku, gdy nie mógłby on tymczasowo sprawować swego urzędu, zastępowałby go premier (a nie marszałek Sejmu). Według projektu BBWR-u miałby on szereg prerogatyw, nie wymagających kontrasygnaty premiera. Były to m.in.: niezależne od parlamentu powoływanie premiera, możliwość rozwiązywania obu izb, inicjatywa ustawodawcza i weto zawieszające. W przypadku udzielenia rządowi wotum nieufności, prezydent mógłby zdymisjonować rząd lub rozwiązać parlament. Rząd ponosiłby jednak odpowiedzialność polityczną przede wszystkim przed prezydentem, ograniczono odpowiedzialność parlamentarną.
Dodatkowo sanacja chciała podwyższenia cenzusu wieku w wyborach parlamentarnych. Prawo czynne - 24 lata, prawo bierne - 30 lat. Planowano również zwiększenie znaczenia Senatu, poprzez powiększenie liczby senatorów do 150, w 1/3 nominowanych przez prezydenta.
Projekt lewicy sejmowej
Lewica sejmowa (PPS, PSL \"Wyzwolenie\" i Stronnictwo Chłopskie) w swoim projekcie chciała przede wszystkim likwidacji Senatu i wprowadzenie wyborów powszechnych na prezydenta. Opowiadała się także za prawem inicjatywy ustawodawczej dla obywateli, przyznaniem autonomii terytorialnej mniejszościom narodowym zamieszkującym Polskę, zapisem mówiącym o oddzieleniem państwa od kościoła, a także zmianą art. 99 konstytucji marcowej mówiącego o stosunkach własnościowych.
Oba projekty przekazano Komisji Konstytucyjnej. Tymczasem gwałtownemu pogorszeniu ulegają stosunki na linii rząd - opozycja. Na miejsce Kazimierza Bartla, szefem rządu zostaje w kwietniu 1929 r. Kazimierz Świtalski, zwolennik siłowych rozwiązań. W odpowiedzi na to powstaje blok Centrolew. Kurs rządzących ulega złagodzeniu i 29 grudnia 1929 roku premierem ponownie Bartel, zajmujący raczej ugodowe stanowisko. Komisja Konstytucyjna rozpoczyna prace nad zgłoszonymi projektami. Przewodził jej prof. Wacław Makowski (związany z sanacją), a później Kazimierz Czapiński (poseł socjalistyczny). W czasie jej pracy zgłoszono jeszcze dwa projekty.
Projekt PSL \"Piast\", PSChD i NPR
Projekt przedłożony przez PSL \"Piast\", Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji i Narodową Partię Robotniczą zawierał maksymalne sprecyzowanie zadań parlamentu. Miało to na celu zapobieżenie wykorzystywaniu precedensów konstytucyjnych. PSL \"Piast\" i chadecja postulowały również zwiększenie liczby senatorów do 150. Przewidywano wyłanianie senatorów w 2/3 w drodze wyborów powszechnych, a w 1/3 desygnowani przez organy samorządu terytorialnego. Ugrupowania powyższe chciały także przedłużenia kadencji Senatu o 2 lata.
Wniosek Klubu Narodowego
Klub Narodowy był zespołem parlamentarzystów endeckich ze Stronnictwa Narodowego. Jego projekt ustawy zasadniczej zakładał wybór prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe. Zgodnie z projektem, parlament miał zmienić nazwę na Sejm - który miał składać się z Izby Poselskiej i Senatu. Obie izby byłyby zrównane w uprawnieniach i obowiązkach. Zmiany w prawie wyborczym: oprócz podniesienia cenzusu wieku, wprowadzenie głosowania kurialnego (1/2 posłów wyłanianych w wyborach powszechnych, 1/4 - wybory przeprowadzane pośród osób z wykształceniem co najmniej średnim, 1/4 - wybory pośród zrzeszeń gospodarczych: izb rolniczych, handlowych itd. Postulowano także zwiększenie kadencji Senatu do 9 lat i \"zmniejszenie wpływu mniejszości narodowych w państwie\".
Ogólna charakterystyka
Konstytucja kwietniowa wysuwała państwo na plan pierwszy, ale traktowane jako struktura organizująca życie społeczne i gwarantująca prawa jednostki. W tekście brak odniesień do nacjonalizmu czy faszyzmu. Obywatel miał zapewnioną równość wobec prawa, możliwość rozwoju wartości osobistych oraz wolność sumienia, słowa i zrzeszeń, ograniczone jednak przez dobro powszechne, ponieważ żadne działanie nie może stanąć w sprzeczności z celami państwa, wyrażonymi w jego prawach. W razie oporu państwo stosuje środki przymusu. Wojskowi, należący do zmobilizowanej części wojska lub marynarki wojennej nie mogli brać udziału w wyborach powszechnych.
Pakt Ribbentrop-Mołotow, niemiecko-radziecki układ zawarty 23 VIII 1939 w Moskwie, podpisany przez ministrów spraw zagranicznych obu państw (Niemiec - J. von Ribbentropa i ZSRR - W.M. Mołotowa).
Składał się z dwóch części. W jawnym traktacie oba państwa zobowiązały się do powstrzymywania się od wzajemnych działań agresywnych, zachowania neutralności, gdyby druga strona \"stała się przedmiotem działań wojennych ze strony trzeciego państwa\". Tajny, dodatkowy protokół podejmował kwestię \"rozgraniczenia obustronnych stref interesów w Europie Wschodniej\".
Strefa wpływów III Rzeszy obejmowała Litwę (z Wileńszczyzną), część Polski na zachodzie od linii rzek: Narew, Wisła, San, większość obszaru Rumunii. Strefa wpływów ZSRR obejmowała państwa bałtyckie (Estonię i Łotwę), pozostałą część Polski i Besarabię.
Po agresji obu państw na Polskę (1 września Niemiec, 17 września ZSRR) zawarto 28 września układ o \"granicy przyjaźni\" (tzw. czwarty rozbiór Polski), w którym dokonano zmiany rozgraniczenia stref wpływów - do strefy radzieckiej włączono Litwę, natomiast do niemieckiej tereny między Wisłą a Bugiem. Ustalono przesiedlenie Niemców ze strefy radzieckiej oraz Białorusinów i Ukraińców ze strefy niemieckiej.
Zobowiązano się wzajemnie do współpracy w zwalczaniu polskich dążeń niepodległościowych. Pakt miał obowiązywać do 1949, lecz został zerwany przez III Rzeszę 22 VI 1941 napaścią na ZSRR.W 1989, w 50. rocznicę podpisania paktu, polski Sejm i Senat podjęły uchwałę uznającą go za niezgodny z prawem międzynarodowym i nieważny od samego początku.
Kryzys gospodarczy w Polsce (1929–1935), wielki kryzys światowy dotarł do Polski pod koniec 1929. Dla Polski specyficzny był spadek zwłaszcza cen artykułów rolnych (o 50–70%). W przemyśle produkcja spadła w 1932 do 63% produkcji z 1929. Wycofywanie kapitałów obcych pogorszyło bilans płatniczy. 1933 dochód narodowy II RP spadł o ponad połowę, a liczba bezrobotnych wzrosła do miliona. Rządy Sanacji podjęły zdecydowane reformy gospodarcze m.in. przez wprowadzenie w życie czteroletniego planu ekonomicznego autorstwa E. Kwiatkowskiego. Plan, którego założenia miały być zrealizowane w latach 1936–1940 przewidywał rozbudowę Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), zwiększenie liczby fabryk, a także likwidację dysproporcji ekonomicznych poszczególnych regionów Polski.
