Prawne formy zabezpieczenia zwrotu kredytu

Działalności kredytowej towarzyszy ryzyko nieterminowego zwrotu kredytu łącznie z należnymi odsetkami czyli ryzyko kredytowe. Dlatego pewne zabezpieczenie zwrotności kredytu jest ważnym elementem umowy kredytowej. Formę zabezpieczenia zwrotu ustala bank w negocjacjach z kredytobiorcą biorąc pod uwagę rodzaj, wysokość i okres spłaty udzielonego kredytu a także status prawny i stan majątkowy kredytobiorcy. Zabezpieczenie jest z reguły wymagane w przypadkach udzielania kredytu przedsiębiorstwom nowo utworzonym oraz jednostkom o zagrożonej zdolności kredytowej. Przy podejmowaniu decyzji o przyznaniu kredytu spółce z ograniczoną odpowiedzialnością banki na ogół zaostrzają wymogi co do zabezpieczenia kredytu. Już samo pojęcie zdolności kredytowej, warunkuje udzielenie kredytu, uwzględnia przesłanki zabezpieczenia jego zwrotu.W tym samym kierunku Idą uprawnienia banku do obserwowania i analizowania działalności gospodarczej kredytobiorcy a nawet dokonywania lustracji. Wreszcie umowy wymieniają okoliczności, w których bank może przedterminowo wypowiedzieć umowę kredytową.
Wśród prawnych form zabezpieczenia kredytów można wyróżnić zabezpieczenia osobiste oraz rzeczowe. Udzielający zabezpieczenia osobistego odpowiada całym swym majątkiem. Natomiast przy zabezpieczeniu rzeczowym bank egzekwuje roszczenie z zastawionych rzeczy lub praw majątkowych. Banki mogą żadać prawnych zabezpieczeń . Zabezpieczenie jest ustanowione przed udzieleniem kredytu ale może być także ustanowione w czasie wykorzystywania kredytu.

Do zabezpieczeń osobistych zalicza się:
- poręczenie według prawa cywilnego
- weksel
- przelew wierzytelności
- gwarancje lub poręczenie bankowe
- przystąpienie do długu i przejęcie długu kredytowego

Do zabezpieczeń rzeczowych zalicza się :
- kaucję
- blokadę środków pieniężnych
- zastaw na zasadach ogólnych i zastaw rejestrowy
- przewłaszczenie na zabezpieczenie
- hipotekę: umowną, kaucyjną i przymusową

Poręczenie wg prawa cywilnego jest umową przez którą poręczyciel zobowiązuje się do spłaty kredytu wraz z odsetkami i innymi kosztami na wypadek gdyby kredytobiorca nie spłacił kredytu w oznaczonym terminie. Jej zawarcie następuje przez przyjęcie przez bank oświadczenia złożonego przez poręczyciela. Oświadczenie powinno być pod rygorem nieważności złożone na piśmie. Poręczenie może być udzielone przez osoby fizyczne i prawne. Przed przyjściem poręczenia bank sprawdza czy stan fizyczny poręczyciela stanowi wystarczające zabezpieczenie udzielonego kredytu.

Szczególnym sposobem wykorzystywania weksla w funkcji gwarancyjnej jest weksel gwarancyjny. W tym celu może być wykorzystany weksel in blanco, zaopatrzony co najmniej w podpis wystawcy, bez wypełnienia treści formularza wekslowego. Bank może uzupełnić jego treść, gdy wystawca weksla in blanco, złożonego w banku jako gwarancja zaciągniętego kredytu, nie spłaci go w terminie. Do takiego weksla gwarancyjnego spłatę kredytu kredytobiorca dołącza deklaracje do weksla in blanco, upoważniającą bank do jego wypełnienia na kwotę obejmującą zadłużenie, odsetki, prowizje i poniesione przez bank koszty.

Przelew wierzytelności nazywany także cesją, jest umowa między kredytobiorcą a kredytującym go bankiem. W umowie kredytobiorca ceduje na bank swoją wierzytelność wobec osoby trzeciej, przy czym rozróżnia się dwa rodzaje cesji. W cesji globalnej kredytobiorca ceduje na bank wszystkie istniejące lub przyszłe wierzytelności, wynikające z działalności gospodarczej; cesja ograniczona może dotyczyć tylko konkretnej wierzytelności lub kilku wierzytelności, co powinno być w umowie wyraźnie określone. Akt cesji wierzytelności powinien być dokonany w formie pisemnej, przy równoczesnym pisemnym powiadomieniu dłużnika przez kredytobiorcę dokonanej cesji jego wierzytelności na rzecz banku. Wskazane jest aby dłużnik potwierdził przeniesienie wierzytelności kredytobiorcy na rzecz banku, a bank może uzależnić udzielenie kredytu od otrzymania takiego potwierdzenia. Bank jest zainteresowany tym aby cedowane wierzytelności były realne i łatwo ściągane. Kredytobiorca dokonujący cesji nie ponosi bowiem odpowiedzialności za wypłacalność dłużnika a jedynie za faktyczne wystąpienie cedowanej wierzytelności. Dlatego banki przed przyjęciem cesji zasięgają informacji o sytuacji majątkowej dłużników.

