Omówienie – „Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego

Treść utworu
Część I
Anioł Stróż nakazuje, aby Mężowi zjawiła się oblubienica i była dobrą żoną. Chór Złych Duchów przygotowuje widma (Dziewicę, Sławę i naturę), które będą pokusami poety.
Mąż - hrabia Henryk - poślubia Marię i odbywa się przyjęcie weselne. Pan Młody zachwycony jest urodą małżonki .
Zły Duch pod postacią Dziewicy, kochanki Henryka z lat młodości, pojawia się we śnie Mężowi, który przebudzony żałuje, że założył rodzinę . Wychodzi do ogrodu i rozpacza z powodu zawartego małżeństwa .
Trwają przygotowania do chrztu, małżonkowie sprzeczają się. Maria stwierdza, że Mąż już jej nie kocha. Zjawia się Dziewica, którą widzą oboje (Maria widzi trupią zjawę, Mąż - przepiękną dziewczynę). Za jej namową Mąż opuszcza dom .
Chrzest synka Marii i Henryka. Maria wypowiada życzenie, by syn został poetą .
Henryk, wiedziony przez Dziewicę, znajduje się w górach. Tam spostrzega, że ona jest upiorem i czuje pokusę, by rzucić się w przepaść. Anioł Stróż nakazuje mu powrót do domu.
Mąż dowiaduje się, że Maria jest w szpitalu wariatów.
Henryk idzie do szpitala, przedstawia się jako przyjaciel męża chorej. W czasie rozmowy z chorą dowiaduje się, że ona jest poetką i syn ich również się nim stanie. Maria umiera .
Część II
Dziesięć lat później. Henryk modli się na grobie żony. Towarzyszy mu uroczy, lecz dziwnie zamyślony i smutny synek. Orcio układa własne modlitwy i twierdzi, że widzi przemawiającą do niego matkę. Hrabia prosi Boga o zmiłowanie nad synem .
Mąż rozmawia z Filozofem, który mówi mu o odrodzeniu ludzkości drogą rewolucji i zapowiada nadejście burzliwych czasów.
Mąż spotyka Mefista, który przemieniony w Orła namawia go do podjęcia walki w obronie własnej klasy. Mąż zgadza się .
Orcio ma czternaście lat. Lekarz stwierdza, że chłopak traci całkowicie wzrok, a w czasie następnej wizyty pomieszanie zmysłów połączone z nadzwyczajną drażliwością nerwów. Hrabia Henryk wie, że syn widzi oczyma duszy, że choroba jest ceną poetyckiego geniuszu .
Część III
Wokół Okopów Świętej Trójcy - obozu arystokratów, rozłożył się obóz rewolucjonistów (robotnicy, rzemieślnicy, chłopi pańszczyźniani, lokaje, przechrzci), którym przewodzi Pankracy, a jego zastępcą jest Leonard.
Leonard odwiedza rewolucjonistów i chwali ich czujność
Pankracy wysyła Przechrztę do hrabiego Henryka z informacją o tajnym spotkaniu. Chce przeciągnąć go na swoją stronę .
Henryk odbywa wędrówkę po obozie rewolucjonistów . Oprowadza go przekupiony i sterroryzowany Przechrzta-posłaniec.
Leonard odprawia obrzędy nowej wiary - poświęca sztylety, udziela święceń zbójeckich (cytat). Zauważony hrabia przedstawia się jako morderca klubu hiszpańskiego, który przybył na pomoc rewolucjonistom. Zyskuje uznanie u Leonarda.
Do zamku hrabiego Henryka przybywa Pankracy, który proponuje rezygnację z walki w zamian za ocalenie życia i dóbr . Hrabia odmawia. Krytykuje obóz rewolucjonistów . Pankracy wychodzi, przepowiadając zgubę hrabiemu.
Część IV
Hrabia Henryk zostaje mianowany dowódcą zamku i składa przysięgę wraz z innymi, że będzie bronił "wiary i czci przodków". Jednak, mimo przysięgi, brak im wiary w zwycięstwo i namawiają hrabiego do układów z rewolucjonistami. Ten nie zgadza się .