Przyczyny wojny i wybuch konfliktu
Kongres wiedeński, który ukształtował ład terytorialny Europy, całkowicie pominął problem nacjonalizmu, zajmując się tylko kwestią zabezpieczenia na jak najdłuższy czas pokoju i stabilizacji na kontynencie. Przez długi czas postanowienia kongresowe funkcjonowały tylko dzięki istnieniu tzw. \"Świętego przymierza\", ale taka sytuacja nie mogła trwać wiecznie i między poszczególnymi mocarstwami europejskimi coraz częściej zaczęło dochodzić do
nieporozumień. Niemcy i Włochy zostały ukształtowane jako zbiór małych i suwerennych państewek, ale silne ruchy narodowe w tych krajach doprowadziły w końcu w 1861 r. do zjednoczenia Włoch, a w 1871 r. do zjednoczenia Niemiec, co poważnie naruszyło dotychczas istniejącą równowagę sił. Ważnym momentem była wojna francusko-pruska z 1870 r., która doprowadziła do pozbawienia Francji Alzacji i Lotaryngii na rzecz Niemiec, to z kolei zrodziło w narodzie francuskim chęć odwetu na sąsiedzie i zmazania hańby przegranej (ruch ten nazwano rewanżyzmem). Nacjonalizm był także ważnym problemem w Austro-Węgrzech i rejonie Bałkanów, gdzie dochodziło do licznych napięć na tle etnicznym. Niepokoje te były podsycane szczególnie w południowej części cesarstwa, gdzie mieszkały liczne narody słowiańskie podatne na propagandę tzw. panslawizmu szerzoną przez Serbię i Rosję. Przeciwieństwem panslawizmu był pangermanizm, którego zwolennicy funkcjonowali w elitach rządowych Niemiec i Austro-Węgier, co prowadziło nieuchronnie do zaognienia konfliktu.
Imperializm
Jednym z istotnych czynników, który wpłynął na zwiększenie się współzawodnictwa pomiędzy państwami europejskimi, był imperializm. Wielka Brytania, Niemcy i Francja potrzebowały zamorskich rynków zbytu dla swoich towarów, których produkowano coraz więcej w wyniku postępów rewolucji przemysłowej. Kraje te dokonywały ekspansji gospodarczej w Afryce. Francja i Anglia zdołały pokojowo rozwiązać wszelkie kwestie sporne dotyczące kolonii, jednak obydwa te państwa nie potrafiły sobie poradzić z postawą roszczeniową II Rzeszy, z której winy dochodziło wielokrotnie do napięć (m.in. w północnej Afryce). Na Bliskim Wschodzie rozpadające się Imperium Osmańskie kusiło sąsiednie Austro-Węgry oraz Rosję, które szykowały się do podziału łupów na słabym sąsiedzie.
Wrogość Francji i Niemiec
Jednym z ważniejszych czynników sprzyjających wybuchowi wojny było niekorzystne dla Francji porozumienie pokojowe podpisane we Frankfurcie nad Menem (10 maja 1871 roku), w wyniku którego musiała ona oddać Niemcom terytorium Alzacji i Lotaryngii oraz zapłacić odszkodowanie wysokości 5 miliardów franków w złocie. Francja od tego momentu prowadziła politykę rewanżyzmu oraz konfrontacji ze swoim wschodnim sąsiadem i starała się odzyskać utracone ziemie.
Darwinizm
W końcu XIX w. pojawiła się nowa doktryna filozoficzna i społeczna nazywana darwinizmem społecznym. Polegała ona na uznaniu i wyolbrzymianiu wzajemnego współzawodnictwa pomiędzy różnymi narodowościami, grupami etnicznymi czy rasami. Teorie te zostały zainspirowane myślą Darwina odnoszącą się do procesu ewolucji biologicznej i konkurencji międzygatunkowej, rozumianej jako \"przeżycie najsilniejszych\". Taka ideologia była bardzo wygodna dla europejskich polityków, bo doskonale wpasowywała się w imperialną politykę prowadzoną przez mocarstwa europejskie. Usprawiedliwiała brutalną \"walkę o przetrwanie\" pomiędzy poszczególnymi państwami, w której silniejszy miał zwyciężać słabszego.
W krajach takich jak Austro-Węgry czy Niemcy dochodziła jeszcze do tego wzajemna \"walka\" pomiędzy cywilizacją germańską i słowiańską. Darwinizm bywał też uzasadnieniem podbojów kolonialnych dokonywanych w Afryce i w Azji. Dla ówczesnych państw kwestia rozwoju i uzyskania przewagi wojskowej nad swoim sąsiadem była traktowana jako sprawa życia lub śmierci. Wszelka stagnacja oznaczać miała jedynie upadek i katastrofę. Taka filozofia myślenia była katalizatorem tworzenia się postaw roszczeniowych w stosunkach między państwami oraz dążenia do jak największych cesji terytorialnych. Współzawodnictwo w zakresie pozyskiwania nowych kolonii oraz wyścig zbrojeń były jednym z przejawów ideologii \"socjalnego i politycznego\" darwinizmu.
Wewnętrzna polityka Niemiec
W niemieckich wyborach do parlamentu w 1912 r. bardzo dużą liczbę głosów uzyskała lewicowa Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD). Ówczesny rząd niemiecki był zdominowany przez pruskich junkrów, którzy obawiali się coraz bardziej wzrastających sympatii wyborców dla lewicy. Dlatego niektórzy historycy twierdzą, że prawica niemiecka szukała jakiegoś konfliktu zewnętrznego, który odwróciłby uwagę społeczeństwa od spraw politycznych, a wzbudził patriotyczne wsparcie dla rządu. Według innych konserwatyści pruscy obawiali się wojny nawet zwycięskiej, bo mogłaby ona wzbudzić w narodzie nastroje rewolucyjne, w szczególności jeżeli wojna ta byłaby długa i wyniszczająca.
Otto von Bismarck i przymierza
I wojna światowa była po części spowodowana istnieniem dwóch wrogich sojuszy – Trójporozumienia (Wielka Brytania, Francja, Rosja) oraz Trójprzymierza (Niemcy, Austro-Węgry oraz Włochy, które rozwinęły się za sprawą kanclerza Rzeszy – Bismarcka po wojnie francusko-pruskiej. Bismarck dążąc do odizolowania Francji doprowadził do zawarcia potrójnego przymierza w 1879 r. pomiędzy Niemcami i Austro-Węgrami przeciw Rosji (w wypadku wojny między Niemcami a Francją Austro-Węgry miały zachować neutralność). Kiedy Francja zajęła Tunezję, \"żelazny kanclerz\" wykorzystał niezadowolenie Włochów (którzy sami zamierzali zająć Tunezję) i doprowadził do wciągnięcia Italii do sojuszu przeciwko Francji w 1882 r. W zamian za to, że Włochy miały pozostać neutralne, jeżeliby doszło do ataku Rosji na Austro-Węgry, Niemcy i Austro-Węgry zgodziły się na pomoc Włochom, gdyby te zostały zaatakowane przez Francję. Wzajemna nieufność pomiędzy Austrią a Rosją pogłębiała się wraz z kolejnymi konfliktami na Bałkanach. Jednak na razie nie doszło do konfliktu, bo Bismarckowi udało się doprowadzić do zawarcia pomiędzy Rosją i Niemcami tzw. traktatu reasekuracyjnego, który stanowił, że obydwa kraje pozostaną neutralne w stosunku do siebie, jeżeli którekolwiek z nich będzie w stanie wojny.
Załamanie się systemu sojuszy bismarckowskich
Po zdymisjonowaniu Bismarcka przez nowego cesarza Niemiec Wilhelma II doszło do zasadniczej zmiany polityki zagranicznej Rzeszy. Ówcześni członkowie rządu byli wrogo nastawieni do Słowian, a do Rosji w szczególności, co sprawiło, że traktat reasekuracyjny z tym krajem nie miał już racji bytu i nie został przedłużony. Francja wykorzystała nadarzającą się okazję i zdobyła nowego sojusznika w osobie cara Mikołaja II, zawierając z nim ostatecznie sojusz obronny w 1894 r. Wilhelm II poczuł się nagle osaczony z dwóch stron, jednak zamiast szukać nowych sojuszników Niemcy znajdowały tylko kolejnych wrogów. Mianowicie Wielka Brytania nabierała coraz większych podejrzeń co do intencji polityków niemieckich, co było spowodowane m.in. ogromną rozbudową floty niemieckiej, która miała zagrozić panowaniu na morzach marynarki brytyjskiej. Sytuacji nie poprawiło także popieranie powstańców burskich przez Niemcy przeciwko Anglii.
