Praca pt. Zabytki stylu romańskiego i gotyckiego ziemi lubuskiej.

(W załączniku wersja do druku wraz z grafiką)

Gościnkowo – Paradyż


Historia miejsca sięga odległych czasów średniowiecza. 29. stycznia 1230 roku rycerz Mikołaj Bronisz (herbu Wieniawa) podpisał akt darowizny, na mocy którego tereny przeszły w ręce opata cystersów i braci zakonnych z Lehnina (Brandenburgia). W roku 1234 poznański biskup Paweł polecił rozpoczęcie budowy nowej świątyni p. w. św. Marcina. Rok później wyrażono zgodę na założenie we wsi Gościchowo filii zakonnej. I tak na rok 1236 datuje się początek działalności klasztoru Wniebowzięcia NMP, który prowadziło wówczas 12 mnichów i opat. Wieś znana do tej pory jako Goscichowo otrzymała nazwę Paradius Matris Dei (Raj Matki Boskiej), z czego z czasem utworzona została nazwa polska- Paradyż. Tereny i włości należące do opactwa powiększały się w zawrotnym tempie. W roku 1534 w posiadaniu zakonu znajdował się znaczący majątek: około 21 wsi, co tworzyło powierzchnię 29482 ha i 4000 ha lasów. Dawało to opactwu spore dochody, co umożliwiało rozbudowę kościoła i klasztoru, a także utrzymanie tego. W roku.... miejsce zostało opuszczone przez braci cystersów. A w roku 1836 zapadła decyzja, że zabudowania klasztorne staną się siedzibą Królewskiego Katolickiego Seminarium Nauczycielskiego, gdzie kształcić miałoby sie germanizatorów z terenów prowincji poznańskiej. Jednak plan ten nie został wykonany i ostatecznie utworzono tam ośrodek polskości, który zrzeszał mieszkańców tamtejszych terenów. Seminarium funkcjonowało do 3 . marca 1926 roku.
W latach 1922- 1939 działała w dawnych budynkach klasztornych średnia szkoła ogólnokształcąca. Potem, w maju 1939, otwarty został zakład kształcenia nauczycieli III Rzeszy, a pod koniec II wojny światowej pracowali tu specjaliści Luftwaffe. Opiekę nad przyklasztornym kościołem sprawował niemiecki kapelan. W 1945 r. Paradyz zajęły wojska radzieckie. Utworzyli oni z kościoła i budynków dawnego klasztora magazyny. 1947 rok to czas, w którym Paradyż należał do zgromadzenia Księży Salezjanów. Wówczas otwarto tu internat dla chłopców. Placówka nie działała jednak długo i dekretem z dnia 26 września 1952r. powołano Wydział Filozoficzny Gorzowskiego Diecezjalnego Seminarium Duchowego. Od 1961 całe Seminarium Duchowe z Gorzowa Wielkopolskiego przeniosło się do Paradyża. Wtedy rozpoczęto również prace remontowe, co upiększyło i poprawiło stan techniczny budynków pocysterskich. Dziś poklasztorny kompleks to oficjalna siedziba filii Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Ze względu na swą architekturę, jest to także cel wycieczek krajowych i zagranicznych. Organizowane są tu również spotkania artystów, polityków, naukowców i duchownych.
Zamek w Kożuchowie
Zamek w Kożuchowiewzniesiony został na miejscu dawnego grodu, w północno- zachodniej części miasta, na przełomie XIV i XV w., przez Piastów głogowskich. Składał się on z murów kurtynowych otaczających prostokątny dziedziniec, wolno stojącej, kwadratowej wieży w jego południowo-zachodnim narożniku oraz prostokątnego, piętrowego budynku mieszkalnego, przylegającego do wschodniego muru. Całość założenia otaczała fosa, stanowiąca pozostałości fortyfikacji grodowych. Wjazd, w postaci przerzuconego przez fosę mostu zwodzonego, znajdował się od strony miasta. Zamek włączony został w miejski system obronny, składający się z podwójnego pierścienia murów, zbudowanych z kamienia polnego. Do początku XVI w. zamek stanowił rezydencję książęcą. Następnie przeszedł jako lenno w ręce królów polskich : Jana Olbrachta, Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta. W tym okresie zamek został rozbudowany przez wzniesienie na osi wjazdu, przed murem kurtynowym, budynku bramnego.
W XVII w. zamek przeszedł w ręce prywatnych właścicieli i stał się siedzibą możnych rodów. Około 1685 r. zamek dostali karmelici i urządzili w nim swój klasztor. Obiekt został wówczas gruntownie przebudowany, w celu dostosowania go do nowych potrzeb. Karmelici rozbudowali zamek, dostawiając do murów kurtynowych od strony dziedzińca dwa nowe skrzydła- od północy i zachodu. Powiększyli także budynek bramny, przedłużając go ku wschodowi. Powstała w ten sposób czteroskrzydłowa zabudowa z kwadratowym dziedzińcem pośrodku i wieżą wtopioną w skrzydło zachodnie. Wieża została nadbudowana partią ośmioboczną i zwieńczona barokowym hełmem. W 1705 r. karmelici wznieśli kaplicę, przylegającą do zamku od strony południowo-zachodniej
W 1810 r. nastłpiło rozwiązanie klasztoru karmelitów w Kożuchowie. Klasztor-zamek przeszedł w posiadanie miasta, które przekształciło go na zbrojownię i oddało na cele wojskowe. W trzeciej ćwierci XIX w. zamek przejęła w posiadanie miejscowa gmina ewangelicka, która w 1897 r. wzniosła na miejscu kaplicy większy kosciół.
Zamek, nie zniszczony w czasie działań drugiej wojny światowej, początkowo był użytkowany częściowo na mieszkania prywatne, a częściowo jego pomieszczenia wykorzystywał miejscowy klub sportowy. Kościół-kaplicę nadal użytkowali ewangelicy. Następnie w latach sześćdziesiątych rozpoczęto adaptować obiekt dla potrzeb społeczno-kulturalnych. Kompletny jego remont na dom kultury i bibliotekę przeprowadzono w latach 1976-1984.
Obecnie zamek posiada trzy dwukondygnacyjne skrzydła, nakryte dachami czterospadowymi. Wieża, wtopiona w skrzydło zachodnie, wychodzi ponad dach tylko jedną kondygnacją i nakryta jest dachem namiotowym. Zamek otacza sucha, lecz stosunkowo dobrze zachowana fosa.


