Upadek Cesarstwa Rzymskiego

1. Sytuacja zewnętrzna cesarstwa.
Jedynym przeciwnikiem który mógłby w realnym stopniu zagrozić Rzymowi było leżące na wschodzie państwo partyjne – Iran i Mezopotamia. Miało ono stare tradycje i równie skomplikowanej jak Rzym strukturze społeczno politycznej. Nigdy jednak nie stało się tak silne aby przeciwstawić się cesarstwu. Na innych granicach Rzym stykał się tylko z plemionami barbarzyńskimi. System rozmieszczenia wojsk wzdłuż granicy na ogół nie zawodził.
2. Najazdy barbarzyńców w III w.
Od lat 30 wieku III zaczęła się era najazdów barbarzyńców na cesarstwo. Przez granicę na Renie i Dunaju przeprawiały się silne oddziały barbarzyńców, które raz po raz zagłębiały się w rzymskie terytorium. W środku państwa nie napotykały na opór ze strony żołnierzy gdyż wszyscy byli rozmieszczeni wzdłuż granicy. Barbarzyńcy najeżdżając na imperium, rabowali brali ludzi do niewoli, niszczyli osady, po czym wracali z łupami do siebie. Na terenie Europy od połowy II w miały miejsce wielkie ruchy migracyjne. Plemiona w większości należące do grupy ludów mówiących językami germańskimi, zmieniały swoje siedziby, wędrując tysiące kilometrów. W celu walki z Rzymem tworzyły one niekiedy olbrzymie ale nie trwałe sojusze. Nieustanne ataki o wiele mniejszej od armii rzymskiej armii barbarzyńców bardzo wyczerpywało rzymian i niszczyło wielkie połacie ziem w prowincjach wzdłuż granicy.
3. Sytuacja gospodarcza i społeczna imperium w wieku II.
Aby rzymianie mogli bronić imperium musieli zwiększyć wydatki na siły zbrojne a także stworzyć ruchome armie. Podniesiono kwoty podatków co rujnowało średniozamożne społeczeństwo. Chcąc też zabezpieczyć się przed opuszczeniem gruntów przez rolników i zagwarantować stały dopływ podatków cesarze przystąpili stopniowo do przywiązywania chłopów do uprawnych gruntów. Stosowano przemoc w stosunku do tych ludzi którzy nie chcieli płacić. Chłopi woleli zrezygnować z własnej niezależności oddając się pod opiekę arystokratom którzy pełniąc wysokie urzędy mogli ochronić ich przed gwałtami. Osłabienie wolnego chłopstwa utrudniało rekrutację do armii, która przecież z tej grupy społecznej brała swych najlepszych żołnierzy. Widomą oznaką trudności państwa stała się inflacja. Cesarze psuli monetę dodając do srebra coraz większą część nieszlachetnego metalu aby w ten sposób zwiększyć liczbę sztuk będących w ich dyspozycji. Załamanie stabilności monety miało fatalne skutki dla wszystkich tych warstw które były związane ściśle z rynkiem, a więc przede wszystkim kupców i rzemieślników. W ciągu III w znacznie zmniejszyła się liczba niewolników. Pracowali tak jak wcześniej w domach lecz już w mniejszym stopniu stosowano ich do uprawy ziemi. Wielcy właściciele ziemscy II i III wieku zmuszeni byli dzielić swe dobra na działki które wypuszczali w długotrwałe dzierżawy rolnikom, zwanych koloniami.
4. Kryzys ustroju politycznego cesarstwa.
Drugim nieszczęściem czasów kryzysu było załamanie stabilności władzy cesarskiej. Rok po roku pojawiali się uzurpatorzy, czyli ci którzy zgarniali władzę nie mając ku temu podstaw prawnych. . Najczęściej byli to ambitni wodzowie, którzy przy poparciu dowodzonych przez siebie armii próbowali zawładnąć tonem i wywoływali wojny domowe.
5. Zmiany ustroju państwa.
W III w dokonano reform umacniających wydatnie władzę cesarską powiększających armię oraz skuteczność działania aparatu urzędniczego. W trudnych latach najazdów barbarzyńskich i wojen domowych zrozumiano że władzę cesarską trzeba dzielić. Cesarze powoływali współrządców spośród członków własnej rodziny i zaufanych współpracowników. U schyłku IV w cesarz Teodozjusz Wielki na łożu śmierci oddał swe państwo dwóm synom i od tej pory cesarzy było dwóch.
6. Założenie Konstantynopola.
Cesarzowi trudno było sprawować władzę w Rzymie odległym od niespokojnych granic. Więc rolę cesarskich stolic przejmowały inne miasta. Na początku IV w cesarz Konstantyn Wielki rozbudował Bizancjum. Było to stare greckie miasto, łatwe do obrony i do zaopatrywania w żywność z sąsiedniej Azji Mniejszej. Nadał mu swoje imię i ogłosił drugą stolicą cesarstwa.
7. Najazdy barbarzyńskie w IV i V w.
W drugiej połowie IV wieku rozpoczęła się nowa fala migracji ludów barbarzyńskich. Osiągnęła swój szczyt w V w. Tym razem jednak celem barbarzyńców nie była kradzież lecz osiedlenie się na terenach cesarstwa. Stopień zagrożenia najazdem obu części cesarstwa nie był jednakowy. Wschodnia część była w lepszej sytuacji. Choć półwysep bałkański był stale atakowany to jednak inne krainy położone dalej od Dunaju były wolne od ataków. Znacznie gorzej było na zachodzie. Barbarzyńcy zajmują w kolejności Galię, po przekroczeniu Pirenejów Hiszpanię, przeprawiają się przez Gibraltar i zdobyła panowanie nad Afryką Północną. Trzeba było wojsko i urzędników rzymskich ewakuować do Brytanii. Pod koniec V w cesarstwo zachodnie przestało istnieć. Za koniec rzymskiego panowania na zachodzie uznaje się datę 476 r.