W wyniku tego Francja i Wielka Brytania postanowiły przezwyciężyć wzajemne animozje i zawarły ze sobą układ o nazwie Entente Cordiale (fr. serdeczne porozumienie) w 1904 r. Do porozumienia tego dołączyła wkrótce Rosja w 1907 r. Wielką Brytanię łączył także układ sojuszniczy z Japonią. Na dodatek tego Wilhelm II jeszcze bardziej rozsierdził Rosję popierając roszczenia austriackie na Bałkanach. Tak więc Europa na początku XX w. została podzielona na dwa wrogie sobie obozy: Ententę i Trójprzymierze.
Strategia ofensywna
Nie bez znaczenia dla wybuchu konfliktu były także poglądy czołowych dowódców armii europejskich. Mianowicie ówcześni teoretycy wojskowi uważali, że aby wygrać konflikt, należy uderzyć jako pierwszy i w ten sposób uzyskać przewagę nad przeciwnikiem. Podstawowym środkiem prowadzącym do wygranej miała być jak najszybciej przeprowadzona mobilizacja i uniknięcie zaskoczenia oraz znalezienia się w defensywie. Niektórzy analitycy twierdzą, że zarządzenia mobilizacyjne były ukształtowane w tak ścisły sposób, że po ich wprowadzeniu w życie nie można już było ich odwołać bez popadania w dezorganizację kraju. Rozpoczęcie mobilizacji powodowało także usztywnienie polityki zagranicznej i wszelkie inicjatywy pokojowe kończyły się zazwyczaj niepowodzeniami.
Plan Schlieffena
Niemieckie dowództwo przewidywało, że w razie wybuchu powszechnej wojny europejskiej Niemcy najpierw uderzą na Francję i doprowadzą do jej szybkiego pokonania, aby w ten sposób nie dać czasu Rosji na zmobilizowanie swych ogromnych rezerw ludzkich. W ten sposób po wyeliminowaniu jednego przeciwnika wszystkie siły niemieckie miały być następnie przerzucone na wschód. Mimo, że plan (blitzkrieg) został opracowany przez grafa Alfreda von Schlieffena jeszcze przed 1905 r., to dowództwo niemieckie pokładało w nim wielkie nadzieje w szczególności od czasu wojny rosyjsko-japońskiej, która obnażyła wszystkie słabości carskiej Rosji.
Kocioł bałkański
Oprócz tych wydarzeń doszło także do wybuchu dwóch wojen bałkańskich, w których najpierw Grecja, Serbia i Bułgaria zajęły prawie całe europejskie terytorium Turcji, a następnie doszło do wybuchu konfliktu pomiędzy zwycięzcami o podział zdobytych terytoriów (Grecja, Serbia i Rumunia wystąpiły przeciwko Bułgarii). Dochodziło także do coraz większej wrogości pomiędzy Austro-Węgrami a Serbią, w szczególności gdy Austro-Węgry wymusiły na Serbii opuszczenie niektórych zdobyczy uzyskanych w wojnach bałkańskich.
Zamach w Sarajewie
Europa stanęła w obliczu wojny 28 czerwca 1914 r., kiedy to arcyksiążę austriacki Franciszek Ferdynand, następca tronu został zastrzelony w Sarajewie w Bośni przez Gawriło Principa – serbskiego nacjonalistę należącego do organizacji Czarna Ręka (serb. narodna obrana). Natychmiast po tym zabójstwie Niemcy ogłosiły całkowite poparcie dla dalszych działań Austrii, prowokując ją tym samym do wypowiedzenia wojny Serbii, podczas gdy Francja zapewniała o swoim wsparciu dla Rosji. Austro-Węgry, które miały informacje o tym, że rząd serbski był inspiratorem zamachu, wystosowały wobec Serbii ultimatum, które zawierało warunki praktycznie nie do zaakceptowania, ponieważ prowadziły one do ograniczenia suwerenności tegoż kraju. Serbia zgodziła się z prawie wszystkimi żądaniami oprócz jednego – a mianowicie prawa władz austriackich do prowadzenia własnego dochodzenia na terytorium Serbii. Austro-Węgry uznały tę odpowiedź za niewystarczającą.
\"Kostki domina\"
Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii 28 lipca 1914. 29 lipca Rosja zarządziła częściową mobilizację tylko przeciwko Austro-Węgrom, jako krok poparcia w stosunku do Serbii, później ogłoszono powszechną mobilizację. Niemcy 31 lipca zagroziły wypowiedzeniem wojny w wypadku, gdyby Rosja nie przeprowadziła demobilizacji. W odpowiedzi na to także Francja ogłosiła mobilizację. 1 sierpnia II Rzesza ogłosiła wojnę z Rosją, a dwa dni później z Francją. Niemiecka inwazja na Belgię, która pogwałciła jej neutralność, zmusiła Wielką Brytanię do zadeklarowania stanu wojny z Niemcami. Do konfliktu przystąpiły także dominia powiązane z Wielką Brytanią oraz Japonią, która miała z nią umowę sojuszniczą.
Zachodni teatr działań wojennych
Rok 1914 – niemiecka inwazja na Belgię
Pierwszą bitwą na terenie Belgii było oblężenie miasta Liège, które trwało od 5 sierpnia do 16 sierpnia. Po upadku Liège większość sił belgijskich wykonała odwrót w kierunku Antwerpii i Namuru. Wojska niemieckie w swoim marszu na teren Francji ominęły armię belgijską, która stanowiła teraz poważne zagrożenie dla ich skrzydła. Miasto Namur było oblegane przez Niemców od 20 do 23 sierpnia.
Francuski plan ofensywy (Plan XVII), przewidywał zajęcie Alzacji i Lotaryngii. 14 sierpnia rozpoczęło się jego wykonanie poprzez uderzenia na Sarrebourg w Lotaryngii i Mullhouse w Alzacji. Francuzi zdobyli to pierwsze miasto i doszli do rzeki Saary, później zostali wyparci z tego obszaru. Niemiecki kontratak odbił Sarrebourg 20 sierpnia. Także miasto Mullhouse zdobyte początkowo przez armię francuską musiało zostać opuszczone ze względu na osłabienie oddziałów znajdujących się w Lotaryngii.
Po przejściu Belgii i Luksemburga w końcu sierpnia i dostaniu się do północnej Francji, wojska niemieckie napotkały połączone oddziały francuskie pod dowództwem Josepha Joffre’a i brytyjskie dowodzone przez sir Johna Frencha. Wywiązała się seria starć znanych jako bitwa graniczna. Główne walki toczyły się w rejonie Charlerois i Mons. Po przegranej aliantów ich dowództwo zarządziło odwrót generalny, w czasie którego doszło do bitew pod Le Cateau i Guide oraz oblężenia Maubeuge.
W tym okresie czołowe oddziały niemieckie znalazły się już w odległości 70 km od Paryża, ale stoczona w dniach od 6 do 12 września pierwsza bitwa nad Marną zmusiła Niemców do odwrotu, co zakończyło tak świetnie zapowiadającą się ofensywę. Wycofywano się teraz na północ od rzeki Aisne, gdzie wojska te okopały się, rozpoczynając tym samym statyczny okres wojny na froncie zachodnim, który miał trwać przez następne trzy lata. Po odwrocie armii cesarskiej, przeciwnicy próbowali się wzajemnie oskrzydlić w tzw. wyścigu do morza, co bardzo szybko doprowadziło do rozwinięcia się systemu okopów sięgających teraz od kanału La Manche do granicy ze Szwajcarią.
Rok 1915 – patowa sytuacja na froncie
Pomiędzy wybrzeżem a Wogezami znajdowało się wybrzuszenie linii frontu, które nosiło nazwę Noyon, od zdobytego tam przez Niemców miasta, był to najdalszy punkt zasięgu wojsk cesarskich w pobliżu Compiègne. Plan opracowany przez Joffre’a przewidywał uderzenie w to najsłabsze miejsce z jego obydwu skrzydeł i następnie jego odcięcie. Brytyjczycy mieli nacierać z północy, a dalej mieli posuwać się w kierunku na Artois, podczas gdy Francuzi mieli zaatakować Szampanię.