Zamek Książęcy w Sulechowie

Zamek usytuowany jest w północno-wschodniej części miasta na sztucznie usypanym wzniesieniu. Był on osobną i bardzo ważną instytucją w mieście. Zamek jest najstarszą budowlą na terenie miasta. Został zbudowany na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu słowiańskiego około 1304 r. przez księcia Konrada III głogowskiego, ponieważ zamek powstał o wiele wcześniej niż samo miasto, przez długi czas życie rozwijającego się miasta było całkowicie podporządkowane burgrabiemu zamkowemu. Wiemy na przykład, że w 1395 r. starosta zamku odstąpił miastu pastwiska przy nim się znajdujące. Przez długie dziesiątki lat stanowisko starosty zamkowego znajdowało się w rękach panów ze Szlichtyngowy. Sama zamkowa budowla nie imponowała wielkością ani kształtem architektonicznym. Dlatego też zamek sulechowski nigdy nie był żadną siedzibą księcia, ani nawet nie był rezydencją wdowią rodziny książęcej margrabiów brandenburskich, na początku XVI w. zamek przeszedł we władanie margrabiów brandenburskich i pełnił funkcję siedziby ich przedstawicieli. Jedynie żona elektora Jana Jerzego, już jako wdowa, mając siedzibę w pobliskim Krośnie Odrzańskim, często lubiła przyjeżdżać do Sulechowa i w czasie pobytu zamieszkiwała właśnie w zamku. W przeszłości zamek nie odgrywał zatem znaczącej roli. W czasach Piastów śląskich był lokalnym ośrodkiem administracji książęcej (dystryktu), a później, w czasach przynależności do Niemiec, stanowił skromną siedzibę urzędników brandenburskiego
elektora. Zamek wielokrotnie był przebudowywany i rozbudowywany. Do pierwszej rozbudowy doszło w XV w. Następna miała miejsce w końcu XVI stulecia. W 1633 r. zamek wraz z miastem został zniszczony pożarem, ale potem odbudowany, otoczony wałem i fosami, a z jednej strony murem. Kształt budowli z tamtych czasów nie jest jednak znany. Plan miasta z 1722 r. ukazuje jedynie, że była to zwarta trzyskrzydłowa zabudowa, zlokalizowana w obrębie murów miejskich. Zamek tworzył wraz z miastem jednolity system obronny. Dla zabezpieczenia przed nie zawsze pewnym mieszczaństwem odizolowano go jednak od miasta murem i fosą. Był przez to na tyle samodzielny, że w przypadku zdobycia miasta mógł bronić się dalej. Do zamku wiodła też osobna droga i oddzielała go od miasta furta zamkowa. Mając na uwadze zabezpieczenie się przed ewentualną klęską głodu grożącego w przypadku długotrwałego oblężenia, na dziedzińcu zamkowym zbudowano młyn zbożowy, napędzany końskim kieratem. W XIX w. nieprzydatną część wschodnią i północną zamku wyburzono, wznosząc na tym miejscu budynki bardziej funkcjonalne, przeznaczone głównie na mieszkania. Dziś w części z nich, po remoncie przeprowadzonym w latach 1978-1982, znajdują się pomieszczenia Sulechowskiego Ośrodka Kultury. Z wielu budowli zamkowych przetrwał tylko jeden gmach, który w przeszłości był największy. Jest to prostokątne, dwukondygnacyjne skrzydło zachodnie, przebudowane w XVIII w, (z tego okresu pochodzi pilastrowa dekoracja opinająca elewacje skrzydła) oraz czterokondygnacyjna gotycka wieża. Pod całym budynkiem zachowana jest jednoprzestrzenna piwnica, nakryta sklepieniem kolebkowym z XVI w.. Od wielu lat prowadzone są w zamku kosztowne prace adaptacyjne, przystosowujące go do przyszłościowych, wielofunkcyjnych zadań typu kulturalnego. W perspektywie, połączony ze zborem ariańskim, ma stanowić obiekt kulturalny ustępujący swoją wielkością jedynie żagańskiemu pałacowi.