Do długu kredytowego wobec banku można przystąpić osoba trzecia nie występująca do tej pory w charakterze strony. Odpowiada ona za dług łącznie z kredytobiorcą; odpowiedzialność kredytobiorcy i osoby przystępującej do długu ma charakter solidarny. Przystąpienie do długu i następujące w drodze umowy dwojakiego rodzaju:
1. między bankiem a osobą przystępującą do długu
2. między kredytobiorcą a przystępującym do długu; skutki prawne takiej umowy powstają z chwilą powiadomienia o niej banku.

W stosunkach kredytowych może wystąpić także przejęcie długu. Polega ono na przejęciu zobowiązania kredytobiorcy wobec banku, z równoczesnym zwolnieniem dotychczasowego kredytobiorcy z tego długu. Osoba przejmująca dług staje się dłużnikiem banku, zgodnie z umową kredytową zawartą z bankiem przez poprzedniego dłużnika. Przejęcie długu następuje najczęściej, gdy doszło do przekształceń własnościowych lub nastąpiła reorganizacja a działalność, na której prowadzenie udzielonego kredytu, przyjęta została przez inny podmiot prawa. Do przejęcia długu dochodzi w drodze umowy zawartej pomiędzy bankiem a osobą trzecią za zgodą dotychczasowego kredytobiorcy przejmuje dług kredytowy.

Często stosowaną formą czasowego zabezpieczenia zwrotności kredytu jest blokada środków pieniężnych na rachunku bankowym. Blokady dokonuje bank na pisemny wniosek posiadacza rachunku. Kredytobiorca składa w kredytującym go banku pisemne upoważnienie ( z określeniem kwoty i terminu ) dokonania nieodwołalnej blokady na rachunku lokat. Ponadto dołącza upoważnienie uprawniające bank do pobrania zablokowanego rachunku wymaganej wierzytelności. Blokowane mogą być środki pieniężne kredytobiorcy lub osób trzecich za niego poręczających. Do zablokowania rachunków bankowych osób trzecich niezbędna jest ich pisemna zgoda.

Podobną formą zabezpieczenia jest przejęcie przez bank kaucji w postaci gotówki w walucie krajowej lub obcej bądź w postaci bonów oszczędnościowych. W tym celu niezbędne jest zawarcie pisemnej umowy i złożenie przedmiotu kaucji w banku. Kredytobiorca pisemnie upoważnia bank do wykorzystania złożonej kaucji na pokrycie nie spłaconego kredytu z należnymi odsetkami i prowizją. Kaucję uważa się za złożoną, jeżeli środki pieniężne zostały wpłacone do banku na rachunek środków zablokowanych. Gdy stanowią bony oszczędnościowe, bank dla zaspokojenia roszczeń realizuje te bony, a po potrąceniu wierzytelności ewentualną nadwyżkę zwraca kredytobiorcy.

Zastaw może występować w różnej formie i może być ustawiony na zbywalnych rzeczach ruchomych. Bank może dochodzić z tych rzeczy zaspokojenia swych roszczeń, z pierwszeństwem przed osobistymi wierzycielami dłużnika (kredytobiorcy). Zastaw powstaje w mocy na rzeczach obciążonych, bez względu na zmiany, którym przedmiot zastawu może ulec w toku przetwarzania; w razie połączenia rzeczy obciążonej zastawem z innymi-obejmuje on również te inne rzeczy. Dopuszczalne jest ustanowienie zastawu w celu zabezpieczenia przyszłych zobowiązań kredytobiorcy. Przedmiot zastawu może być własnością kredytobiorcy lub osoby trzeciej. Wartość przedmiotu zastawu bank przyjmuje na podstawie aktualnej wyceny rynkowej (nie księgowej) dokonanej przez upoważnioną osobę lub instytucję.