10 marca w akcji będącej częścią większej ofensywy w obszarze Artois, armia brytyjska uderzyła na Neuve Chapelle próbując zdobyć wzniesienie Aubers. Atak wykonywało 4 dywizje na froncie o szerokości 3 km. Poprzedził go gwałtowny ostrzał artyleryjski trwający ponad pół godziny. Pierwsze uderzenie osiągnęło duże sukcesy i zdobyło wioskę w przeciągu 4 godzin. Jednak natarcie zostało spowolnione ze względu na problemy z komunikacją i z zaopatrzeniem. To dało Niemcom czas na ściągnięcie rezerw i wykonanie kontrataku, któremu udało się zapobiec zdobyciu wzgórza Aubers. Gen. John French winił za niepowodzenie operacji braki w zaopatrzeniu w amunicję artyleryjską (mimo tego, że Brytyjczycy zużyli tylko jedną trzecią wszystkich pocisków, a początkowy atak zakończył się sukcesem).
Niemcy planowali utrzymanie niezmienionej sytuacji na froncie i jednocześnie przygotowywali ofensywę w rejonie miasta Ypres, które Brytyjczycy zdobyli w listopadzie 1914 r. w czasie pierwszej bitwy pod Ypres. Uderzenie to miało na celu odwrócenie uwagi od głównego ataku, który miał mieć miejsce na froncie wschodnim oraz przeszkodzenie wprowadzeniu w życie planów francusko-brytyjskich, a także przetestowanie nowej broni. Po dwudniowym bombardowaniu, 22 kwietnia 1915 r. wojska niemieckie wypuściły gaz chlorowy, który został zaniesiony z wiatrem nad okopy brytyjskie. Zielono-żółta chmura zaczęła dusić obrońców, a jednostki tyłowe rzuciły się do panicznej ucieczki, co spowodowało wytworzenie się 3 kilometrowej luki liniach alianckich. Jednak Niemcy nie mieli wystarczających sił, aby wykorzystać nadarzającą się okazję. Szybko przerzuceni w ten rejon Kanadyjczycy opanowali sytuację i zahamowali postępy przeciwnika. Ta druga bitwa pod Ypres była pierwszym użyciem na masową skalę gazów bojowych (Niemcy użyli 168 ton tych trujących materiałów tylko w tym konkretnym przypadku), które spowodowały śmierć 5 tys. ludzi w ciągu kilku minut, mimo że użycie tej broni było stanowczo zabronione przez konwencję haską z 1899 r.
Atak chemiczny został powtórzony dwa dni później i spowodował cofnięcie się linii alianckiej o 2 km do tyłu. Ale i ta okazja nie została wykorzystana. Później alianci nie dali się już tak zaskoczyć ze względu na powszechne użycie masek przeciwgazowych i innych środków zapobiegawczych. Nowe metody obronne przeciwko atakom chemicznym zostały z powodzeniem zastosowane 27 kwietnia, 40 km na południe od Ypres w bitwie pod Hulluch, gdzie 16 irlandzka dywizja piechoty wytrwała na swoich pozycjach pomimo oparów gazowych.
W czasie jesieni 1915 r. na niebie nad polami bitew coraz częściej zaczęły się pojawiać się samoloty zwane \"Plagą Fokkera\" (od nazwiska holenderskiego konstruktora lotniczego pracującego dla Rzeszy), alianckie samoloty zwiadowcze zostały prawie wyparte przez siły przeciwnika. Samoloty były głównie używane do obserwacji i fotografowania pozycji nieprzyjacielskich, przy czym myśliwce niemieckie miały ogromną przewagę nad maszynami brytyjskimi i francuskimi, bo mogły strzelać z karabinów maszynowych umieszczonych za śmigłem.
We wrześniu 1915 r. alianci poprowadzili nową główną ofensywę, w której Francuzi atakowali w Szampanii, a Brytyjczycy w Loos. Oddziały francuskie spędziły całe lato na przygotowaniach do ataku, Brytyjczycy, aby uwolnić większą liczbę francuskich żołnierzy od służby objęli pod swoja kontrolę dłuższy odcinek frontu. Ostrzał artyleryjski pozycji niemieckich był prowadzony według zdjęć z rozpoznania lotniczego i rozpoczął się 22 września. Główne uderzenie zostało przeprowadzone 25 września, na początku czyniono duże postępy pomimo licznych przeszkód w postaci drutów kolczastych i stanowisk karabinów maszynowych. Jednak Niemcy przewidywali możliwość takiego ataku i dobrze się do niego przygotowali, za główną linią okopów zbudowali dodatkowe pozycje obronne sięgające nawet 3 km w głąb. To pozwoliło im na powstrzymanie Francuzów, którzy próbowali ponawiać natarcia aż do listopada.
Także 25 września zostało przeprowadzone natarcie brytyjskie na Loos, które miało jedynie na celu wsparcie głównego uderzenia francuskiego. Atak ten został poprzedzony 4 dniowym przygotowaniem artyleryjskim, w czasie którego wystrzelono 250 tys. pocisków oraz ponad 5 tys. pojemników z gazem chlorowym. Główne siły uderzenia stanowiły 2 korpusy ponadto dwa dodatkowe korpusy przeprowadzały ataki pozorujące na Ypres. Brytyjczycy ponieśli tu bardzo ciężkie straty, głównie w wyniku ognia karabinów maszynowych i osiągnęli bardzo małe postępy. Nowe natarcie poprowadzone 13 października przyniosło już zdecydowanie lepsze efekty od poprzedniego uderzenia.
Rok 1916 – pojedynki artyleryjskie i wzajemne utarczki
Niemiecki szef sztabu – Erich von Falkenhayn uważał, że przełamanie linii frontu na zachodzie jest niemożliwe, a ponadto twierdził, że jeżeli Francuzi w dalszym ciągu będą ponosić tak olbrzymie straty to może to doprowadzić do ich kapitulacji. W obliczu tej sytuacji podjął on dwie decyzje: pierwsza dotyczyła nieograniczonej wojny podwodnej, a druga zadawania tylko jak największych strat aliantom bez osiągania jakichkolwiek wyższych celów strategicznych. Teraz dowództwo niemieckie zamierzało przeprowadzić atak, który miał spowodować jak największe ubytki w oddziałach francuskich, celem były pozycje z których Francuzi nie mogli ustąpić ze względu na ich ważne znaczenie strategiczne i psychologiczne (dumę narodową), taka sytuacja miała sprawić, że armia francuska z braku możliwości odwrotu powinna się znaleźć w pułapce. Wszystkie te kryteria spełniało miasto Verdun, była to ważna twierdza, otoczona pierścieniem fortów, leżąca blisko linii niemieckich i chroniąca bezpośrednią drogę na Paryż. Operacja niemiecka nosiła kryptonim Gericht (niem. miejsce straceń).
Falkenhayn ograniczył długość linii frontu do 4-6 km, aby skoncentrować w miejscu natarcia jak największą siłę ognia i zapobiec przełamaniu linii niemieckich przez ewentualną kontrofensywę. Utrzymywano także ścisłą kontrolę nad rezerwami, które były zgromadzone w takiej liczbie, aby cały czas podtrzymywać atak. Podczas przygotowania uderzenia, stosunkowo dużą rolę odegrało lotnictwo niemieckie. W początkowej fazie zniszczyło ono większość samolotów alianckich, co pozwoliło Niemcom na uzyskanie panowania w powietrzu nad twierdzą i swobodne operowanie niemieckich bombowców i samolotów obserwacyjnych. Dzięki temu ostrzał artyleryjski atakujących był w miarę dokładny. Jednak w maju na niebie nad Verdun pojawiły się francuskie eskadry pościgowe (\"escadrilles de chase\") z nowoczesnymi myśliwcami Nieuport. Te utarczki powietrzne przerodziły się wkrótce w prawdziwą bitwę lotniczą o niespotykanej dotychczas skali. Każda ze stron usiłowała zdobyć panowanie w powietrzu, aby bez przeszkód dokonywać zwiadu lotniczego i bombardować pozycje przeciwnika.
