Demokracja szlachecka- zmiany w systemie sprawowania władzy.

Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej na tle dziejów ulegał ciągłym przemianom. W połowie XV doszło do kolejnego przekształcenia w niespotykaną w dotychczasowych państwach demokrację szlachecką. Szczególne znaczenie demokracja szlachecka odegrała w XVI i XVII kiedy to zmiany w systemie sprawowania władzy odegrały szczególną rolę w wielu dziedzinach życia społecznego, politycznego i gospodarczego w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim, zwane po roku 1569 Rzecząpospolitą Obojgu Narodów. Demokracja szlachecka jest swoistą odmianą monarchii stanowej, z tym że władza królewska została w znacznym stopniu ograniczona na rzecz szlachty z pominięciem pozostałych stanów w sprawowaniu władzy. Podczas gdy w innych państwach ustrój opierał się na sprawowaniu władzy przy udziale wszystkich stanów, i później gdy znaczną rolę zaczęły odgrywać tendencje absolutne, władza w Polsce opierała się głównie na postanowieniach sejmów i sejmików. Wzrost znaczenia szlachty przy jednoczesnym spadku autorytetu króla prowadził do wielu zmian i konfliktów także między samą szlachtą.
Jedną z najistotniejszych różnic i zmian w sprawowaniu władzy w Rzeczypospolitej szlacheckiej było ograniczenie roli monarchy. Królowie chcąc utrzymać się przy władzy bądź zapewnić dalsze panowanie swojej dynastii nadawali szlachcie liczne przywileje. Paradoksalnie, dochodziło w ten sposób do automatycznego ograniczenia roli monarchy. Król nadawał szlachcie przyzwolenia oraz prawa sprawiając w ten sposób, że ten stan stawał się najbardziej uprzywilejowanym i zarazem najpotężniejszym spośród innych stanów. Uchwalona w 1505 roku konstytucja Nihil novi doprowadziła do sytuacji w której każdy ruch króla kontrolowany był przez szlachtę. „Nic nowego” nie mogło być ustanawiane bez zgody sejmu.
Szczególnym piętnem odbiła się działalność ruchu egzekucyjnego wymierzonego w magnaterię a prowadzona przez średnią szlachtę. Domagano się egzekucji praw nieprzestrzeganych oraz oddania nieprawnie nadanych ziem królewskich. Ruch egzekucyjny miał szczególnie pozytywny wpływ na ograniczenie wzrastającej pozycji magnaterii w XV w. oraz na stworzenie pozornej równości pomiędzy poszczególnymi warstwami szlachty tzw. egalitaryzm.
Wygaśnięcie dynastii Jagiellonów, sprytna polityka szlachty również doprowadziła do jej wzmocnienia. Po śmierci Zygmunta Augusta szlachta uzyskała główny głos w wyborze nowego króla- elekta. Poprzez zręczny wybór szlachta mogła kontynuować i rozszerzać możliwości swoich działań. Dodatkowym wzmocnieniem było wprowadzenie tzw. artykułów henrykowskich. Głównym założeniem stało się zabezpieczenie ustroju i przywilejów szlachty. Ponadto, monarcha był zobowiązany do zwoływania sejmu walnego na okres sześciu tygodni co dwa lata. Szlachta zapewniła sobie w ten sposób permanentny wpływ na sprawowanie władzy. We wcześniejszych okresach, gdzie rządy monarchy były prowadzone silną ręką, tak jak chociażby za Zygmunta I, sejm walny nie był zwoływany regularnie a szlachta nie miała dość siły by się temu przeciwstawić. Artykuły henrykowskie podobnie jak nadane wcześniej przywileje ograniczały władzę króla i oddawały ją w ręce uprzywilejowanego stanu. Król nie mógł bez zgody szlachty zwoływać pospolitego ruszenia ani nakładać nowych podatków. Dodatkowo szlachta mogła wypowiedzieć posłuszeństwo królowi w wyniku złamania któregoś z artykułów. Wprowadzenie tzw. pacta conventa również w pewien sposób ograniczało władzę króla. Były to zobowiązania indywidualne, które elekt zobowiązany był wypełniać podczas swojego panowania.
Artykuły henrykowskie potwierdzały również założenia konfederacji warszawskiej utworzonej w 1573 r. Okres XVI wieku był okresem reformacji, w wyniku której powstało wiele wyznań i odłamów, chętnie przyjmowanych przez część polskiej szlachty. Aktywne ośrodki luteranizmu w Prusach Królewskich, kalwinizmu wśród małopolskiej szlachty czy arianizmu doprowadziły do działań kościoła zwanych kontrreformacją. W obawie przed represjami uchwalono konfederację warszawską, która zapewniała tolerancję i pokój religijny. Monarcha nie mógł już ingerować rozszerzanie reformacje na ziemiach Polskich tak jak to było w okresie panowania Zygmunta Starego. Zasada ta odbiegała od przyjętych norm w innych krajach Europy. W Rzeszy przyjęto zasadę „czyja władza, tego religia”, która stworzyła szereg konfliktów w ogarniętej reformacji Rzeszą.
Zmianie uległa również polityka samego króla. Monarchowie świadomi potęgi i znacznego wpływu szlachty w procesie obierania następców tronu próbowali zapewnić koronę potomkom jeszcze za ich życia. Taka elekcja nazywana vivente rege odbyła się w 1529r. a koronowana Zygmunta Augusta. Idea takiej elekcji wywodziła się z obawy przed wstąpieniem na tron elektów z poza granic państwa, którzy mogliby okazać się użyteczni dla szlachty.