Podobny charakter ma umowa o przewłaszczeniu na zabezpieczenie. Polega ona na przeniesieniu własności rzeczy ruchomych, stanowiących własność kredytobiorcy lub osób trzecich, na rzecz banku do czasu spłaty kredytu w raz z odsetkami. Przedmiotem przewłaszczenia mogą być tylko rzeczy o określonej tożsamości. Zazwyczaj przewłaszczający zatrzymuje przewłaszczone rzeczy w swoim posiadaniu i może je bezpłatnie używać, do czasu całkowitej spłaty kredytu wraz z odsetkami, w sposób odpowiadający ich właściwościom i przeznaczeniu. Bez zgody banku przewłaszczający nie może oddać tych rzeczy osobie trzeciej do użycia. Bank prowadzi rejestr rzeczy przewłaszczonych, a każda rzecz powinna być określona w umowie w sposób umożliwiający jej identyfikację.

Wprowadzony od roku 1998 zastaw rejestrowy może być ustanowiony nie tylko w celu zabezpieczenia zwrotności kredytu, ale także różnych wierzytelności państwowych i samorządowych osób prawnych oraz krajowych podmiotów gospodarczych. Do ustanowienia zastawu rejestrowego potrzebna jest pisemna umowa między osobą uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu (zastawcą) a wierzycielem (zastawnikiem) oraz wpis do rejestru zastawców. Rzeczy obciążone zastawem rejestrowym , a także papiery wartościowe lub inne dokumenty praw obciążanych zastawem, mogą być pozostawione w posiadaniu zastawcy lub osoby trzeciej wskazanej w umowie. Zastawca może korzystać z przedmiotu zastawu i powinien dbać o zachowanie go w dobrym stanie, a w wyznaczonym przez zastawnika terminie obowiązany jest umożliwić mu zbadanie stanu przedmiotu zastawu. W razie zbycia przedmiotu zastawu zastawnik (bank) może żądać natychmiastowego zaspokojenia zabezpieczonych nim wierzytelności. Wierzytelność korzysta przy tym z pierwszeństwa przed innymi wierzycielami, z wyjątkiem ściśle określonych tytułów (np. odszkodowania za kalectwo, alimenty). Ustawa zobowiązała sądy rejonowe (sądy gospodarcze) do prowadzenia rejestru zastawców. Rejestr jest jawny, a odpisy stanowią dowód wpisu do rejestru mogą być wydawane każdemu, kto tego żąda. Wydawane zaświadczenia mają moc dokumentów wydawanych przez sąd.

Zwrot kredytu może być zabezpieczony także na nieruchomościach. Zabezpieczenie hipoteczne gwarantuje bankowi zwrot kredytu nawet wówczas, gdy nieruchomość zmienia właściciela bądź zostanie dodatkowo obciążona długami; w każdym przypadku to bank zachowuje pierwszeństwo przed innymi wierzycielami. Zapis hipoteczny czyli hipoteka powstaje przez wpis do księgi wieczystej nieruchomości, prowadzonej przez sądy rejonowe. Wniosek do sądu o dokonanie wpisu może być złożony przez właściciela nieruchomości lub bank udzielający kredytu. Wpis musi być dokonany w określonej sumie pieniężnej wyrażonej w złotych polskich.
Banki mogą żądać ustanowienia hipoteki zwykłej, kaucyjnej lub przymusowej. Hipoteką zwykłą stosuje się do już udzielonych kredytów. Hipoteka kaucyjna służy zabezpieczeniu spłaty kredytów o nieustalonej wysokości (np. Kredytu w rachunku bieżącym), kredytów, które będą udzielone w przyszłości. hipoteki kaucyjnej nie można użyć jako zabezpieczenia wykorzystanego w znanej wysokości kredytu. Hipoteki przymusowej bank może żądać od kredytobiorcy, który jest właścicielem danej nieruchomości, gdy ten nie spłacił kredytu w terminie.
Wierzytelności państwowe wobec przedsiębiorstw mogą być zabezpieczone hipoteką ustawową której przysługuje pierwszeństwo egzekucyjne przed wszystkimi innymi hipotekami. Hipoteka ustawowa nie wymaga wpisu do księgi wieczystej, może więc obciążać także nieruchomości, które nie mają urządzone księgi wieczystej. Te przywieje hipoteki ustawowej w praktyce ograniczają skuteczność hipotecznego zabezpieczenia wierzytelności banku. Dlatego, przyjmując na zabezpieczenie kredytu hipotekę zwykłą lub kaucyjną, bank powinien sprawdzić, czy kredytobiorca ni ma zobowiązań podatkowych lub innych zobowiązań wobec państwa.