Bitwa pod Verdun zaczęła się 21 lutego 1916 r. z dziewięciodniowym opóźnieniem spowodowanym burzami śnieżnymi. Po 8-godzinnym ostrzale artyleryjskim do boju ruszyła armia niemiecka, która nie spodziewała się żadnego większego oporu. Ku ich zaskoczeniu Francuzi zawzięcie utrzymywali się na swoich pozycjach, z których nie mogły ich wymieść nawet po raz pierwszy użyte miotacze ognia. Jednak po pewnym czasie przewaga oddziałów niemieckich zaczęła być coraz bardziej widoczna i Francuzi utracili prawie wszystkie ze swoich fortów, łącznie z fortem Douaumont. Dzięki alianckim posiłkom 28 lutego udało się zatrzymać postępy wojsk cesarskich. Teraz Niemcy skupili swoją uwagę na Le Mort Homme na północy, skąd Francuzi z dużym powodzeniem operowali artylerią. Po jednych z najzaciętszych walk w tej kampanii wzgórze zostało zdobyte przez atakujących w końcówce maja. Po zmianie we francuskim sztabie generalnym Philippe Ptain – preferujący defensywną taktykę zastąpił ofensywnie nastawionego Roberta Nivelle’a, następnie Ptain zdecydował się na odbicie fortu Douaumont 22 maja, jednak uderzenie to zostało z łatwością odparte. Niemcy w tym czasie osiągnęli następny sukces w postaci zdobycia fortu Vaux 7 czerwca i przy użyciu nowego gazu o nazwie fosgen zbliżyli się znacznie do ostatniego wzgórza przed Verdun, 23 czerwca ich siły jednak się zatrzymały. W trakcie lata Francuzi poczynili nieznaczne postępy, rozwinęli także nową taktykę przy ostrzale artyleryjskim, która polegała na stopniowym przedłużaniu pola ostrzału dając tym samym atakującym siłom osłonę ogniową, która przesuwała się do przodu wraz z przesuwaniem się nacierających żołnierzy. Dzięki temu aliantom udało się odzyskać fort Vaux i w końcu grudnia 1916 r. odepchnąć Niemców na ponad kilometr od fortu Douaumont.
Na wiosnę dowódcy alianccy mieli poważny problem dotyczący zdolności utrzymania się Francuzów na swoich pozycjach, którzy pod Verdun ponieśli ogromne straty. W celu dania odpoczynku oddziałom francuskim zaplanowano atak brytyjski, który miał zmniejszyć presję na francuski odcinek frontu, a także pomóc oddziałom rosyjskim, które także miały duże niedobory w swojej armii na froncie wschodnim. 1 lipca po silnej ulewie, Brytyjczycy w rejonie Pikardii przystąpili do natarcia niedaleko rzeki Sommy, na prawym skrzydle wspierani przez pięć francuskich dywizji. Atak został poprzedzony 7 dniowym ciężkim bombardowaniem artyleryjskim. Doświadczone oddziały francuskie zdołały osiągnąć duże postępy, ale Brytyjczycy poważnie ucierpieli w wyniku własnego ognia osłonowego, który ani nie zniszczył drutów kolczastych ani niemieckich okopów (ich straty tylko w ciągu jednego dnia wyniosły 57 tys. i były największymi w całej historii armii brytyjskiej).
Alianci wyciągnęli nauczkę ze starć pod Verdun i opracowali nowe typy samolotów, które miały operować na niebie nad Sommą. Ich ofensywa powietrzna osiągnęła duże sukcesy i zmusiła Niemców do reorganizacji swoich sił lotniczych. Od tego czasu w walkach brały udział Po przegrupowaniu sił, walki w rejonie Sommy toczyły się nadal w okresie lipca i sierpnia. Brytyjczycy osiągnęli pewne postępy mimo wzmocnienia linii niemieckich nowo przybyłymi oddziałami. W sierpniu alianci zmienili taktykę poprzez użycie małych grup uderzeniowych, które jednak nie były w stanie przełamać pozycji przeciwnika. W efekcie doszło do wzmocnienia odcinka frontu obsadzonego przez Brytyjczyków, co uważano za konieczne w celu przygotowania zmasowanego ostrzału artyleryjskiego i mającego nastąpić głównego ataku.
Ostatnią faza bitwy pod Sommą była także pierwszym w historii epizodem, w którym użyte zostały czołgi. Teraz alianci przygotowywali ofensywę, w której miała brać udział 13 dywizja składająca się z żołnierzy Commonwealthu oraz 4 korpus francuski. Jej postępy były jednak niewielkie, także czołgi nie były w stanie zmienić sytuacji z uwagi na ich małą liczbę oraz częste psucie się na polu walki. Decydujące starcia nad Sommą miały miejsce w październiku i na początku listopada, ich wynikiem były tylko niewielkie przesunięcia linii frontu oraz ogromne straty po obu stronach (Alianci stracili 600 tys. ludzi a Niemcy 460 tys.).
W sierpniu 1916 r. nastąpiła zmiana w dowództwie niemieckim, gdzie po rezygnacji Falkenhayna dowodzenie przejęli Hindenburg i Ludendorff. Dwaj nowi dowódcy stwierdzili po przybyciu, że bitwy pod Verdun i nad Sommą znacząco uszczupliły potencjał ofensywny armii niemieckiej na całym froncie zachodnim. Z tego też powodu zdecydowali o pozostawaniu w strategicznej defensywie na zachodzie, natomiast pozostałe siły państw centralnych miały uderzyć w innych miejscach.
W czasie trwania bitwy pod Sommą i czasie zimy Niemcy przystąpili do formowania nowych pozycji obronnych poza główną linią frontu, które zostały nazwane linią Hindenburga. Miało to na celu skrócenie niemieckiego frontu i wydzielenie pewnej liczby żołnierzy do nowych zadań. Nowe fortyfikacje biegły od Arras do St. Quentin. Brytyjski zwiad lotniczy dostarczył pierwszych informacji o budowie linii Hindenburga w listopadzie 1916 r.
duże formacje samolotów, a nie jak poprzednio pojedyncze maszyny.
Druga wojna bałkańska (29 czerwca - 10 sierpnia 1913) - konflikt zbrojny pomiędzy Bułgarią a Serbią i jej sojusznikami: (Grecja, Czarnogóra, Rumunia, Turcja).
W niespełna miesiąc po zakończeniu pierwszej wojny bałkańskiej konflikt na Bałkanach rozgorzał na nowo. Tym razem sojusznicy z Ligi Bałkańskiej zaczęli kłócić się o podział zysków. Wojna wybuchła po zerwaniu przez cara bułgarskiego Ferdynanda I pertraktacji z Serbią na temat nowego podziału Macedonii. Uderzenie Bułgarii na Serbię pociągnęło za sobą utworzenie wokół Serbii koalicji złożonej z Grecji, Czarnogóry, Rumunii i Turcji. Po trzytygodniowych niekorzystnych dla Bułgarii działaniach wojennych zawarto rozejm. Odbyło się to dzięki mediacjom rosyjskim.
10 sierpnia 1913 podpisano w Bukareszcie traktat pokojowy, w myśl którego Rumunia przejmowała południową Dobrudżę, Serbia dotychczasową część Macedonii bułgarskiej, Grecja utrzymała Macedonię południową. Osobny układ zawarły (29 września 1913) Turcja i Bułgaria, która utraciła zajęte w pierwszej wojnie bałkańskiej obszary Tracji i Macedonii. Turcji a odzyskała m.in. Adrianopol.
Wojna światowa I 1914-1918, do 1939 zwana wielką wojną 1914-1918, pierwszy konflikt zbrojny w skali światowej, burzący układ stosunków politycznych po kongresie wiedeńskim 1814-1815.
Przyczyny i okoliczności wybuchu wojny
W wojnie wzięły udział 2 bloki: państwa centralne (Niemcy, Austro-Węgry, Bułgaria, Turcja) i Ententa (Francja, Rosja, Wielka Brytania). W czasie trwania wojny zmieniała się konfiguracja stron walczących - po stronie Ententy opowiedziały się: 1914 Serbia, Belgia, Japonia, 1915 Włochy, 1916 Rumunia, 1917 USA i Grecja. Szeregi państw centralnych zasiliła w 1915 Bułgaria.
Powstanie tych dwóch bloków państw było konsekwencją narastających od końca XIX w. sporów, m.in.: zatargu francusko-niemieckiego o Lotaryngię i Alzację, rywalizacji w koloniach pomiędzy Francją, Anglią a Niemcami (np. kryzysy marokańskie), problemów wynikłych z tzw. sprawy wschodniej, problemów narodowościowych w monarchii austro-węgierskiej oraz rywalizacji gospodarczej i ekonomicznej poszczególnych krajów.