Pałac w Niwiskach
Pałac w Niwiskach w formie murowanej powstał zapewne na miejscu wcześniejszej budowli. Jego przebudowa i forma architektoniczna istniejąca do dnia dzisiejszego, odbyła się między 1791 a 1823 r., za czasów Schweinitzów.

Zaprzyjaźniony z rodziną poeta, Edward Schller, tak opisywał wnętrza pałacu:

„… pokoje posiadały chińskie tapety z pięknymi wzorami ptaków, złote lustra, marmurowe wazy, lśniące parkiety. Park z uroczymi alejkami, stawami oraz słupami w stylu rokoko stwarzał niepowtarzalny nastrój …”.

W 1740 r. Prusy, w których panował Fryderyk II, wkraczają na Śląsk i po dwóch miesiącach walk z Austriakami – zajmują go. Tzw. I wojna śląska kończy się w 1742 r. zawarciem pokoju między walczącymi stronami we Wrocławiu. Na jego podstawie Śląsk i hrabstwo kłodzkie przypadają Prusom. Oznaczało to, że i mieszkańcy Niwisk znaleźli się pod panowaniem pruskiej administracji.

O Niwiskach – jak pisze prof. Jerzy Piotr Majchrzak - głośno było w 1794 r., kiedy to pod wpływem wydarzeń w Polsce (Powstanie Kościuszkowskie) chłopstwo w Niwiskach ruszyło do walki z miejscowym szlachectwem. Wieś należała wówczas do Hansa Friedricha von Schweinitz. Powstanie ogarnęło wiele miejscowości w dawnym powiecie żagańskim i zielonogórskim, jednak zostało krwawo stłumione przez wojska pruskie. Przywódców rewolty pojmano i powieszono. W czasie tych wydarzeń pałac hrabiowski w Niwiskach został zdobyty szturmem przez zdesperowanych chłopów i częściowo zdewastowany.
W okresie napoleońskim w Niwiskach – zarówno w pałacu i folwarku – stacjonowali żołnierze francuscy.

Zamek książęcy w Krośnie Odrzańskim

Zamek zbudowany został w pierwszej połowie XIII w. przez piastowskich książąt dzielnicy głogowskiej. Z braku informacji Źródłowych i nie przeprowadzonych badań archeologicznych trudno ustalić jego pierwotny wygląd. Zachowane fragmenty ceglanego muru o wendyjskim wątku zdają się wskazywać, że za czasów Henryka Brodatego, księcia często w Krośnie przebywającego, warownia była już murowana. Na jej monumentalny charakter wskazywałby również fakt, że tutaj właśnie znalazła schronienie wdowa po Henryku, księżna Jadwiga, gdy opuścić musiała Legnicę w czasie najazdu tatarskiego w 1241 r. Przybyła wówczas do Krosna wraz ze swym dworem i mniszkami z trzebnickiego klasztoru. Przyjąć zatem można, że zamek składał się w połowie XIII w.z prostokątnego budynku mieszkalnego, zamykającego jedną stronę czworobocznego dziedzińca, zabezpieczonego wysokimi murami kurtynowymi i częściowo jeszcze wałem i palisadą.
W XIV i XV w. zamek został przebudowany i powiększony o nowe budynki. To gotyckie założenie składało się już z dwóch skrzydeł-północnego i południowego oraz wysuniętego w kierunku zachodnim prostokątnego budynku z przejazdem bramnym i przylegającej doń ośmiobocznej wieży.
Zamek do końca XV w. pozostawał w rękach piastowskich książąt głogowskich i krośnieńskich. W XVI w. przeszedł na własność elektorów brandenburskich.
Na początku i pod koniec XVI w. zamek przeszedł dwie renesansowe przebudowy. Podczas pierwszej, zakończonej w 1510 r., przekształcono wnętrza budynku bramnego, a skrzydło południowe otrzymało nową elewację z arkadowym krużgankiem. Podczas drugiej, w latach 1579-1590, założenie rozbudowano wznosząc dwa następne skrzydła-zachodnie i wschodnie.
W 1634 r. zamek zniszczył pożar. Odbudowano go, nie wnosząc do jego układu przestrzennego nowych elementów. Gruntowna przebudowa wnętrz i elewacji miała miejsce około 1700 r.
W 1945 r. zamek ponownie został zniszczony przez pożar. Jego ruinę w latach 1964 - 1966 uporządkowano i zabezpieczono. Budynek bramny został odbudowany i przeznaczony na potrzeby szkolnictwa.
W obecnej postaci zamek jest budowlą gotycko - renesansową z reliktami romańskimi i naleciałościami barokowymi. Murowany z kamienia i cegły, piętrowy, jedynie budynek bramny jest trzy kondygnacyjny. Złożony z czterech skrzydeł, skupionych przy czworobocznym dziedzińcu oraz z prostokątnego budynku bramnego przy skrzydle zachodnim. Do budynku bramnego przylega ośmioboczna wieża, mieszcząca klatkę schodową. W skrzydle południowym zachowany jest renesansowy podcień arkadowy z krużgankiem w drugiej kondygnacji-cenny element architektury renesansowej.