Henryk spotyka się z synem, który oczyma wyobraźni widzi sądzonego ojca. Henryk słyszy głosy oskarżające go o brak miłości i przepowiednię bliskiej śmierci .
Ojciec Chrzestny, jako posłaniec Pankracego, proponuje poddanie się - hrabia nie przystaje na to.
Arystokraci wypowiadają Henrykowi posłuszeństwo. Ten oskarża ich . Przy hrabim zostają tylko najwierniejsi żołnierze.
Żołnierzom Henryka brakuje amunicji. Wygrywają rewolucjoniści.
Henryk żegna się z synem, który rozmawiał ze swą zmarłą matką i wie, że z nią się dziś spotka. Orcio umiera, trafiony kulą.
Hrabia Henryk rzuca się w przepaść przeklinając poezję .
Arystokracja idzie na skazanie. Pankracy dowiaduje się o śmierci Henryka, snuje dalsze plany, chce budować szczęśliwą przyszłość. Ginie, widząc Chrystusa, ze słowami "Galilejczyku zwyciężyłeś" .
Problematyka
Zygmunt (Napoleon Stanisław Adam Ludwik) Krasiński był poetą, powieściopisarzem i filozofem, tradycyjnie zaliczanym - obok Mickiewicza i Słowackiego - do kanonu "trzech wieszczy". Arystokratyczne pochodzenie wywarło decydujący wpływ na postawę poety, który niezmiernie żywo reagował na epokę wielkich wstrząsów społecznych i kryzys tradycyjnych wartości moralno-obyczajowych, zarysowujący się na przełomie XVIII i XIX wieku.
Tęsknota za pięknem wyidealizowanej epoki feudalnej i świadomość nieodwracalności biegu historii, niechęć do cywilizacji triumfującej burżuazji, powiązana z nowoczesnym buntowniczym indywidualizmem, pragnienie odbudowania tradycyjnych wartości świata chrześcijańskiego i urzeczywistnienie nowatorskimi koncepcjami filozoficznymi XIX wieku - te wszystkie sprzeczne wątki ideowe znalazły swój wyraz w napisanej przez dwudziestojednoletniego młodzieńca, w 1835 r. "Nie-Boskiej komedii".
Dramat romantyczny
Dominującą cechą dramatów epoki romantyzmu jest odrzucenie reguł dramatu klasycznego i łączenie elementów różnych rodzajów i gatunków literackich (synkretyzm gatunkowy).
W efekcie z dramatu wyłania się wizja świata pełnego dysharmonii, wieloznaczności i napięć rodzących nierozwiązywalne problemy:
brak jedności czasu (akcja trwa kilkanaście lat, niektóre sceny dzieją się równocześnie, między innymi są bliżej nieokreślone, czasem duże luki czasowe. W wymiarze ideowym utwór odbierać należy w perspektywie wieczności);
brak jedności miejsca (poszczególne sceny rozgrywają się w różnych, czasem niedokładnie określonych miejscach: w domu hrabiego, w szpitalu obłąkanych, w górach, w okopach Świętej Trójcy; często jest to sceneria typowo romantyczna. W wymiarze ideowym - perspektywa kosmiczna);
brak jedności akcji (wiele różnych wątków: - życie rodzinne hrabiego, - losy Orcia, - starcie rewolucjonistów z arystokracją, - walka duchów dobrych i złych o duszę Męża);
kompozycja: brak związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy poszczególnymi scenami (każda scena ukazuje inny aspekt przedstawianego świata);
łączenie fantastyki z realizmem (upiór Dziewicy w domu Męża, sąd nad hrabią w podziemiach, apokaliptyczna wizja Chrystusa powalająca Pankracego);
elementy liryczne (narrator ma cechy podmiotu lirycznego: emocjonalność wypowiedzi, otoczenie szczególną atmosferą uczuciową kreowanych postaci, np. Orcia);
łączenie scen zbiorowych (obrazy z obozu rewolucjonistów: monumentalność, rozmach z kameralnymi: rozmowy hrabiego z Marią, Orciem, wyciszenie, liryzm);
łączenie tragizmu (koncepcja poety i poezji) z komizmem (np. zachowanie gości na chrzcinach);
łączenie patosu (np. kreacja Pankracego) z groteską (np. w rewolucyjnej obrzędowości: "prosimy ślicznie o głowę arystokraty");
łączenie stylów wypowiedzi (metaforyka prozy poetyckiej obok stylu potocznego gości na chrzcinach i naukowego - lekarza);
Czynnikami spajającymi dramat są: - nadrzędna wobec całości postać narratora, postać głównego bohatera i pojawiające się we wszystkich częściach postacie epizodyczne (np. Ojciec Chrzestny), - symetria kompozycji (cz.I i II + cz. III i IV, "uwertury").
