Staropolski Okręg Przemysłowy

Staropolski Okręg Przemysłowy, najstarszy w Polsce zespół ośrodków przemysłowych, znajdujących się w dorzeczu rzeki Kamiennej, w obrębie: Gór Świętokrzyskich, Płaskowyżu Suchedniowskiego, Garbu Gielniowskiego i Przedgórza Iłżeckiego, w województwach: świętokrzyskim, mazowieckim, łódzkim. Głównymi ośrodkami Staropolskiego Okręgu Przemysłowego są: Radom, Kielce, Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski i Skarżysko-Kamienna.

W czasach przedhistorycznych na obszarze tym wydobywano i obrabiano krzemienie, wytapiano także żelazo (m.in. w Nowej Słupi, gdzie znaleziono piecowisko złożone z 45 pieców hutniczych - dymarek, a także tzw. żużle pierwotne pochodzące z okresu od V do X w., i gdzie corocznie organizowane są tzw. Dymarki Świętokrzyskie). W średniowieczu rozwinęło się górnictwo i hutnictwo ołowiu, srebra i miedzi. W XVI w. funkcjonowało ponad 60 kuźnic. W XVII w. powstały w Bobrzy i Samsonowie pierwsze wielkie piece do wytopu żelaza opalane drewnem, a także huta miedzi i ołowiu w Białogonie.

Dalszy rozwój Staropolskiego Okręgu Przemysłowego nastąpił w XVIII w. - w 1782 działało tu 27 wielkich pieców hutniczych (na ogólną liczbę 34 istniejących w Polsce). Po wyczerpaniu się złóż miedzi i ołowiu rozwijało się głównie przetwórstwo żelaza.

Największy rozkwit Staropolskiego Okręgu Przemysłowego przypadł na 1. połowie XIX w. i związany był z działalnością S. Staszica oraz F.K. Lubeckiego-Druckiego. Rozpoczęto budowę nowych wielkich pieców, fryszerek i walcowni. W 2. połowie XIX w. rozwój Staropolskiego Okręgu Przemysłowego został zahamowany wskutek wydarzeń politycznych (powstania zbrojne, ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego) i konkurencji Zagłębia Górnośląskiego. Zamknięto wiele zakładów, niektóre dały początek dzisiejszym zakładom przemysłu metalowego. W okresie międzywojennym w pobliżu Staropolskiego Okręgu Przemysłowego zbudowano Centralny Okręg Przemysłowy, co wpłynęło na pewne ożywienie gospodarcze samego Staropolskiego Okręgu Przemysłowego.

Rozwój Staropolskiego Okręgu Przemysłowego w obecnym kształcie nastąpił po II wojnie światowej. Rozwinięty przemysł środków transportu (Fabryka Samochodów Ciężarowych w Starachowicach, Fabryka Samochodów Specjalizowanych Polmo-SHL w Kielcach), metalowy (Skarżysko-Kamienna, Końskie, Kielce), materiałów budowlanych (cementownie w Sitkówce-Nowinach, Wierzbicy, Małogoszcz, Ożarowie), papierniczy (Niewachlów), skórzany (Skarżysko-Kamienna), ceramiki szlachetnej (Stąporków, Suchedniów, Przysucha, Opoczno), hutnictwo żelaza (Ostrowiec Świętokrzyski).

Do licznych obiektów zabytkowych Staropolskiego Okręgu Przemysłowego należą m.in.: Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpi Wielkiej i Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego w Nowej Słupi, a także obiekty w Maleńcu, Chlewiskach, Bobrzy, Samsonowie i Nietulisku Dużym.

Starachowice, miasto w województwie świętokrzyskim, nad Kamienną, na Przedgórzu Iłżeckim. 59,6 tys. mieszkańców (2000).
Osada w Zagłębiu Staropolskim, własność cystersów z Wąchocka do 1817. Od XVI w. wytapiano tu i obrabiano żelazo. Kuźniami należącymi do cystersów zarządzała rodzina Starzechowskich. 1624 prawa miejskie. W XVII w. zbudowano pierwszy wielki piec, w 1789 powstał następny. 1815 wielkie piece i kuźnie przeszły na własność rządu Królestwa Polskiego i dzięki działalności F.K. Lubeckiego-Druckiego w 1846 uruchomiono trzy nowe wielkie piece i odlewnię żeliwa. 1870 zakład odkupił od rządu S. Fraenkel i w 1875 przekształcił go w spółkę akcyjną.

Lata międzywojenne przyniosły rozbudowę zakładów, szczególnie intensywną po 1936 w związku z budową Centralnego Okręgu Przemysłowego. 1870-1916 pozbawione praw miejskich. W czasie okupacji niemieckiej działały w Starachowicach 3 obozy pracy przymusowej i getto. Po wojnie uruchomiono Fabrykę Samochodów Ciężarowych, która od 1948 produkuje samochody Star. Rozwinięty przemysł środków transportu (samochody ciężarowe Star i silniki wysokoprężne), ponadto przemysł drzewny, materiałów budowlanych, spożywczy.

Zabytki: kościół (1881-1904), dworek (1835-1838), cmentarz żydowski z końca XIX w.
Skarżysko-Kamienna, miasto powiatowe (od 1999) w północnej części województwa świętokrzyskiego, nad Kamienną, u zbiegu Przedgórza Iłżeckiego, Garbu Gielniowskiego i Płaskowyżu Suchedniowskiego. W skład powiatu wchodzą: miasto Skarżysko-Kamienna, gminy: Bliżyn, Łączna, Skarżysko-Kościelne, Suchedniów. 53,5 tys. mieszkańców (2001).

Powstało na terenach wsi: Bzin, Kamienna, Posadaj, Milica, Bzinek, Usłów, Młodzawy, Łyżwy, Szczepanków i Ciurów. 1440 funkcjonowała tu dymarka i kopalnia rudy żelaza. W XVIII i XIX w. rozwój górnictwa i hutnictwa żelaza. Prawa miejskie w 1923 pod nazwą Kamienna. Od 1928 obecna nazwa. 1942-1944 niemiecki obóz pracy dla Żydów. Rejon działania licznych oddziałów partyzanckich, siedziba dowództwa okręgu kieleckiego AK.

Dobrze rozwinięty przemysł elektromaszynowy, zbrojeniowy, ważny węzeł kolejowy. Muzeum Regionalne im. Orła Białego - drugie co do wielkości w Polsce muzeum z plenerową ekspozycją militariów.

Sanktuarium Matki Boskiej Ostrobramskiej - jedyne w Polsce. Kościół i Sanktuarium z kopią obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej, zbudowane na wzór Ostrej Bramy w Wilnie.
Zabytki: pozostałości wielkiego pieca z 1770, budynki stalowni z 1880, fragmenty zakładów wielkopiecowych XVII - XIX w, synagoga z 1935r. jedyny na terenie województwa kieleckiego obiekt kultu żydowskiego z zachowanym pełnym programem zespołu synagogalnego.