Przedmiot i zakres nauk ekonomicznych - Prawa ekonomiczne

Ekonomia jest nauką o społecznych prawach rządzących produkcją i podziałem materialnych środków zaspokojenia potrzeb ludzkich. Według D.Begga ekonomia jest nauką badającą w jaki sposób społeczeństwo gospodarujące decyduje o tym, co, jak i dla kogo wytwarzać.

Do zaspokojenia potrzeb ludzkich niezbędne są materialne przedmioty, jak chleb, odzież, domy, węgiel, filmy, książki, kostiumy karnawałowe, chodniki, latarnie uliczne, autobusy, szkoły i wiele innych. Przedmioty te nazywamy dobrami. Dobra są to więc materialne środki zaspokojenia potrzeb ludzkich. Środki te człowiek czerpie z otaczającej go przyrody. Niektóre środki zaspokojenia potrzeb, jak np. powietrze potrzebne do oddychania, są bezpośrednio dane przez przyrodę w postaci nie wymagającej żadnej działalności ludzkiej dla ich przyswojenia. Ponieważ nie są one przedmiotami działalności ludzkiej, ekonomia nimi się nie zajmuje. Olbrzymia natomiast większość środków zaspokojenia potrzeb jest otrzymywana z przyrody.

Nauki ekonomiczne zajmują się głównie problemami wynikającymi z rzadkości, to znaczy niemożliwości zaspokojenia wszystkich chęci przy pomocy ograniczonych zasobów, które są nam dostępne. Z powodu rzadkości musimy dokonywać trudnych wyborów co do najlepszej alokacji zasobów w skali dotyczącej poszczególnych ludzi, społeczności lokalnych i całego kraju. Nauki ekonomiczne zajmują się, generalnie, tym, jak ludzie dążą do poprawy swego położenia materialnego. Zgodnie z tym stanowią one badanie poziomu produkcji poszczególnych dóbr oraz w ramach całej gospodarki, poziomem zatrudnienia (i bezrobocia), wielkością zasobów pieniądza oraz stopą inflacji. Jednakże, nauki ekonomiczne nie ograniczają się do "materialnych” wymiarów życia. Techniki analizy ekonomicznej mogą mieć również zastosowanie do ludzkich decyzji o tym czy przeczytać poemat lub obserwować zachód słońca.

Rzeczywisty świat jest zbyt złożony by można go studiować w całości. W celu lepszego rozumienia świata musimy uprościć analizę przez wyabstrahowanie kluczowych zależności ze złożonego świata i sformułować "model” lub "teorię” o tym, jak funkcjonuje świat. Użyteczność teorii nie może zostać oceniona tym, jak kompletnie ma ona opisywać świat, ponieważ pozostawia ona wiele szczegółów, które zaciemniają rozumowanie. Przydatność teorii może być oceniona przy pomocy tego, co ma ona osiągnąć. Ważnym celem teorii nauk ekonomicznych jest generowanie przewidywań co do przebiegu tych wydarzeń w rzeczywistym świecie, które mogą być poddane testom empirycznym.

W analizie ekonomii stosowane są dwa podejścia – pozytywne i normatywne. Ekonomia pozytywna zajmuje się głównie przedstawianiem tego, jak gospodarka rzeczywiście działa. Normatywna ekonomia zajmuje się sądami wartościującymi o tym, jak gospodarka powinna funkcjonować.

Nazwa "ekonomia" pochodzi od Arystotelesa. Oznacza ona naukę o prawach gospodarstwa domowego. "Oikos" znaczy po grecku dom, "nomos" — prawo. Wyrażenie "ekonomia polityczna" weszło w użycie w początku XVIIwieku. Wprowadził je Antoine de Montchretien, który w r. 1615 wydał książkę pt. Traite de l\'economie politigue. Przymiotnik "polityczny" miał oznaczać, że chodzi tutaj o prawa gospodarstwa państwowego; Montchretien zajmował się, bowiem w swojej książce głównie sprawami finansów państwowych. W dalszym ciągu nazwa "ekonomia polityczna" rozpowszechniła się dla oznaczenia badań poświęconych zagadnieniom społecznego gospodarowania. Grecki wyraz "politikos" znaczy tyle co "społeczny" (np. Arystoteles określił człowieka jako "zwierzę społeczne" - "zoon politikon"). Uważamy tedy wyrażenia "ekonomia polityczna" i "ekonomia społeczna" za równoważne, chociaż ostatnie oddaje lepiej w języku polskim właściwą treść nauki.