I wojna światowa
Pretekstem do wybuchu wojny było zabójstwo austriackiego następcy tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie 28 czerwca 1914, po którym Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii (28 lipca). W odpowiedzi na mobilizację armii rosyjskiej Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji (1 sierpnia) i jej sojuszniczce Francji (3 sierpnia). Po ataku niemieckim na neutralną Belgię (4 sierpnia) do wojny włączyła się Wielka Brytania. 6 sierpnia Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji.
Front zachodni
Głównym obszarem działań w tym konflikcie był front zachodni: armie niemieckie, realizując tzw. plan Schlieffena (A. von Schlieffen), po zaciętych walkach we Flandrii dotarły nad rzekę Marnę we Francji. Stoczona tam bitwa (6-9 września) doprowadziła do odparcia agresora na linię rzeki Aisne. W październiku 1914 sztabowcy niemieccy opracowali plan odcięcia Francji od Anglii przez zdobycie Flandrii. Bitwa flandryjska (m.in. walki pod Ypres, 1915) okazała się jednak fiaskiem. Działania militarne zaczęły przybierać charakter wojny pozycyjnej. Niepowodzeniem zakończyła się również niemiecka próba zdobycia Verdun (1916). W odpowiedzi alianci przeprowadzili w czerwcu 1916 ofensywę nad Sommą, podczas której po raz pierwszy użyto czołgów (Wielka Brytania).
Wielkie znaczenie dla wyniku wojny miało przystąpienie do niej (6 kwietnia 1917), po stronie Ententy, USA. W kwietniu i maju 1917 sojusznicy przeprowadzili akcje zaczepne w rejonie Arras. Straty i niepowodzenia spowodowały wybuch powszechnego niezadowolenia w armii francuskiej, opanowany przez generała Ph.H. Ptaina. Ostateczna niemiecka próba wygrania wojny została podjęta w marcu 1918. Po przejęciu inicjatywy przez aliantów (lipiec 1918) wojska austro-węgierskie znalazły się w rozsypce, a rewolucja listopadowa w Niemczech 1918 zmusiła dowództwo niemieckie do zaprzestania działań zbrojnych i podpisanie rozejmu w Compiègne 11 listopada 1918.
Front wschodni
Wojna na froncie wschodnim miała charakter manewrowy. Rosyjskie uderzenie (lato-jesień 1914) w kierunku na Prusy Wschodnie (bitwy pod Tannenbergiem i nad jeziorami mazurskimi) nie przyniosło oczekiwanych rezultatów, natomiast atak w kierunku południowo-zachodnim przesunął wojska rosyjskie na Podkarpacie. W roku następnym połączona ofensywa armii niemieckiej i austro-węgierskiej, rozpoczęta przełomem gorlickim, ustanowiła linię frontu od Zatoki Ryskiej przez Pińsk po Tarnopol. W czerwcu 1916 ruszyło wielkie natarcie rosyjskie (tzw. ofensywa Brusiłowa), które po początkowych sukcesach zostało powstrzymane. Przegrupowanie armii rosyjskiej, spowodowane rewolucją lutową i rewolucją październikową, zmusiło Rosję do podpisania zawieszenia broni w Brześciu Litewskim (listopad 1917), a w konsekwencji pokoju brzeskiego (3 marca 1918).
Front bałkański i włoski
Po serbskiej klęsce na Kosowym Polu w 1915 Austro-Węgry opanowały Serbię i Czarnogórę. 24 czerwca 1915, po zmianie frontu, Włochy wystąpiły przeciw państwom centralnym. Główne starcia, w których Włosi ponosili systematyczne klęski, toczyły się nad rzeką Soczą (m.in. przełamanie frontu włoskiego pod Caporetto 1917). Dopiero po powstrzymaniu natarcia wojsk austro-węgierskich nad rzeką Piawą, 24 października 1918 Włosi rozpoczęli ofensywę w kierunku na Triest. Armia austro-węgierska przestała stawiać opór. Zawieszenie broni podpisano 3 listopada 1918. Skutkiem ofensywy Brusiłowa 1916 był atak rumuński (Rumunia przystąpiła do wojny po stronie Ententy w 1916) na węgierski Siedmiogród 27 sierpnia 1916. Kontratak wojsk monarchii naddunajskiej zakończył się zajęciem Bukaresztu i klęską Rumunii w maju 1918.
Fronty pozaeuropejskie
Rosjanie w 1914 pobili Turków i odnosili lokalne sukcesy aż do 1917. W Mezopotamii Anglicy ponosili klęski w latach 1914-1916, w 1915 połączony korpus australijsko-angielski uległ Turkom w cieśninie Dardanele. Od 1917 Turcy zaczęli ustępować w Mezopotamii i w Palestynie, kapitulując ostatecznie w 1918. Do 1918 Brytyjczycy opanowali większość kolonii niemieckich, Japończycy zajęli posiadłości niemieckie w Chinach.
Działania morskie
Po wprowadzeniu przez Ententę blokady floty niemieckiej rozpoczęła ona w lutym 1915 nieograniczoną wojnę podwodną. Jedynym większym starciem flot nawodnych brytyjskiej i niemieckiej była bitwa na wysokości cieśniny Skagerrak, tzw. bitwa jutlandzka (1916).
Traktaty pokojowe
8 stycznia 1918 amerykański prezydent W.Th. Wilson wystąpił z orędziem do Kongresu, formułującym podstawowe warunki pokoju (Wilsona 14 punktów). Klęski na frontach spowodowały narastanie kryzysu wewnętrznego w Austro-Węgrzech i Niemczech. Wojnę zakończyły traktaty pokojowe: w Wersalu (wersalski traktat pojowy 1919) 28 czerwca 1919 (z Niemcami), w Saint-Germain-en-Laye 10 września 1919 (z Austrią), w Neuilly-sur-Seine 27 listopada 1919 (z Bułgarią), w Trianon 4 czerwca 1920 (z Węgrami), w Sèvres 10 sierpnia 1920 (z Turcją).
Następstwa wojny
W konflikcie zbrojnym udział wzięły 33 państwa, ok. 70 mln żołnierzy (10 mln poległo, 20 mln zostało rannych). W wyniku I wojny światowej rozpadła się monarchia austro-węgierska, Niemcy i Austria stały się republikami, powstała Rosja Radziecka oraz wiele nowych państw (m.in. Polska odzyskała niepodległość), dokonano nowego podziału kolonii i wytyczono nowe granice w Azji i Afryce.
Cud nad Wisłą
Wojna polsko-bolszewicka (1919-1921), walki toczone przez Polskę przeciw Rosji Radzieckiej o kształt granicy wschodniej i utrzymanie niepodległości. Po kapitulacji Niemiec rząd radziecki unieważnił ustalenia pokoju brzeskiego i rozpoczął operację zbrojną o kryptonimie Wisła (operacja Wisła, 1919). W jej wyniku wojska radzieckie miały wesprzeć ferment rewolucyjny ogarniający po zakończeniu I wojny światowej Europę Środkową. Akcja ta miała zapoczątkować rewolucję europejską i przynieść zwycięstwo komunizmowi.
Pochód wojsk radzieckich w pierwszej kolejności skierował się przeciw niepodległym republikom Białorusi i Litwy. W grudniu 1918 wojska radzieckie zajęły Mińsk, w styczniu 1919 Wilno i Kowno. 27.II.1919 proklamowano powstanie Litewsko-Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Zajmowaniu terenów białorusko-litewskich przez Armię Czerwoną przeciwstawiała się jedynie ludność polska, organizując oddziały samoobrony.