Tematyka utworu
"Nie-Boska komedia" jest dramatem o różnorodnej problematyce:
Dramat rodzinny:
hr. Henryk o małżeństwie: "Zstąpiłem do ziemskich ślubów, bom znalazł tę, o której marzyłem" (śluby ziemskie jako zniżenie się do ziemskiej rzeczywistości); rozczarowanie "żoną dobrą i skromną", zmęczenie prozą życia (przygotowanie do chrzcin, puste rozmowy gości, codzienność jako "sen fabrykanta Niemca"). Egoizm i marzycielstwo Męża stają się przyczyną tragedii całej rodziny.
Dramat o poecie i poezji:
poeta "fałszywy" - hr. Henryk (konfrontacja wyjątkowej misji poety w świecie ze sposobem, w jaki wywiązuje się ze swoich obowiązków; rewizja głównych mitów romantycznych - zjawy; rozbieżność między postawą moralną bohatera a pięknem jego poezji),
poeta "prawdziwy" - Maria, Orcio (życie na granicy świata widzialnego i niewidzialnego; nadwrażliwość opłacona cierpieniem, szaleństwem, ślepotą, wreszcie śmiercią)
Dramat o historii:
bohaterowie to przedstawiciele społeczeństwa; przełomowy moment historii: agonia świata feudalnego; walka klas; historia jako ścieranie się przeciwstawieństw - tragizm historii i z tego wynikająca konieczność ingerencji Opatrzności.
Dramat metafizyczny:
współistnienie świata fantastycznego (wyobrażenia chrześcijańskie) z realnym w jednej przestrzeni i czasie. Wpływ sił nadprzyrodzonych na poczynania ludzi (wszystko, co człowiek robi, ma znaczenie w planie metafizycznym); ciągła walka Dobra ze Złem o dusze ludzi (moralitet).
Interpretacja dramatu
Pierwotnie utwór miał być zatytułowany "Mąż" (tak nazwany jest hr. Henryk jako osoba dramatu). Wieloznaczność tego słowa ("mąż": - małżonek, ojciec rodziny; - wojownik, heros, mąż stanu, przywódca) wskazuje na podział tekstu na dwie partie: części 1. i 2., przedstawiające prywatne życie bohatera oraz 3. i 4., opisujące jego udział w życiu społeczno-historycznym.
Część 1.
Winę za niepowodzenia Męża (nie sprawdza się w roli męża i ojca) ponosi "fałszywa poezja". Chór Złych Duchów nasyła na bohatera piekielne majaki. Reprezentują one złudne i niszczące idee: - Dziewica - absolutyzację miłości, - Sława - pychę i wzgardę dla ludzi, właściwe wybujałemu indywidualizmowi, - Eden - utopijne marzenia o życiu szczęśliwym i wolnym na łonie natury. Uwiedziony wizjami poeta zaniedbuje obowiązki domowe, czym doprowadza żonę do obłędu i śmierci, zaś syna do utraty wzroku (krytyka typowo romantycznego stosunku bohatera do życia).
Część 2.
Ostateczne rozwiązanie wątku rodzinnego. Ujawnia się przeznaczenie Orcia, który ma zginąć jako prawdziwy poeta (naznaczony przekleństwem proroków. Ojcu głos Anioła Stróża wskazuje szansę zbawienia przez miłość "biednych bliźnich" - praktykowanie ewangelicznej moralności. Mąż nie podporządkowuje się temu wezwaniu (Krasiński nie w pełni potępia bohatera, nadał jego postawie cechy tragicznej wzniosłości).