Niekiedy określa się także ekonomię polityczną jako naukę o "gospodarstwie społecznym". Tego określenia użył np. Supiński w tytule swego dzieła "Szkoła polska gospodarstwa społecznego” (1861 -1865). We Francji, zgodnie z tradycją, którą w r. 1615 zapoczątkował Montchretien, nazwa "ekonomia polityczna" była i jest po dzień dzisiejszy powszechnie używana. Rzecz jednak charakterystyczna, że np. znany podręcznik Charles Gide\'a, którego tytuł brzmi Principes d\'economie politigue (1884 r.), został wydany po polsku (1893 r.) pod tytułem "Zasady ekonomii społecznej”. Nazwa "ekonomia społeczna" była dość powszechnie używana w Polsce w końcu XIX i na początku XX wieku. Nazwa ta miała też zwolenników w innych krajach. We Włoszech Luigi Cossa nazwał wydany w 1861 r. zarys Economia sociale. W Niemczech nazwy tej używał Heinrich Dietzel w Theoretische Sozialoekonomie, 1895 r.

W Anglii wszedł w użycie - zapewne pod wpływem terminologii francuskiej - termin "ekonomia polityczna". Pierwszy użył go James Stewart, który wydaną w 1767 r. książkę nazwał Inguiry into the Princi-ples of Political Economy.

Przedmiotem ekonomii są społeczne prawa produkcji i podziału. Ekonomia zajmuje się więc społecznymi prawami wytwarzania dóbr i doprowadzania ich do rąk konsumentów, czyli spożywców, tj. do rąk ludzi, którzy za pomocą tych dóbr zaspokajają swoje indywidualne lub zbiorowe potrzeby. Sam akt konsumpcji, czyli spożycia, leży poza obrębem ekonomii. Należy do biologii, higieny, kultury materialnej, pedagogiki, psychologii oraz innych dziedzin wiedzy i praktycznych umiejętności. Konsumpcja dóbr (oraz usług) stanowi więc granicę, do której sięga dziedzina zainteresowania ekonomii. Produkcję i podział dóbr, które stanowią dwie dziedziny społecznej działalności ludzkiej, można określić wspólną nazwą działalności gospodarczej albo po prostu gospodarowania. Można więc powiedzieć, że ekonomia jest nauką o społecznych prawach działalności gospodarczej albo, jeszcze prościej, że jest nauką o społecznych prawach gospodarowania.

Produkcja i podział dóbr, czyli gospodarowanie, nie są jednorazowym aktem. Stanowią one działalność ludzką stale się powtarzającą. Dlatego mówimy o procesie produkcji i podziału, o procesie gospodarczym. Przez proces rozumiemy tutaj stale powtarzającą się działalność ludzką. Dopiero w procesie, w stałym powtarzaniu się działalności ludzkiej, mogą wystąpić prawidłowości. Dlatego, ściśle mówiąc, zadaniem ekonomii jest badanie prawidłowości tego procesu, badanie społecznych praw rządzących procesem gospodarczym.

Ekonomia bada stosunki produkcji, które w praktyce przejawiają się w konkretnych zjawiskach ekonomicznych. Zjawiskiem nazywamy fakt lub proces dokonany lub zachodzący w określonej rzeczywistości. Zjawiska mają określone istotne (podstawowe) cechy, które umożliwiają nam zaliczenie ich do tej czy innej zbiorowości zjawisk mających jedną lub więcej wspólnych cech. Zjawiskami ekonomicznymi nazywamy wszystkie te zjawiska, które występują w związku z wytwarzaniem dóbr i usług oraz ich podziałem i wymianą.

Proces badania naukowego polega na poszukiwaniu w danej zbiorowości zjawisk treści wspólnej dla wszystkich zjawisk zaliczonych do tej zbiorowości. Odrzucamy wtedy wszystkie te cechy, którymi poszczególne zjawiska tej zbiorowości różnią się między sobą. Cechy te bowiem powstały pod wpływem działania rozmaitych (zmieniających się) czynników ubocznych. Nie mają zatem charakteru trwałego. Wykrywając cechę lub cechy wspólne dążymy do wykrycia wspólnej treści badanych zjawisk, kryjącej się pod ich zróżnicowaną powłoką zewnętrzną. Cechy wspólne systematycznie się powtarzające wskazują bowiem na to, co stanowi charakterystyczną treść zjawisk i co ma w nich charakter trwały, a zatem określa przyczynę ich zachodzenia.