UTWORZENIE FRONTU POLSKO-RADZIECKIEGO
Rząd polski, dążąc zahamowania marszu wojsk radzieckich na zachód, zawarł 5.II.1919 umowę z wycofującą się armią niemiecką o przepuszczenie oddziałów Wojska Polskiego przez tereny zajęte przez Niemców. 9-14.II.1919 wojska polskie obsadziły pozycje na linii: Kobryń, Prużany, wzdłuż rzek Zalewianka i Niemen. Po kilku dniach do obsadzonych przez Polaków pozycji dotarła Armia Czerwona, doszło do utworzenia frontu polsko-radzieckiego na ziemiach Litwy i Białorusi. Na początku marca 1919 Polacy podjęli natarcie. Grupa wojsk generała Stanisława Szeptyckiego zajęła Słonim i utworzyła przyczółek na północnym brzegu Niemna, grupa generała A. Listowskiego zajęła Pińsk i obsadziła rzekę Jasiołdę oraz Kanał Ogińskiego. W wyniku kolejnego uderzenia, w IV.1919, Polacy opanowali Nowogródek, Baranowicze, Lidę i Wilno, to ostatnie miasto zdobyła 1 Dywizja Legionów (2,5 tys. żołnierzy) generała Edwarda Rydza-Śmigłego i grupa kawalerii (800 żołnierzy) podpułkownika Władysława Beliny-Prażmowskiego. Od połowy maja do połowy lipca linia frontu ustabilizowała się
FRONT BIAŁORUSKO-LITEWSKI
Oddziały Wojska Polskiego utworzyły Front Białorusko-Litewski pod dowództwem generała Stanisława. Szeptyckiego. Wobec fiaska rozmów pokojowych w Białowieży (czerwiec-sierpień 1919), strona polska podjęła ofensywę zajmując Mińsk (8.VIII.1919), przekraczając Berezynę i zajmując Bobrujsk (29.VIII.1919). Wojna polsko-bolszewicka na Ukrainie rozpoczęła się w lipcu 1919, dopiero po zakończeniu walk polsko-ukraińskich i zajęciu Galicji Wschodniej przez Wojsko Polskie po rzekę Zbrucz. We wrześniu strona polska zawarła układ z S. Petlurą, przywódcą Ukraińskiej Republiki Ludowej, w sprawie wspólnej walki przeciwko Armii Czerwonej. Wobec stanowiska generała A.I. Denikina, zmierzającego do odbudowy Rosji w granicach sprzed I wojny światowej, odmawiającego uznania niepodległego państwa polskiego, Józef Piłsudski zarządził przerwanie działań, aby nie wspierać ofensywy nieprzyjaznych Polsce białogwardzistów. Strona polska podjęła, trwające od października do grudnia 1919, pertraktacje pokojowe z bolszewikami w Moskwie i w Mikaszewiczach na Polesiu. Przerwanie działań ofensywnych Wojska Polskiego uwolniło część sił Armii Czerwonej, co przyczyniło się do klęski A.I. Denikina i S. Petlury. Pod koniec 1919 pod polską kontrolą znajdowały się tereny na zachód od linii: rzeka Zbrucz, Płoskirów, rzeka Słucz, Zwiahel, rzeka Uborć, Bobrujsk, rzeka Berezyna, Borysów, Lepel, Połock, Dyneburg.
OPERACJA RYDZA ŚMIGŁEGO NA ŁOTWIE
W styczniu 1920, na prośbę rządu łotewskiego, E. Rydz-Śmigły na czele 1 i 3 Dywizji Legionów wyruszył pod Dyneburg i wspierany przez znacznie słabsze siły łotewskie zdobył miasto i przekazał je Łotwie. Wykorzystując przerwę w działaniach w okresie zimowym, obie strony czyniły przygotowania do ofensywy. Armia Czerwona gromadziła siły na Białorusi, Polacy w Galicji Wschodniej. Rząd radziecki czynił taktyczne starania o kontynuowanie rozmów pokojowych (nota G.W. Cziczerina do L. Skulskiego z 22.XII.1919), przygotowując jednocześnie plany ofensywy. Rząd polski odpowiedział na notę 27.III.1920, proponując jako miejsce rokowań Borysów położony na linii frontu. Propozycja była nie do przyjęcia przez stronę radziecką z uwagi na przygotowywaną ofensywę na Białorusi. W marcu Wojsko Polskie zajęło ważne dla Rosjan punkty strategiczne: Mozyrz i Kalenkowicze, co opóźniło przesunięcie wojsk radzieckich na Front Zachodni.
OFENSYWA BIAŁORUSKO-UKRAIŃSKA
Po zawarciu umowy politycznej i konwencji wojskowej z rządem ukraińskim S. Petlury (21 i 24.IV.1920), 25.IV ruszyła polska ofensywa na Ukrainie. Oddziały polskie pod dowództwem Edwarda Rydza-Śmigłego, wspierane przez oddziały ukraińskie, 7.V.1920 zajęły Kijów, a 9.V.1920 zdobyły przyczółki na Dnieprze. 14.V.1920 dowództwo radzieckie rozpoczęło ofensywę nad Dźwiną i Berezyną. Uderzenie radzieckie zostało powstrzymane. 26 maja Rosjanie rozpoczęli ofensywę na Ukrainie (dowodził generał A.I. Jegorow), 5.VI armia konna S.M. Budionnego przerwała polską obronę pod Samohorodkiem i zagroziła odcięciem polskich oddziałów w Kijowie. 10.VI Wojsko Polskie opuściło miasto i w ciągłych walkach wycofywało się na zachód. Posuwająca się za Polakami Armia Czerwona dotarła pod Lwów i Zamość. Sukcesem zakończyła się także ofensywa Rosjan rozpoczęta 4.VII na Białorusi. Do końca lipca wojska radzieckie zajęły Wilno, Lidę, Grodno i Białystok, w połowie sierpnia Armia Czerwona dowodzona przez M.N. Tuchaczewskiego dotarła do Wisły i zagroziła bezpośrednio Warszawie. W obliczu tych wydarzeń rząd L. Skulskiego podał się do dymisji.
Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski
Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, TKRP, utworzony 1 sierpnia 1920 w Białymstoku na polecenie Rosyjskiej Partii Komunistycznej jako namiastka rządu na ziemiach zajętych przez Armię Czerwoną podczas wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920. W skład TKRP weszli komuniści polscy, członkowie Biura Politycznego Komitetu Centralnego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików): J. Marchlewski (przewodniczący), E. Próchniak (sekretarz), F. Dzierżyński, F. Kon i J. Unszlicht. Kierownictwo wydziałów (ministerstw) objęli: J. Dalecki (administracja), S. Bobiński (leśnictwo), T. Radwański (propaganda i informacja), B. Zaks (przemysł), S. Heltman (rolnictwo), S. Pilawski (sprawiedliwość i bezpieczeństwo). O przejęciu rządów przez TKRP informował komunikat ogłoszony 30 lipca 1920. TKRP pozbawiał władzy dotychczasowy rząd polski, powoływał komitety fabryczne, folwarczne i rewolucyjne, którym oddawał w zarząd fabryki, majątki ziemskie i administrację w terenie. Od ludności wymagał lojalności wobec nowych władz. W ogłoszonym równocześnie Manifeście do polskiego ludu roboczego miast i wsi zapowiadał utworzenie po zakończonej wojnie Polskiej Socjalistycznej Republiki Rad, wzywał do walki z obszarnikami i fabrykantami oraz tworzenia komitetów rewolucyjnych. W okresie działalności TKRP powstało 65 komitetów rewolucyjnych. Komitet przystąpił do organizowania 1 Polskiej Armii Czerwonej (dowódca R. Łągwa), wydawał pismo Goniec Czerwony. Współpracę z władzami bolszewickimi podjęła część ludności białoruskiej i żydowskiej. Ze strony ludności polskiej TKRP spotkał się z jednoznacznie nieprzychylnym stanowiskiem. Zakończył działalność 22 sierpnia 1920 po zwycięstwie polskim nad wojskami bolszewickimi w bitwie warszawskiej
RADA OBRONY PAŃSTWA
Nowy premier Stanisław Grabski przekazał 1 lipca pełnię władzy Radzie Obrony Państwa, w skład której wchodzili: Naczelnik Państwa, marszałek sejmu, premier, 3 ministrów, 3 przedstawicieli armii i 10 posłów. Podjęte przez dyplomację zachodnią, na prośbę rządu Grabskiego, próby mediacji nie znalazły odzewu ze strony rządu Rosji Radzieckiej. W tej sytuacji rząd Grabskiego podał się do dymisji, premierem nowego gabinetu został Wincenty Witos. 28.VII Rosjanie utworzyli w Białymstoku namiastkę rządu polskiego, Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski.