Powstanie i działalność sejmu walnego oraz jego przebieg najlepiej ukazuje zmiany w sprawowaniu władzy oraz rolę szlachty w państwie. Król choć posiadał inicjatywę ustawodawczą, nie odgrywał znaczącej roli w przebiegu obrad. Prym wiodła izba poselska oraz senat, przekształcony z Rady Królewskiej. To posłowie ustanawiali nowe prawa, zwoływali pospolite ruszenie, uchwalali nowe podatki, nadawali szlachectwa czy przyjmowali poselstwo innych państw.
Kolejną zmianą było pominięcie stanu mieszczańskiego i chłopskiego w sprawowaniu władzy. Duchowieństwo choć w mniejszym stopniu niż szlachta brało udział w rządzeniu państwem poprzez uczestnictwo w senacie i Trybunale Koronnym powołanego w 1578r. przez Stefana Batorego. Polityka szlachty pozwoliła na odsunięcie na dalszy plan interesów miast i wsi. Otrzymywane od króli przywileje często były typowo antymieszczańskie i antychłopskie. Świadczy o tym chociażby zakaz kupna ziemi przez mieszczanina, ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi czy zwiększenie wymiaru obowiązkowej pańszczyzny. Dodatkowo szlachta stała się wyłącznym eksporterem pożądanego w Europie zachodniej zboża. Ta dysproporcja wpływów poszczególnych stanów miała fatalne skutki, które ujawniły się dopiero w późniejszych latach. W okresie XVIw. w innych państwach europejskich wszystkie stany miały wpływ na podejmowane decyzji rangi państwowej. Zarówno szlachta, duchowieństwo, mieszczaństwo jak i chłopstwo miały proporcjonalny głos w obradach np. Stanów Generalnych we Francji czy w parlamencie w Anglii.
Po utworzeniu w 1578r. wspomnianego Trybunału Koronnego zmieniła się pozycja króla w sądownictwie. Dotychczas najwyższym sędzią był sam król, a królewski sąd stał się najwyższym organem odwoławczym. Przysparzało to wiele niedogodności, więc Stefan Batory ostatecznie zrzekł się tytułu najwyższego sędziego i powierzył sądownictwo odwoławcze deputatom, czyli przedstawicielom szlachty i duchowieństwa, którzy byli wybierani na sejmikach deputackich.
Od połowy XVII w. dokonał się istotny przewrót w sprawowaniu władzy w Rzeczpospolitej. Mianowicie, powstała tzw. oligarchia magnacka, czyli nieformalny rząd najbogatszych rodów magnackich, którzy mieli szczególny wpływ na władzę w państwie. Znaczne zwiększenie wpływów magnaterii wynikało z załamania handlu zbożem średniej szlachty oraz zahamowania rozwoju miast w tym okresie. Biedniejąca szlachta uzależniła się od zamożnych magnatów tworząc tzw. klientelę.
Wzrost potęgi magnaterii i faktyczne sprawowanie przez nią władzy spowodował niezadowolenie aktywnych politycznie króli elekcyjnych. Zygmunt III Waza czy Władysław IV starali się wzmocnić władzę królewską, a dojście do tego celu widzieli również w działaniach militarnych. Jednak zdolni magnaci tak jak chociażby Jan Zamoyski czy Jan Sebastian Lubomirski, którzy utrzymywali własne wojsko utworzone z podporządkowanej gołoty również prowadzili aktywne działania militarne. Często dochodziło do starć pomiędzy obozem królewskim a rokoszanami. Sam fakt posiadania wojsk przez magnatów świadczy o ich potędze i sile z jaką oddziaływali na króla i władzę w państwie.
W XVII w. zmianie uległa forma obrad sejmów. Obradom często towarzyszył brak ustanowienia jakichkolwiek ustaw, a liberum veto zyskało na znaczeniu. Zacna i szlachetna idea veto pierwszy raz została złamana w 1652 roku przez Władysława Sicińskiego, by później stać się częstym zjawiskiem przy obradach sejmu. Blokowanie przeprowadzania reform stało się fatalnym skutkiem aktywnego wprowadzenia w życie ów zasady. Poprzez to sejmiki ziemskie zyskały na znaczeniu.
Głównymi założeniami magnaterii w dobie XVII wieku stały się chęć osiągnięcia jak największego zysku oraz wola utrzymaniu się przy władzy. Wyznawanie tych wartości doprowadziło do nieładu w państwie i do wspomnianych konfliktów wewnętrznych a w rezultacie do osłabienia Polski. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że magnaci doprowadzali do ingerencji obcych mocarstw w wewnętrzne sprawy narodu. Duży wpływ w tym okresie mieli m. in. Francuzi i Niemcy.
Tak więc zmiany w systemie sprawowania władzy przebiegały wieloetapowo przybierając różny charakter. Najważniejszym odstępstwem było wzmocnienie pozycji szlachty przy jednoczesnym ograniczeniu roli króla. Niegdyś stan ten był jedynie organem doradczym króla tzw. Radą Królewską, by później przekształcić się w senat. Okres demokracji szlacheckiej nie podlega jednoznacznej ocenie, przyniósł on wiele pozytywów i negatywów dla ówczesnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pozytywną stroną jest początkowy ład systemu demokracji szlacheckiej oraz stworzenie tolerancji religijnej, która okazała się fenomenem w ówczesnym świecie. Jednak uważam, że znaczącym i zarazem fatalnym skutkiem tak znacznego wzmocnienia szlachty i magnaterii w XVII w. było osłabienie Polski, brak skarbu i armii, ingerencja obcych mocarstw i ogólna anarchia.