Zamek Zakonny w Kostrzynie
Początki zamku w Kostrzynie sięgają pierwszej połowy XIII w., kiedy to zakon templariuszy, któremu Władysław Odonic w 1232 r. darował gród kostrzyński, wzniósł tu swoje obronne założenie. Nie wiadomo jak wyglądał ów najstarszy zamek. Jego pozostałością była południowa cylindryczna wieża o grubości murów dochodzących do 3 m, która została wkomponowana w późniejsze założenia. W 1249 r. Bolesław Rogatka oddał Ziemię Lubuską wraz z Kostrzynem arcybiskupowi magdeburskiemu. W drugiej połowie XIII w. zamek opanowali joannici, którzy wznieśli na założeniu templariuszy pierwsze umocnienia murowane. Zamek składał się wówczas z wieży i przylegającego do niej prostokątnego 33/8 m dwukondygnacyjnego skrzydła. W 1402 r. zamek, drogą kupna, dostał się w ręce krzyżaków. W latach 1444-1452 wznieśli oni od strony rzeki wielki dom mieszkalny 43,0/11,5 m i przebudowali pozostałą część zamku. Zamek posiadał już zatem dwa skrzydła.W 1455 r. zamek stał się własnością margrabiów brandenburskich. Przebudowa zamku na ich siedzibę rozpoczęła się po 1535 r.i trwała do końca XVI w. Powstała wówczas czteroskrzydłowa zabudowa z dziedzińcem pośrodku i czterema basztami narożnymi oraz fortyfikacje bastionowe założone na planie czworoboku. Autorem XVI -wiecznej rozbudowy, połączonej z przekształceniem całego założenia i nadania mu charakteru renesansowego, był architekt włoski Franciszek Giromello. Jednocześnie w drugiej połowie XVI w. Brandenburczycy zbudowali w Kostrzynie nową twierdzę bastionową.
Tworzyło ją sześć bastionów : Król, Królowa, Księżniczka, Filip - bastiony narożne i Książę, Brandenburgia - bastiony pośrednie. Twierdza ta była świadkiem szczególnie dramatycznych wydarzeń od 4.09.1730 r., kiedy to więziono tu z rozkazu Fryderyka Wilhelma I jego syna, przyszłego Fryderyka II Wielkiego. Osadzony tu został on za podjęcie próby ucieczki spowodowanej tyranią ojca. Pomagający mu w tym przedsięwzięciu przyjaciel młodości Hans Herman von Katte został stracony w obecności Fryderyka II w dniu 6.11.1730 obok kancelarii na terenie fortu Brandenburgia.
W okresie wojny trzydziestoletniej zamek uległ zniszczeniu i dewastacji. Jego odbudową i renowacją, przeprowadzoną w 1690 r., kierował architekt holenderski Kornel van Ryckwaert. Ponownie zamek został zniszczony w 1758 r., w czasie wojny siedmioletniej. W latach 1820-1825 zamek przebudowany został na koszary. W okresie Wiosny Ludów Prusacy więzili w nim polskich oficerów - powstańców z Wielkopolski. W 1945 r. zamek został silnie zniszczony w czasie działań wojennych.
Obecny zaś stan całkowitych ruin (95% zniszczeń) warownia zawdzięcza niespełna dwumiesięcznemu oblężeniu w 1945 r., w wyniku, którego została zdobyta przez Armię Czerwoną. Teren dawnego Starego Miasta, istniejący na obszarze twierdzy, zwany bywa odtąd \"kostrzyńskimi Pompejami\". Obecnie w odbudowie i rekonstrukcji.