Część 3.
Hrabia Henryk staje na czele ginącej arystokracji rodu i pieniądza, skupionej w Okopach Świętej Trójcy. Jego przeciwnikiem jest Pankracy (wszechwładca) - radykalny ideolog stojący na czele zwycięskiej rewolucji "biednych i głodnych", wspierany przez młodego, fanatycznego i zdeprawowanego kapłana, Leonarda. Mąż zwiedza w przebraniu obóz przeciwnika, ogląda bluźniercze obrzędy nowej wiary oraz manifestacje zemsty zbuntowanego tłumu. W scenie dyskusji z Pankracym (starcie racji świata odchodzącego w przeszłość i świata nowego) osądza, że są to "wszystkie stare zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże". Natomiast Pankracy przeświadczony jest, że powstaje nowy świat, swoisty raj sprawiedliwości. Ugoda pomiędzy antagonistami jest niemożliwa.
Część 4.
Bezpośrednie starcie zbrojne pomiędzy obozami. Arystokraci zaprezentowani zostali jako ludzie słabi, tchórzliwi i podli, a Henryk zostaje potępiony, bowiem "nic nie kochał, nic nie czuł prócz siebie". Po śmierci Orcia (ginie trafiony kulą) i samobójstwie Męża (rzuca się w przepaść z okrzykiem "Poezjo, bądź mi przeklęta") Pankracy z Leonardem odbywają sąd nad pokonanymi. Wódz rewolucji - marzący o odkupieniu dzieła zniszczenia przez budowę szczęśliwej przyszłości - odczuwa niepokój. Gdy ukazuje mu się wizja Chrystusa-Mściciela, ginie od jej siły ze słowami (przypisywanymi Julianowi Apostacie): "Galilaee, vicisti!" (Galilejczyku, zwyciężyłeś!).
Zakończenie utworu wynika z logiki myśli historiozoficznej Krasińskiego. Pankracy - samowolnie sięgający po atrybuty władzy boskiej - staje twarzą w twarz z Bogiem i ginie jako samozwaniec. Bóg jest mistrzem w dziele stworzenia i On jedynie potrafi tworzyć historię. Symboliczna postać Chrystusa w finale może być interpretowana dwojako:
(optymistycznie) nadchodząca epoka będzie czasem jakiegoś nowego chrześcijaństwa i odrodzonego Kościoła,
(pesymistycznie) dzieje świata nie będą miały już dalszego ciągu i Bóg przecina bieg historii, gdyż dopełnia się miara ludzkich nieprawości.
Bohaterowie
Mąż - hrabia Henryk - człowiek bezkrytycznie uwielbiający poezję, żyjący własnymi fikcjami poetyckimi, marzeniami o miłości i sławie; wyobcowany, egoista, próżny, pragnie sławy, żądny władzy, osamotniony, pogardza tymi, z którymi walczy i tymi, którymi kieruje; dumny arystokrata, po metamorfozie walczący o interesy swojej klasy społecznej a nie o wolność ojczyzny; walczy do końca, zachowuje godność w obliczu klęski, popełnia samobójstwo, przeklinając poezję, która pchnęła go do walki.
Rewolucjoniści - robotnicy, rzemieślnicy, chłopi, lokaje, przechrzty, ludzie głodni, spracowa
ni, żyjący w nędzy, doprowadzeni do ostateczności, prowadzą walkę, nienawidzą arystokratów, kieruje nimi żądza zemsty, chęć odwetu za doznane krzywdy i upokorzenia.
Pankracy - prowadzi rewolucjonistów do walki, chociaż nimi pogardza, silny, zdecydowany człowiek, żądny władzy, bezlitosny.
Arystokracja - szlachta, hrabiowie, baronowie, książęta, burżuazja, bankierzy.
Obóz arystokratów - zdegenerowany, tchórzliwy, słaby, rozpustny. Rewolucjoniści zarzucają im wyzysk, podłość, fałszerstwo, przekupstwo, egoizm stanowy.
Hrabia Henryk przypomina zasługi arystokracji: dbanie o kulturę, rozwój duchowy społeczeństwa, obronę granic państwa i wiary chrześcijańskiej.