Określając w sposób naukowy wspólną treść badanych zjawisk ekonomicznych, zaliczonych do danej zbiorowości, formułujemy kategorię ekonomiczną. Kategoria ekonomiczna stanowi zatem zespół pojęć definiujących treść (to co wspólne, a zarazem najistotniejsze) badanych zjawisk ekonomicznych zaliczonych do danej zbiorowości. Na przykład wszelkie płace występujące w danej gospodarce i w danym czasie są konkretnymi zjawiskami, które zaliczamy do jednej zbiorowości, nadające jej ogólne miano płac. Każde z konkretnych zjawisk (każda płaca) różni się od innego wieloma cechami. Mamy płace za czas i płace akordowe, płace za pracę fizyczną i umysłową, płace tygodniowe i miesięczne, wyższe lub niższe. Dzielimy je według grup, taryf itd. Jednak wszystkie mają przynajmniej jedną wspólną cechę — są one opłatą za użytkowanie przez pracodawców wynajętej siły roboczej. Stwierdzenie choćby tylko tej jednej cechy pozwala nam. zaszeregować wszystkie zjawiska płac do jednej ogólnej zbiorowości płac. Odrzucając wszystkie cechy bądź przypadkowe, bądź drugorzędne, którymi konkretne płace różnią się między sobą, możemy badać (w izolacji) treść ogólną pojęcia płacy. Definiując pojęcie płacy jako takiej, formułujemy tym samym kategorię płacy.

Gdyby forma konkretnych zjawisk była zawsze identyczna z ich treścią, nie byłoby miejsca dla nauki, gdyż forma zjawisk mówiłaby nam wszystko o ich treści. Jak wiemy, w rzeczywistości tak nie jest. Splot różnych przyczyn ubocznych, często przypadkowych, sprawia, że zjawiska, które mają tę samą treść, mogą występować w formie pozornie różniącej je do tego stopnia, iż powierzchownemu obserwatorowi może się nawet wydawać, że nie mają one ze sobą nic wspólnego.

Ekonomia po sformułowaniu kategorii ekonomicznych dąży do wykrycia związków występujących między tymi kategoriami. Wyodrębniając spośród rozmaitych związków te, które mają charakter trwały, a zatem występują jako prawidłowość, określamy je mianem praw ekonomicznych.

Przez prawo ekonomiczne rozumiemy związek występujący między badanymi zjawiskami, mający charakter względnie trwały i zasadniczy. Związek ten określa główny, a zarazem konieczny kierunek rozwoju zjawisk zaliczonych do danej zbiorowości lub danych zbiorowości. Przejawia się on jednak tylko wtedy, kiedy zjawiska ekonomiczne zaliczone do danej zbiorowości badamy w masie, a nie w formie wyizolowanej, pojedynczo. Związki (trwałe związki) między poszczególnymi zjawiskami przejawiają się tylko w trakcie masowego występowania tych zjawisk. Każde zjawisko zaliczone do danej zbiorowości podlega wpływowi innych ubocznych zjawisk. Wpływy te, różne co do siły i kierunku, w znacznym stopniu znoszą się, gdy zjawiska danej zbiorowości bada się w ujęciu masowym. Owo znoszenie się nawzajem lub osłabienie skutków powiązań z najróżniejszymi zjawiskami pozwala na uwypuklenie się podstawowych zależności występujących między zjawiskami w badanej zbiorowości zjawisk. Ze względu na tę właściwość praw ekonomicznych, że uwidaczniają się one tylko przy masowym powtarzaniu się działań ludzkich, mówimy, że prawa ekonomiczne mają charakter praw stochastycznych albo praw statystycznych.

W większości przypadków prawa przejawiają się na zewnątrz jako tendencje. Wynika to stąd, że zjawiska nigdy nie występują w czystej postaci, że stale podlegają wpływom różnych czynników często działających w kierunkach przeciwnych. Kierunek zachodzenia danych zjawisk jest przeto stale deformowany przez wpływ tych właśnie czynników ubocznych. Ubocznych, oczywiście, w stosunku do badanej grupy zjawisk. Działanie zjawisk zaliczonych do tej grupy może z kolei samo przyjąć znaczenie uboczne, jeżeli przejdziemy do badania zjawisk zaliczonych do innej grupy.

Dlatego też mówimy, że prawo tylko w teorii występuje w czystej postaci, w praktyce zaś przebija się jako tendencja przez działanie najróżniejszych sił przeciwstawnych.