CUD NAD WISŁĄ
Bitwa warszawska (13-25 VIII 1920) - decydująca bitwa w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1920. Na początku lipca 1920 roku ofensywę wojsk rosyjskich, liczących około 100 tys. żołnierzy, pod dowództwem M. Tuchaczewskiego, strona polska próbowała zatrzymać początkowo na linii Niemna, a gdy to się nie udało - na linii Bugu i Narwi. 29 VII 1920 roku rozpoczęła się bitwa o utrzymanie pozycji obronnych na linii tych rzek. Nie udało się jednak obronić Brześcia nad Bugiem, w krwawych walkach odparto początkowo ataki rosyjskie na Łomżę, ale wobec nadejścia przeważających sił rosyjskich, oddziały polskie wycofały się w kierunku Ostrołęki. Szczególnie dawał się we znaki korpus kawalerii dowodzony przez G. Gaja, który posuwając się wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi zajął 6 VIII 1929 roku Przasnysz. W tym dniu Piłsudski podpisał rozkaz operacyjny nakazujący odwrót wojsk polskich na przedpola Warszawy i Modlina oraz na linię rzeki Wieprz, skąd miałom wyjść decydujące kontruderzenie. W tym celu miała być utworzona silna grupa uderzeniowa. Jednocześnie powstał front północny pod dowództwem gen. J. Hallera, mający za zadanie obronę linii Wisły od Torunia do Dęblina. Podporządkowano mu 5 armię gen. Sikorskiego (obrona Modlina), 1 armię gen. F. Latinika (obrona przedmieścia Warszawy) i 2 armię gen. B. Roi (obrona linii Wisły od Góry Kalwarii do Dęblina). Decydująca rola przypadła wojskom Frontu Środkowego pod dowództwem gen. E. Rydza-Śmigłego, obejmującego 4 armię gen. L. Skierskiego i 3 armię gen. Z. Zielińskiego. Z tych armii pochodziła grupa uderzeniowa, której dowództwo objął Piłsudski. Front Południowy stanowiła broniąca miedzy innymi Lwowa 6 armia gen. W. Jędrzejewskiego, wspierana przez oddziały ukraińskie. 13 VIII 1920 roku, mając przewagę liczebną, sześć dywizji rosyjskich rozpoczęło atak w kierunku Warszawy. Miejscem krwawych trzydniowych walk stał się Radzymin, który kilka razy przechodził z rąk do rąk. W tej sytuacji 14 VIII 1920 roku działania zaczepne na linii Wkry podjęła 5 armia gen. W. Sikorskiego, mająca przeciw sobie siły 4 i 15 armii rosyjskiej. 16 VIII 1920 zdobyła ona śmiałym atakiem Nasielsk. Mimo to inne jednostki rosyjskie nie zaprzestały marszu w kierunku Brodnicy, Włocławka i Płocka. 16 VIII 1920 roku o świcie nastąpiło polskie uderzenie znad Wieprza. Jednostki polskie przełamały opór stosunkowo słabych na tym odcinku frontu sił rosyjskich i wykorzystując zaskoczenie w ciągu doby przesunęły się o 45 kilometrów na północ. Następnego dnia odbiły Mińsk Mazowiecki, Siedlce, Międzyrzecz i Białą Podlaską. 18 VIII 1920 roku po krwawych starciach pod Stanisławowem, Łosicami i Sławatyczami siły polskie znalazły się na linii Wyszków-Stanisławów-Drohiczyn-Siemiatycze-Janów Podlaski-Kodeń. W tym czasie 5 armia gen. Sikorskiego, wiążąc przeważające siły rosyjskie nacierające na nią z zachodu, przeszła do natarcia w kierunku wschodnim, zdobywając Pułtusk, a następnie Serock. 19 VIII 1920 roku jednostki polskie na rozkaz Piłsudskiego przeszły do działań pościgowych, starając się uniemożliwić odwrót głównych sił Tuchaczewskiego, znajdujących się na północ od Warszawy. 21 VIII 1920 roku rozpoczęła się decydująca faza działań pościgowych: 1 dywizja piechoty z 3 armii polskiej sforsowała Narew pod Rybakami, odcinając drogę odwrotu resztkom 16 armii rosyjskiej w kierunku na Białystok, natomiast 15 dywizja piechoty z 4 armii polskiej po opanowaniu Wysokiego Mazowieckiego odcięła odwrót oddziałom 15 armii rosyjskiej z rejonu Ostrołęki. Podobnie 5 armia polska przesunęła się w kierunku Mławy. Część sił rosyjskich nie mogąc się przebić na wschód 24 VIII 1920 roku przekroczyła granicę niemiecką i schroniła się na terytorium Prus Wschodnich. Do niewoli dostało się ponad 60 tys. żołnierzy rosyjskich. Straty polskie wyniosły 2 tys. zabitych i 20 tys. rannych.
Cud nad Wisłą można określić zwrotnym punktem w historii XX wiecznej Europy. Gdyby \"czerwona inwazja\" została zrealizowana mieli byśmy do czynienia z kolejnym rozbiorem Polski. Tym razem było by tylko dwóch zaborców, ale za to jakich - bolszewicka Rosja i rozjuszone z nienawiści za Powstanie Wielkopolskie Niemcy. Stanowiło by to koniec porządku wersalskiego. Ciekawy w całej tej sytuacji jest fakt iż \"całkiem nie dawno\", caryca Katarzyna obawiała się zalewem Rosji \"francuską zarazą\" (rewolucją), z kolei teraz Europa obawiała się komunistycznej rewolucji robotniczej. Widmo komunizmu wisiało nad Europą a niemalże wszyscy alianci nie zauważali tego. Anglicy ze swoim wyspiarskim, chyba już genetycznie zakodowanym dystansem nie dawali się przekonać iż Rosjanom chodzi nie o załatwienie spornej kwestii miedzy nami a o inwazję na Europę. Jako nieliczni podzielali nasze obawy Francuzi i Węgrzy którzy mimo szczerych chęci byli krępowani przez oszołomionych bolszewicką propagandą Czechów i upatrujących korzyści terytorialnych Niemców. Taką a nie inną postawę Anglii należało by upatrywać w postawie premiera Lloyda Georga który w tamtych okolicznościach politycznych blokował Winstona Churchilla który dostrzegał widoczne gołym okiem zagrożenie dla Europy i chciał wspomóc siły polskie eskadrami RAF-u stacjonującymi w Kolonii. Gdyby jego plan doszedł do skutku prawdopodobnie spowodowało by to rezygnację sowietów z planu podboju Europy. Tak się jednak nie stało. \"Cud nad Wisłą\" na szczęście \"wypalił\". Wojsko Polskie jeszcze raz dało przykład wielkiego męstwa
Ostateczne pokonanie Armii Czerwonej
We wrześniu M.N. Tuchaczewski próbował zorganizować obronę na linii Niemna, gdzie przyjął bitwę i został pobity. Klęskę poniosła także Armia Czerwona na południu Polski. Po bitwach pod Komarowem i Hrubieszowem, zakończonych rozbiciem armii konnej S.M. Budionnego, nastąpił odwrót wojsk radzieckich. Do połowy października Wojsko Polskie wyszło na linię: Tarnopol, Dubno, Mińsk, Dryssa. 12 października 1920 podpisano układ o zawieszeniu broni, 18 października ustały działania wojenne.
Traktat ryski
Traktat ryski - traktat pokojowy zawarty 18 III 1921 roku w Rydze między Polską a Rosją bolszewicką. Po długotrwałych rokowaniach ustalono treść traktatu, zawierającego 26 artykułów, regulujących podstawowe kwestie: sprawę granic, suwerenności państw, obywatelstwa i zasad repatriacji, zwrotu zabytków kultury oraz mienia polskiego znajdującego się w Rosji i na Ukrainie. Traktat przewidywał wypłatę 30 mln rubli w złocie tytułem odszkodowania za wkład Polski w rozwój gospodarczy Rosji oraz postanawiał, że nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Polską a Rosją nastąpi natychmiast po zawarciu traktatu. Traktat ryski rozstrzygał sprawę granicy wschodniej na korzyść Polski: linię jej na północnym wschodzie wyznaczała Dźwina, a na południowym wschodzie Zbrucz; nie podejmował natomiast kwestii Wileńszczyzny. J. Piłsudski stworzył \"fakt dokonany\" - zajęty przez gen. Żeligowskiego okręg wileński został na mocy uchwały sejmu z 24 IV 1922 roku wcielony do Polski.
Czas czytania: 107 minut
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.